ISTORIJA NA MAKEDONSKIOT NAROD

INSTITUTE OF NATIONAL HISTORY

HISTORY OF THE MACEDONIAN PEOPLE

SKOPJE 2008
2

INSTITUT ZA NACIONALNA ISTORIJA

ISTORIJA NA MAKEDONSKIOT NAROD

SKOPJE 2008
3

Urednik: prof. d-r Todor ^epreganov

Avtori: prof. d-r Aneta [ukarova prof. d-r Mitko B. Panov prof. d-r Dragi \orgiev prof. d-r Krste Bitovski akad. Ivan Katarxiev prof. d-r Van~e Stoj~ev prof. d-r Novica Veljanovski prof. d-r Todor ^epreganov
4

MAKEDONIJA VO PRAISTORISKO VREME

Na teritorija na Makedonija e evidentiran aktiven `ivot u{te od najranite etapi na ~ovekovata praistorija. Klimata, geomorfologijata i drugite prirodni faktori na celata teritorija na Makedonija preduslovile organizirano `iveewe i sozdavawe razli~ni kulturi, ~ija evolucija se odvivala kontinuirano od prvite zemjodelski zaednici do krajot na `eleznoto vreme. Arheolo{ko-antropolo{kite istra`uvawa na artefaktite od prvite naselbi vo Makedonija pretstavuvaat bazi~ni soznanija bez koi ne mo`e da se objasnat potekloto na podocne`nite populacii nitu, pak, istorisko-kulturnite vlijanija i dvi`ewa. Teritorijata na Makedonija se nao|a vo sredi{teto na balkanskite prirodni soobra}ajnici i gi povrzuva dvete golemi kulturni sferi: egejskata i anadolskata, kako `ari{ta na najstarite zemjodelsko-sto~arski zaednici, so vnatre{niot del na Balkanot i so Sredna Evropa. Posebna uloga vo toj pogled imaat prirodnite pati{ta po dol`inata na re~nite dolini; dolinata na Vardar, koja se nadovrzuva na dolinata na Morava, ovozmo`uva kontakti pome|u egejskiot svet i Panonija, a Strume{nica, preku dolniot tek na Struma, gi povrzuva jugoisto~na Trakija so predniot del na Mala Azija, dodeka dolinata na Drim so ju`noto jadransko krajbre`je. Golemo vlijanie imaat i pati{tata na planinskite prevoi na masivite okolu Ohridsko-prespanskiot region, koi go povrzuvaat ovoj region so kulturite vo Albanija, i Male{evskite i Osogovskite Planini koi, pak, ja povrzuvaat Makedonija so sredniot tek na Struma i so centralna Bugarija. Paleontolo{kite istra`uvawa gi otkrivaat podatocite za `ivotot vo paleolitot i mezolitot, posebno vo Pelagonija, vo okolina5

ta na Veles, vo pe{terata Makarovec vo kawonot na rekata Babuna i vo [tipskiot region, kade {to se otkrieni materijalni naodi na prvite oru`ja i orudija od koska i od kamen (orudija od kamen vo oblik na klin na ~ovekot-lovec; vo grobniot naod vo [tipsko, pronajden e skelet na ~ovek, ~ija starost se datira okolu 9.000 g. pred n.e.). Artefaktite od mezolitskiot period (me|u 10.000 i 5.000 g. pred n.e.) sekiri, ~ekani, kremeni no`iwa, kamewa za to~ewe, ~ukala, avani, igli, koskeni i rogovi dleta svedo~at za prvite zemjodelskosto~arski zaednici. Kartata na arheolo{kite nao|ali{ta poka`uva postoewe na okolu 160 neolitski nao|ali{ta (vo periodot od okolu 5.300 3.200 g. pred n.e.), glavno naselbi smesteni vo plodnite poliwa, po re~nite dolini i na planinskite podno`ja na Pelagoniskata, Skopskata, Kumanovskata, Strumi~kata, Radovi{kata i Polo{kata Kotlina, kako i vo Ov~epolsko-bregalni~kiot region i vo Ohridskiot basen. Vo isto~na Makedonija e karakteristi~na t.n. Anzebegovo-vr{ni~kata grupa, spored eponimnite naselbi i docnoneolitskata kultura nare~ena Angelci-Zelenikovo. Vo pove}eslojnite naselbi se domuvalo vo drveni `iveali{ta so ~etvrtesta ili pravoagolna osnova, so dvovoden pokriv, prema~kani so kal i bojadisani so bela ili so crvena boja, ponekoga{ ukrasuvani so plasti~ni ornamenti; vo sekoja ku}a imalo pe~ka, ogni{te, poretko i kulten objekt (Tumba Maxari). Podatocite od Tumba Maxari (Skopska Kotlina) uka`uvaat na gusto izgradeni ku}i, grupirani okolu zaedni~ko svetili{te i so podednakva orientacija. Vo Ohridskiot region naselbite imaat poinakov izgled; imeno, ima nakolni `iveali{ta, koi se analogii na kulturite od Jadranskata zona. Se pretpostavuva deka `itelite na pradrevna Makedonija se zanimavale so zemjodelstvo (odgleduvale `ita i me{unkasti rastenija), so sto~arstvo (ovci, kozi, sviwi i goveda), no i so lov i ribolov. Izrabotkata na kerami~ki sadovi ve}e ne bila samo za doma{na sekojdnevna upotreba (vo raniot neolit toa se grubo izraboteni sadovi, monohromni ili vo crvena boja, ukrasuvani so ornamenti i geometriski motivi vo bela boja amfori i zaobleni dlaboki panici) tuku se obrnuvalo vnimanie i na likovno-estetskiot izraz (oblicite stanuvaat poraznovidni, so pogolemi dimenzii, vr~vi, }up~iwa, amfori, pehari na visoka konusna nogarka, slikana keramika so temnokafeavi geometriski figuri), a kultnata keramika se izrabotuvala vo zanaet~iski rabotilnici. Me|u religisko-kultnite artefakti dominantno
6

bo`estvoto e bo`icata na plodnosta Golemata Majka, pretstavena vo terakotna skulptura na `ensko telo, koe vo dolniot del preminuva vo oblik na ku}a; ovaa edinstvena srednoneolitska pretstava na bo`estvo od Skopskata Kotlina e za{titnik na domot i semejstvoto; se po~ituvale i kultot na ognot, doma{nite `ivotni, kultot na umreniot, site povrzani so razni religiozni obredi vo svetili{tata. Docniot neolit e vreme koga zapo~nale krupni op{testveni promeni, predizvikani od demografskite razdvi`uvawa na populaciite od sosednite oblasti. Preminot od kameno vo metalno doba, poznat kako eneolit (od krajot na IV milenium pred n.e.) e povrzan so golemite migracii, predizvikani od dvi`ewata na stepsko-nomadskite indoevropski narodi, koi se naseluvale na Balkanskiot Poluostrov i se asimilirale so avtohtonoto naselenie, {to dovelo do novi praistoriski etno-kulturni celini so specifi~na materijalna kultura, za koi ima golem broj arheolo{ki potvrdi. Poradi intenzivnoto koristewe i obrabotkata na bakarot, ovoj period e poznat kako bakarno vreme. Od bakarot se izrabotuvale nakit, oru`je i orudija, so {to se razvila trgovijata. Lu|eto od ovoj period se zanimavale so zemjodelstvo, sto~arstvo i lov. Karakteristi~na e regionalnata kulturna grupa [uplevec Bakarno Gumno od Pelagonija, povrzana so lokalitetite vo Kumanovskata Kotlina (Nagori~ane) i vo Isto~nobregalni~kata Dolina; registrirani se eneolitski naselbi na Skopsko Kale, vo Pelagonija, vo Ohridskoprespanskiot basen i vo Ko~anskiot region. Naselbite bile gradeni prete`no na povisoki platoa tumbi, prirodno za{titeni; isklu~ok se nakolnite `iveali{ta na Ohridskoto Ezero. Otkrienite artefakti na sitna plastika govorat za bogatata duhovnost na ovaa kulturna grupa i vo religiozna smisla: zoomorfni figuri, `enski i ma{ki pretstavi od Burli~evo, mala kerami~ka figura na ma{ko torzo vo sede~ka polo`ba od Govrlevo (kraj Skopje), poznata kako Adam od Makedonija, `enski statuetki vo sede~ka forma od Crnobuki i od Bakarno Gumno, kamen skiptar od [uplevec (potvrda za indoevropskoto poteklo na naselenieto), bakarni sekiri so se~ivo i kru`en otvor (Vrani{ta, Kravari, Prilepsko); tuka spa|a i nakitot izraboten od {kolki, modelirani belegzii i pe~ati, {to uka`uva na komunikaciite so narodite na Mediteranot. Bronzenoto doba vo Egejot i vo Makedonija zapo~nalo porano otkolku vo oblastite severno od niv. Podatoci od ovoj period ima najmnogu vo Pelagoniskata Kotlina (pred i do 1900 g. pred n.e.), izrazeni
7

preku kulturnata grupa nare~ena Armenohori. Arheolo{kite naodi od ovaa kulturna grupa se sli~ni so naodite od pove}e nao|ali{ta vo Egejska Makedonija, a posebno so onie pronajdeni vo dolinata na Vardar i vo okolinata na Solun. Posebna sli~nost na ovie naodi, preku oblicite na peharite so dve i na ~a{ite so edna dr`alka, se otkriva so naodite od Albanija. Ovie grupi gi povrzuva i grubata siva keramika, kako i na~inot na nejzinoto ukrasuvawe. Spored naodite na orudijata i oru`jata, lu|eto se zanimavale so zemjodelstvo, sto~arstvo, lov, no i so zanaet~istvo (grn~arstvo, predewe, tkaewe). Naselbite bile pogolemi, izgradeni vrz prethodnite eneolitski naselbi; otkrieni se i tragi od nekropoli so izgoreni pokojnici, a vo Varo{ kaj Prilep ima nekropola nadvor od naselbata, so grobovi-cisti, ogradeni i pokrieni so kameni plo~i. Od ranoto bronzeno vreme vo Makedonija e pronajdena megalitska opservatorija, nare~ena Kokino (kaj Staro Nagori~ane, Kumanovsko); opservatorijata, sozdadena od vulkanski karpi, gi ozna~uva mestata od kade izgrevaat Sonceto i Mese~inata vo periodite na kratkodnevica, ramnodnevica i dolgodnevica. Kokino pretstavuva svetili{te od koe se sledele dvi`ewata na nebesnite tela za da se sozdade religiozen kalendar za odreduvawe na denovite za ritualni obredi; opservatorijata gi opredeluvala i denovite za izvr{uvawe na sezonskite raboti vo zemjodelstvoto i sto~arstvoto. Posebno mesto vo ovoj period ima obrabotkata na bronzata, t.n. makedonska bronza (fibuli, |erdani, brazletni, visulki, bronzeni sat~iwa vo forma na bokal so ra~ka), pronajdena vo arheolo{kite lokaliteti vo seloto Patele kaj Ostrovskoto Ezero, Vardino vo dolniot tek na Vardar, vo Radawe, vo nekropolata Suva Reka kaj Gevgelija, vo Pelagonija i vo Ohridskiot region. Za ovoj period se karakteristi~ni trgovskite vrski so mikenskiot svet i so jugot voop{to, na trasata Tesalija Halijakmon (Bistrica) Pelagonija Polog Ibar, ili patot Pletvar Vardar; za toa svedo~i i pronajdeniot mikenski me~ vo Tetovo. Na jugozapadniot del od centralniot Balkanski Poluostrov, od bronzeniot period do `eleznoto vreme, postoi kontinuitet na edna zna~ajna etni~ka populacija Brigi. Starite avtori smetaat deka Brigite se najstariot narod na svetot. Spored arheolo{kite, onomasti~kite, lingvisti~kite i istoriskite istra`uvawa, Brigite migrirale i se naselile vo Mala Azija pod imeto Frigi (prvite migracioni branovi se okolu 1500/1504 g. pred n.e. i traat do 800/700 g. pred n.e.);
8

pomalite etni~ki grupi {to ostanale na teritorija na Makedonija, vo anti~kiot period se asimilirale so anti~kite Makedonci, Pajoncite, Dasaretite, Edonite, Migdoncite i so drugi etnosi. Indoevropskiot na~in na pogrebuvawe pod mogili i, voop{to, materijalnata kultura (karakteristi~nite sadovi bokali so dve dr`alki) uka`uvaat na prisustvo na brigiska populacija vo Ohridskiot region, vo Pelagonija, isto~no od dolniot tek na Vardar, potoa vo severozapadna dene{na Grcija, vo Epir, kako i vo centralna, jugoisto~na i ju`na Albanija. No, spored interdisciplinarnite istra`uvawa, vo bronzeniot period imalo op{ta povrzanost na kulturite od Karpatite do Jadranot i do Pelagonija; vo ovoj {irok geografski areal vleguvaat i oblastite na centralniot Balkan, od Pomoravjeto i od Povardarieto. Arheolo{kite istra`uvawa na bronzenoto pa s do `eleznoto vreme otkrivaat nekropoli na teritorijata {to bila naselena od pajonska populacija; Pajoncite, kako stara populacija, pretstavuvaat alka {to go povrzuva Balkansko-dolnopodunavskiot kompleks so Dolna Makedonija. Vo Skopskiot region (Dolno Sowe) i na lokalitetot Bolnica Prilep se otkrieni grobovi-cisti so skeletno pogrebuvawe vo zgr~ena polo`ba, so grobni naodi na kerami~ki sadovi i kamena jabol~ica od bronzen me~. Ovaa etni~ka zaednica go naseluvala ju`niot del od centralniot Balkan: Homer pee za krivolakite Pajonci od {irokiot Aksij, a spored Herodot, ovie plemiwa bile naseleni vo blizina na Pangej, rekata Strimon i Prasijadskoto Ezero; Tukidid, pak, niv gi locira vo oblasta zapadno od Pela, s do moreto. Vo XIII vek pred n.e. Balkanskiot Poluostrov bil zafaten so novi branovi nemiri i preseluvawa (t.n. egejska preselba), koi so sebe nosele novi kulturni elementi, so {to zapo~nala `eleznata epoha. Za ovoj period e zna~ajno vlijanieto na kulturite {to nastanuvale na Mediteranot, no i kulturata od karpatsko-podunavskiot prostor kade {to, pred krajot na IX vek pred n.e., zapo~nala da se raspa|a kulturata na `arnite poliwa. Kako potvrda za pristignuvaweto na ovie nomadski ili polunomadski plemiwa od ruskite stepi, koi vo branovi se dvi`ele kon Balkanot, se artefaktite vo keramika so `igosani ornamenti i so inkrustacija; ovie naodi se povrzuvaat i so naodite na Pont, kako i so formiraweto na stilot basarabi {to go opfa}a prostorot od Crno More do Vojvodina, so golemo vlijanie na zapad i vo Makedonija. Interesna e pojavata na kowska oprema i na noviot vid oru`je (sekiri, labrisi, kopja, streli i nova forma na me~ od `elezo,
9

{titovi). Vo nekropolata kaj Trebeni{te (Ohridsko) se pronajdeni golem broj naodi (od VII vek pred n.e., s do krajot na IV vek pred n.e.). Spored luksuznite materijalni naodi (zlatni pogrebni maski, zlatni sandali, narakvici, zlaten i srebren nakit, masivni bronzeni krateri, srebreni pehari i ritoni, bronzeni {lemovi i drugi kultni predmeti), ovie grobovi se nare~eni kne`evski grobovi, za{to o~igledno im pripa|aat na pokojnici od plemenskata aristokratija; vakvi naodi ima i vo nekropolata Sindos, blizu Solun i vo halkidi~ko-dolnopovardarskiot prostor. Ovoj period zavr{uva vo VIII vek pred n.e. so formiraweto na posebnite etni~ki zaednici so specifi~en istorisko-kulturen razvitok. So intenzivna primena na `elezoto za izrabotka na orudija i oru`ja nastanala promena vo materijalnata kultura koja, pak, povlekla promeni vo op{testvenata struktura; imeno, socijalnata i ekonomskata polo`ba se promenila, a so steknuvaweto bogatstvo na eden del od naselenieto do{lo do negovo klasno raslojuvawe. Vo tekot na postaroto `elezno vreme se sozdale prvite rodovski i plemenski zaednici vo koi, so koncentracijata na ekonomskata i politi~kata mo} kaj plemenskata aristokratija, se sozdale vladetelskata klasa, dr`avite i dr`avnite ureduvawa i nastanale naslednite monarhii i dinastii na anti~ka Makedonija.

10

MAKEDONIJA VO STARIOT SVET

1. Istorisko-geografskite granici na anti~ka Makedonija (najstarite zapisi za Makedonija) Prvite zapisi za istorijata na Makedonija e epot na Homer Ilijada, vo koj se pee za krivolakite Pajonci od {irokiot Aksij i za najstarite toponimi Pierija i Ematija (Emathos). Imeto Ematija e potisnato od imeto Makedonija, ~ie postaro ime bilo Maketa i Makedon, zabele`ano kaj poetot Hesiod, koj vo Teogonija go opredeluva Makedon kako sin na Zevs i na Tija. Etimologijata na imeto Makedonija, najverojatno, poteknuva od supstratniot sloj na izumrenite balkanski jazici od indoevropsko poteklo. Spored geografskite karakteristiki, anti~ka Makedonija go opfa}ala severoisto~niot del od Balkanskiot Poluostrov; anti~kite avtori ja opi{uvaat kako planinska zemja so golem broj reki, bogati poliwa, {umi, ezera i rudni bogatstva. Skoro site makedonski reki (Vardar, Struma) se vlevaat vo Egejskoto More. Po dolinite na rekite ima golem broj ezera: Bolbe, Ludija, Kostursko Ezero, Malo i Golemo Prespansko Ezero i Lihnidsko Ezero. Plodnite poliwa ovozmo`uvale razvoj na zemjodelstvoto, gradinarstvoto i lozarstvoto; nadaleku bile poznati smokvite, lozjata i maslinkite. Bogatstvoto od gusti {umi na Makedonija ovozmo`uvalo da stane glaven izvoznik na najkvalitetno drvo i smola za izgradba na korabi na Mediteranot. Rudnite bogatstva pridonesuvale za brzo ekonomsko jaknewe na dr`avata; nao|ali{ta na zlato i srebro imalo isto~no od Aksios, vo blizina na Strimon na planinata Pangej, kaj ezeroto Prasijada i kaj mestoto Daton. Seto ova ovozmo`uvalo Makedonija da stekne stopanska nezavisnost.
11

Geografskata, etni~kata i jazi~nata granica pome|u makedonskata i helenskata teritorija na jug ja iscrtuvale planinata Olimp, rekata Penej (Peneijos, Pen~a) i bregot na Egejskoto More; na jugozapad granicata se dvi`ela do planinata Pind trome|a pome|u Makedonija, Epir i Tesalija; zapadnata granica prodol`uvala po planinite od [arplaninskiot masiv (Jablanica, Korab, De{at), s do planinata Skard ([ar Planina) trome|a me|u Makedonija, Ilirija i Dardanija; severnata granica se spu{tala po padinite na planinata Jakupica, pominuvala me|u dene{nite gradovi Skopje i Veles i po rekata P~iwa izleguvala na Osogovskite Planini, s do planinata Rila; na istok granicata odela od planinata Pirin do ustieto na rekata Nest (den. Mesta) vo Egejskoto More. Jadroto na makedonskata dr`ava od kade se {irele dr`avnite granici, spored Herodot, bila oblasta Ludija (pome|u rekite Ludija i Aksij). Anti~kite avtori primorska Makedonija ja narekuvaat Dolna Makedonija, a vnatre{niot planinski del Gorna Makedonija. Dolna Makedonija go opfa}ala centralniot del na Makedonija i se prostirala me|u rekite Halijakmon (Bistrica) i Aksij (Vardar), kako i po dolnite tekovi na Strimon i Nest, so oblastite: Pierija, Botiaja, Almopija, Amfaksitida, Migdonija, Anatemunt, Botika, Krusida, Bisaltija, Krestonija, Pierida, Edonida i Eordaja. Gorna Makedonija go opfa}ala vnatre{niot del, prete`no planinski predeli so oblastite: Timfaja, Paravaja, Elimeja, Dasaretida, Orestida, Linkestida, Pelagonija, Deriop, Pajonija, Parorbelija, Sintika i Odomantika. Makedonskite vladeteli gi spoile ovie oblasti vo edinstvena makedonska dr`ava. Ovaa podelba gi pretstavuva geografsko-etni~kite i istoriskite sodr`ini na teritorijata na anti~ka Makedonija, no voedno ja pretstavuva i politi~kata granica na anti~kata makedonska dr`ava. Kaj anti~kite avtori, istoriografi, geografi, logografi, biografi, so vekovi se poso~uva na ovie geografsko-topografski i istoriskoetni~ki opredelbi, koi stanuvaat del od anti~kata dr`ava Makedonija.

2. Etnogenezata na anti~kite Makedonci Anti~kite Makedonci se paleobalkanska populacija od indoevropsko poteklo. Kako poseben etnos se formirale vo VIII vek pr.
12

n.e., od populacii koi u{te vo III milenium go naselile centralnobalkanskiot prostor. Kon krajot na III i vo po~etokot na II milenium pr. n.e., koga se slu~ile najgolemite dvi`ewa i preselbi vo evroaziskiot prostor, nastanal proces na evropeizacija na populaciite na Balkanot. Centralnobalkanskata regija, poto~no, nejziniot jugozapaden del bil naselen so prastara brigiskata etni~ka zaednica (Brigite go naseluvale prostorot od planinata Pangej isto~no od Aksij do centralniot, jugoisto~niot i ju`niot del od dene{niot albanski prostor, Epir, Ohridskiot region i Pelagonija). Anti~kite avtori Brigite gi smetaat za najstar narod na svetot (Herodot) i za izumiteli na golem broj ve{tini (obrabotka na metali, kovewe pari, izum na trkaloto, koristewe `ito, sirinks muzikata na Marsij). Arheolo{kite, istoriskite, onomasti~kite i lingvisti~kite istra`uvawa ja poka`uvaat etnografskata i jazi~nata povrzanost na Brigite so anti~kite Makedonci. Vo etnogenezata na Makedoncite vlegle pove}e etnosi {to `iveele vo teritorijata na anti~ka Makedonija: Brigi, Pajonci, Pelagonci, Linkesti, Engelanci, Dasareti, Oresti, Eordajci, Elimei, Botiajci, Pierijci, Almopi, Migdonci, Krestonci, Bisalti, Edonci i drugi pomali etnosi. Od VIII vek pr. n.e. zapo~nal procesot na obedinuvawe na makedonskite plemiwa vo edinstvena dr`ava na anti~kite Makedonci pod vlasta na makedonskite carevi od dinastijata Argeadi. Dr`avata zapo~nala da se {iri od teritoriite pome|u r. Aksij (Vardar), r. Ludija (Moglenica) i r. Halijakmon (Bistrica), svojot najgolem obem go dostignala za vreme na Filip II (359336), a za vreme na Aleksandar III Makedonski (336323) dobila svetski razmeri, ne samo so voenata i ekonomskata mo} tuku i spored civilizaciskoto zna~ewe od istoriska va`nost (vo globalisti~ka smisla do denes). Anti~kite izvori svedo~at za posebnosta i drugosta na anti~kite Makedonci nasprema drugite sosedni etnosi Heleni, Trakijci, Iliri, Mezi; posebnosta i drugosta na anti~kite Makedonci vo odnos na Helenite najdobro se sogleduva vo dr`avnoto ureduvawe (anti~kite politikolozi pi{uvaat za makedonskata basileja bez koja Makedoncite ne mo`at da `iveat) monarhija so nasleden vladetel i so dr`avni institucii koi vladeat spored makedonski zakoni; potoa, zabele`ani se posebni makedonski obi~ai, obredi (svadbeni obredi), sve~enosti posveteni na makedonskite bo`estva (bahi, klodonki i mimalonki, menadi), mitovi za makedonskata carska dinastija (Karan, Temen, Makedon, Mida), makedonski kultovi (kult na vodata Bedi,
13

kult na sonceto, kult na ku~eto), kultovi na makedonski bo`estva (Bah, Sabazij, Zeirene, Herakle, Orfej, Muzi), a posvedo~en e i poseben makedonski jazik.

3. Jazikot na anti~kite Makedonci Iako ima mnogubrojni potvrdi kaj anti~kite avtori za posebniot makedonski jazik, dosega oficijalno se objaveni okolu 150 makedonski glosi koi uka`uvaat deka makedonskiot jazik e indoevropski, sroden so brigiskiot jazik. Na primer, Plutarh (vo Aleksandar Makedonski) svedo~i za postoeweto na samosvoen jazik na Makedoncite: Aleksandar na makedonski jazik gi povikuva svoite {titonosci; ili, vojnicite go pozdravuvaat na makedonski jazik vojskovoditelot Evmen. Upotrebata na makedonskiot jazik e posvedo~ena i so eden zapis na egipetski papirus, koj se odnesuva na pratenikot Ksenij, koj zboruval makedonski. Za razlikite me|u makedonskiot i starogr~kiot jazik i za razli~nite obi~ai svedo~i i onoj del od istorijata na Kurtij Ruf vo koj Aleksandar prekorno mu se obra}a na vojskovoditelot Filota i go pra{uva dali na sudeweto pred Makedoncite }e im se obrati na makedonski jazik; Filota se opravduva deka tamu, pokraj Makedonci, prisutni se i mnogu drugi, koi polesno }e go razberat jazikot so koj{to se slu`i i Aleksandar (tuka misli na starogr~kiot jazik koine, razbirliv ne samo za Makedoncite koi se slu`at so nego iako ne im e maj~in jazik tuku i za narodite vo Persija); sepak, Aleksandar go osuduva Filota deka se gnasi od maj~iniot jazik i deka e otu|en i od makedonskite obi~ai i od makedonskiot jazik. O~igledno koine (artificielen jazik, sli~en na ati~kiot) stanal svetski kni`even jazik, koj prodol`il da se upotrebuva vo kni`evnosta na Rimskata Republika, a podocna i vo Rimskoto i vo Romejskoto Carstvo. Ovoj jazik se upotrebuval na makedonskiot dvor od pragmati~ni pri~ini, za da se olesni trgovskata, politi~kata i kulturnata komunikacija pome|u narodite na Stariot svet. Site helenski i rimski avtori, vsu{nost, Makedoncite gi pretstavuvaat kako poseben etnos, razli~en i tu| nasprema Helenite, so poinakov mentalitet, jazik i obi~ai. Naj~esto Makedoncite se pretstaveni kako barbari i neprijateli na Helenite. I pokraj voenopoliti~kite sudiri, me|u Makedoncite i helenskite polisi imalo
14

bogati trgovskite i kulturnite vrski, koi sozdavale su{tinski sosema nova epoha so civilizaciski pridobivki vo svetski ramki.

4. Religijata na anti~kite Makedonci Drevnomakedonskite kultovi i mitovi ja odrazuvaat duhovnata kultura na anti~kite Makedonci. Drevnite kultovi i mitovi na anti~kite Makedonci, kako del od kultnata mitologija na anti~kite narodi {to ja naseluvale balkanskata teritorija, imale silno vlijanie i vrz helenskata misteriska i religiska stvarnost. Vo gr~kite i latinskite kni`evni zapisi makedonskite bo`estva, spored svoite atributi, dobivaat razli~ni interpretacii; imeno, helenskite i rimskite avtori gi predavaat makedonskite bo`estva so helenski i latinski ekvivalenti. Toa se slu~uva zatoa {to anti~kite Makedonci svojata religiozna sodr`ina ja zasnovale vrz kolektivnata memorija i narodnata tradicija taka {to za da se otkrie avtenti~nosta na ovaa duhovnost e neophodna metodata na analogija i sporedba so mitologiskite pretstavi na drugite indoevropski narodi i od indoevropskoto nasledstvo. Svetiot grad na Makedoncite Dion vo Pierija pretstavuval centar na verskiot i kulturniot `ivot; od vremeto na Arhelaj I vo Dion se vospostavile Olimpiskite igri. Makedoncite gi slavele bo`estvata Dion, Bah, Sabazij, Dionis; Bahoviot kult go slavele sledbeni~kite na ova bo`estvo bahi, nare~eni klodonki, mimalonki i menadi; ovoj kult bil povrzan so kultot na Orfej i devette makedonski Muzi. Bo`estvoto Herakle (na makedonska glosa Arotos/Aretos) e mitskiot rodona~alnik na makedonskata dinastija. Posebno se po~ituvale `enskite bo`estva Alkidemnos, Gigaja, Zeirene, Bendida, a na bo`estvata na prirodata `enite Pajonki i Trakijki im prinesuvale darovi zavitkani vo slama od p~enica (Herodot). Kultot na Sonceto i son~evata rozeta se vladetelski simboli kaj Makedoncite (bo`estvo Ma ima solarni obele`ja); specifi~en e kultot na pro~istuvawe na vojskata, so magiskiot ritual `rtva na ku~e; pogrebnite zlatni maski, p~elata, afionot i bo`estvoto Bedy rekata Spasitelka se simboli na kultnite ritualni obredi na Makedoncite.

15

5. Makedonskite carevi od dinastijata Argeadi Spored anti~kite zapisi, so imeto Argeadi se ozna~uva prvata carska dinastija vo Makedonija (Argeas e eponimniot heroj na Makedon), koja se povrzuva so gradot Arg vo Orestida. Kon krajot na VIII vek pr. n.e., pod vodstvo na makedonskite vladeteli, zapo~nuva proces na obedinuvawe na dolnomakedonskite i gornomakedonskite plemiwa vo edna dr`ava. Vladetelskata dinastija Argeadi e paradigma za organizirano vladeewe so vekovi, so edna edinstvena cel, Makedonija da stane mo}na dr`ava. Istoriskiot period na vladeeweto na makedonskite carevi od dinastijata Argeadi zapo~nuva vo 707 g. pr. n.e. i trae s do 310/309 g. pr. n.e. Imiwata na makedonskite carevi po hronolo{ki red se: Perdika I, Argaj, Filip, Aerop I, Alketa, Aminta I, Aleksandar I, Perdika II, Arhelaj I, Orest, Aerop II, Aminta II, Pavsanij, Aminta III, Aleksandar II, Ptolemaj Alorski, Perdika III, Filip II, Aleksandar III, Filip III, Aleksandar IV (310/309 g. pr. n.e.). Mo}ta na makedonskata dr`ava se dol`i na sposobni vladeteli, ustremeni kon ekonomsko, politi~ko i socijalno jaknewe na dr`avata, nepovredlivost na dr`avnite granici, sozdavawe na mo}no voeno ustrojstvo, obezbeduvawe na povolna pozicija me|u dr`avite na Balkanot, so hegemonisti~ki pretenzii kon Helada. Makedonija i Makedoncite stanuvaat dominanten ~initel na Balkanot za vreme na Filip II Makedonski, so idejata za osvojuvawe na Svetot, realizirana od negoviot sin Aleksandar III Makedonski. Istorijata na najstarata makedonska dinastija nakuso e zabele`ana vo istoriografiite na Herodot i na Tukidid. Vo ovie zapisi ima golem broj legendi za osnovaweto na makedonskata dinastija (legendata za trite bra}a, Perdika, Aerop i Gavan) i golem broj podatoci za drevnite obi~ai i mitovi na Makedoncite (mitolo{kata pretstava na Sonceto, rekata). Prviot makedonski basilevs Perdika I (ok. 707659). zapovedal da bide pogreban vo Ajga, prvata makedonska prestolnina, taka {to ne samo negovite tuku i koskite na podocne`nite carevi da bidat tamu polagani (spored makedonskata legenda, na ovoj na~in carskata vlast ostanuvala vo semejstvoto). Za slednite vladeteli Argaj (ok. 659645), Filip I (ok. 644640) i Aerop I (ok. 639574) ima malku podatoci, a se odnesuvaat na nivnoto vojuvawe so Ilirite. Aerop vojuva i so Trakijcite, ja jakne makedonskata voena organizacija i ja pro{iruva dr`avata.

16

Poop{irni istoriski zapisi ima za makedonskiot car Aminta I i negoviot sin Aleksandar I. Vo ova vreme zapo~nuva voeniot pohod na persiskata vojska na Balkanot (513 g. pr. n.e.) i nejzinoto dvi`ewe preku Makedonija kon Helada. Aminta I (540498) vo po~etok vladee so Pierija, Botiaja i Eordaja, no vlasta ja pro{iruva vo oblasta pokraj deltata na Aksij i zapadna Migdonija oblasta Anatemunt, s do severnata granica na dr`avata planinata Disor. Aminta vospostavuva dobri politi~ki i trgovski vrski so Pizistratite od Atina. Po pohodot na Darej protiv Skitija, Makedonija e prinudena da ja priznae persiskata vlast. Sledniot vladetel e Aleksandar I (498454), vo helenisti~ko vreme nare~en Filhelen (qubitel na Helenite), postar sin na Aminta I. Vladee vo Dolna Makedonija, od Olimp pa s do rekata Strimon (Struma), kako i vo del od Gorna Makedonija (Linkestida, Orestida, Elimeja). Vo prvite godini od vladeeweto na Aleksandar I teritorijata na Makedonija e pod kontrola na ogromna vojska na persiskiot car Kserks vo koja vleguvaat vojski od site osvoeni etnosi na Balkanot; i makedonskata vojska u~estvuva vo Gr~ko-persiskata vojna na strana na Persijcite. Spored Herodot, Aleksandar ispra}a glasnici do helenskata vojska, smestena vo Tempe (480 g. pr. n.e.), premin od Dolna Makedonija kon Tesalija, za da gi predupredi Helenite na opasnosta i goleminata na persiskata vojska; istovremeno, Aleksandar e ispraten od Kserksoviot vojskovoditel Mardonij vo Atina za da im pora~a na atiwanite da vlezat vo sojuz so Persija; a pred bitkata kaj Plataja, Aleksandar Makedonecot tajno izleguva od logorot na persiskata vojska za da im go prenese na atiwanite planot na Mardonij. Se ~ini deka site ovie epizodi od Gr~ko-persiskata vojna Herodot gi raska`uva za da gi opravda naklonosta i prijatelskite odnosi na Atina kon makedonskiot car, koj e proglasen za proksen i everget (dobro~initel i prijatel) na Atina, a po Gr~ko-persiskata vojna mu e postavena zlatna statua vo Delfi. Najverojatno naklonosta se dol`i i na postojanite trgovski vrski pome|u ovie dve dr`avi, posebno na isporakata na drven materijal od Makedonija, neophoden za atinskata flota. Od druga strana, povtorno spored Herodot, Aleksandar saka da se natprevaruva na Olimpiskite igri na Helenite, no Helenite ne mu dopu{taat, za{to natprevarot ne e za barbari, tuku za Heleni; poradi ova Aleksandar e prinuden da go doka`uva svoeto helensko
17

poteklo, koristej}i ja homonimijata me|u Arg vo Orestida i Arg na Peloponez. Osven ovoj kni`even podatok, pobedata na Aleksandar na Olimpiskite igri ne e zabele`ana vo za~uvanite spisoci na olimpiskite pobednici. Po Gr~ko-persiskata vojna, so priklu~uvawe na novite teritorii na Edoncite na istok do rekata Strimon, Aleksandar I ekonomski ja zajaknuva dr`avata so eksploatacija na rudnikot za srebro na planinata Disor, so {to zapo~nuva monetokoveweto na makedonskite vladeteli. Po smrtta na Aleksandar I vlasta e podelena pome|u negovite sinovi: Perdika ja dobiva vrhovnata vlast vo Ajga, Filip vo Amfaksitida, za Alketa ne e poznato koj del od Carstvoto mu e daden, a Aminta i Menelaj ostanuvaat anonimni kako vladeteli. Perdika II (454/413414/413) ja sledi osnovnata cel na prethodnite makedonski vladeteli sozdavawe mo}na makedonska dr`ava, a za taa cel koristi slo`eni diplomatski igri, taktiki i strategii. Perdika II vladee za vreme na Peloponeskata vojna (Tukidid) i go koristi neprijatelstvoto na najgolemite helenski polisi Atina i Sparta; makedonskiot car go pottiknuva antagonizmot pome|u niv i diplomatski, spored interesite na svojata dr`ava, se priklonuva kon edniot ili drugiot polis. Vo ova vreme odnosite pome|u Makedonija i Atina se sudiraat na severniot breg na Egejskoto More, vo basenot na rekata Strimon, kade se formira atinskata kolonija Amfipol (437/436 g. pr. n.e.). Ovoj grad ima neverojatno zna~ajna strategiska polo`ba, za{to e smesten vo oblast {to e posebno zna~ajna za trgovijata so drven materijal, neophoden za korabogradbata, no i oblast koja na Atina ovozmo`uva kontrola nad kopneniot pat na `itoto od Krim. Makedonija e dvapati napadnata od atinskata vojska kaj Pidna i, blagodarenie na korintskata vojska, koja im se sprotivstavuva na atiwanite vo bitkata za Potidaja (432 g. pr. n.e.), zapiraat bitkite kaj Pidna. Voeniot sudir se obnovuva koga Perdika sklu~uva dogovor za voena pomo{ so Sparta, a Atina, zaedno so odriskiot vladetel Sitalk, se podgotvuva da ja napadne Makedonija. Mnogubrojnata vojska na Sitalk, preku Strumi~kata Kotlina i Dober (Valandovo), navleguva vo Amfaksitida i gi pusto{i Migdonija, Krestonija i Anatemunt. Po ednomese~no vojuvawe, Sitalk ne ja dobiva vetenata pomo{ od Atina i trakiskata vojska se povlekuva. Perdika sklu~uva miroven dogovor so

18

Sitalk i ja ma`i svojata sestra Stratonika za idniot odriski naslednik. Zagrozeni od atinskite napadi, Makedonija i halkidi~kite gradovi baraat pomo{ od Sparta. Kako pomo{ vo Makedonija pristignuva spartanskata vojska na ~elo so vojskovoditelot Brasida, koj uspe{no vojuva i go zazema Amfipol. Spored dogovorot, Brasida so golema vojska mu pomaga na Perdika (424/423 g. pr. n.e.) da zavojuva protiv linkestiskiot vladetel Arabaj, koj se protivi na centralnata makedonska vlast; no spartansko-makedonskiot sojuz e raskinat za{to spartancite ostanuvaat sami da se borat so ilirskata vojska, koja vojuva na strana na Arabaj. Ovoj voen pohod na spartancite zavr{uva po bitkata kaj Amfipol, kade {to zaginuvaat spartanskiot vojskovoditel Brasida i atinskiot Kleon. Vo 417/416 g. pr. n.e. makedonskiot car e proglasen za atinski neprijatel, za{to vo bitkata za osvojuvawe na Amfipol ne im ispra}a voena pomo{ na atiwanite i se priklonuva povtorno kon Sparta. Atina ispra}a vojska na makedonskiot breg kaj Metona za da ja pusto{i zemjata. No, i po ovie nastani, istori~arot Tukidid zapi{uva deka Perdika povtorno vojuva zaedno so atiwanite kaj Amfipol (414 g. pr. n.e.). Vo ovoj istoriski period, nabien so voeni sudiri i silni politi~ki vlijanija na mo}nite polisi Atina i Sparta, Perdika uspeva da ja zajakne makedonskata dr`ava i da se pogri`i za kulturnoto izdigawe na Makedonija preku postojanite kulturni kontakti so helenskiot svet. Na dvorot na makedonskiot vladetel se prisutni mnogu u~eni Heleni (na primer, poznatiot lekar Hiperit i ditirambiskiot poet Melanipid). Idejata za politi~ki, voeno i kulturno mo}na Makedonija ja sledi i naredniot car Arhelaj I (413399), sin na Perdika II. Vo ova vreme konstelacijata na voenite i politi~ki nastani vo helenskiot svet sozdava nov odnos na Atina sprema Makedonija; za vreme na Peloponeskata vojna atinskata voena i ekonomska mo} e uni{tena, a Makedonija dobiva golemo zna~ewe so isporakata na drvena gra|a za potrebite na flotata na atinskata demokratska stranka. Poradi zaemniot interes se vospostavuvaat podobri trgovski i prijatelski odnosi pome|u Arhelaj i Atina; taka, Arhelaj ja dobiva po~esnata atinska titula proksen; sepak, spored Trasimah, Arhelaj e barbarin nasprema Helenite i zatoa ne mo`e da stane ~len na Peloponeskiot sojuz.

19

Novite politi~ki odnosi mu ovozmo`uvaat na makedonskiot car da ja zacvrsti i da ja pro{iri dr`avata so sproveduvawe voeni i monetarni reformi. Arhelaj voeno i politi~ki im ja nametnuva svojata vlast na gornomakedonskite oblasti vo koi vladeele Arabaj (Linkestida) i Sira. Spored Tukidid, Arhelaj gradi golem broj tvrdini, ramni pati{ta, organizira s {to e potrebno za vojuvawe: kowi, oru`je i druga oprema, pouspe{no od site drugi carevi {to vladeele pred nego. Najverojatno od geostrategiski i ekonomski pri~ini, Arhelaj ja prenesuva prestolninata od Ajga vo Pela, koja vo vreme na Filip II se izdiga do vistinska prestolnina. Centralnata pozicija na noviot politi~ki i administrativen centar na Carstvoto Pela ovozmo`uva da se kontrolira celata teritorija na dr`avata: na zapad, do planinata Pind, na istok do rekata Strimon, na sever patot po dolinata na Aksij, a na jug moreto so pristani{teto ne ezeroto Ludija Fakos. Arhelaj ekonomski ja zajaknuva svojata dr`ava so sproveduvawe monetarni reformi, t.e. promena na monetarniot sistem vo lidiskopersiski; od negovo vreme ima golem broj novi moneti, koi se koristele dolgo vreme i na mnogu {iroka teritorija. Arhelaj I vospostavuva makedonski Olimpiski igri (gimnasti~ki, muzi~ki i dramski natprevari vo ~est na Dios i Muzite) vo svetiot grad Dion. Makedonskiot car stanuva mecena na umetnosta, a Pela kulturen centar na Balkanot, grad-doma}in na vidni ma`i: istori~arot Tukidid, tragi~arot Agaton, epskiot poet Hojril od Samos, kitaristot Timotej od Milet, zografot Zevksij, koj go islikal dvorecot vo Pela i ja osnoval makedonskata slikarska {kola; tragi~arot Evripid poslednite godini od `ivotot gi pominuva na makedonskiot dvor, kade {to gi pi{uva dramata Arhelaj (posvetena na vladetelot) i tragediite Bahii i Ifigenija vo Avlida. Evripid po~inal vo Makedonija (408 g. pr. n.e.), a pogreban e vo gradot Aretusa; nadgrobniot epitaf go sostavuva makedonskiot poet Adaj. Ima podatok deka Atina gi pobarala posmrtnite ostanki na Evripid, no Makedonskoto narodno sobranie go odbiva ova barawe. Pred krajot na `ivotot Arhelaj vojuva so linkestiskiot vladetel Arabaj i so Sira za prevlast vo Makedonija. Makedonskiot vladetel e ubien za vreme na lov.

20

6. Borbite za makedonskiot prestol Vo periodot po ubistvoto na Arhelaj do vladeeweto na Filip II, vo Makedonija {est godini se vodat dinasti~ki borbi koi ja oslabuvaat mo}ta na makedonskata dr`ava. Prvite tri godini vladee Aerop II (ok. 396393) kako regent na maloletniot Orest, sin na Perdika II. Vo ovoj, relativno miren period za Makedonija, Aerop vospostavuva vnatre{na stabilnost so poddr{ka od makedonskite blagorodnici. Po negovata smrt, prestolot go nasleduva negoviot sin Pavsanij. Spored kovaweto na monetite od 394/393 pr. n.e., Pavsanij izvesno vreme vladee so Aminta II, nare~en Maliot, a po edna godina na vlast doa|a Aminta III, sinot na Aridaj. Aminta III (393/392370/369) se `eni so Evridika (}erkata na Sira, blagorodnik od Pelagonija), so koja ima tri deca, idnite makedonski carevi: Aleksandar II, Perdika III i Filip II. Vo ovoj period zapadnata granica na Makedonija e na udar na ilirskite plemiwa koi, pod vodstvo na Bardilis, navleguvaat i gi ograbuvaat gornomakedonskite oblasti. Makedonskite vladeteli imaat postojani vrski so tesalskite aristokrati i voeno im pomagaat so namera da ja pro{irat svojata teritorija. Taka, vo eden period, Aminta uspeva golem del od severna Tesalija da postavi pod svoj protektorat, a koga tiraninot Jason od Fera ja osvojuva Tesalija, Aminta so nego sklu~uva politi~ki dogovor. Vo ova vreme Aminta sklu~uva voen i ekonomski sojuz so Halkidi~kiot sojuz na pedeset godini, no dogovorot nabrzo e raskinat zatoa {to Halkidi~kiot sojuz ne samo {to ne pomaga na Makedonija koga e napadnata od Ilirite tuku i ja napa|a, pa duri i navleguva vo Pela. Aminta bara pomo{ od spartanskite hopliti, koi go napa|aat Olint (382 g. pr. n.e.), za{to ovoj najmo}en halkidi~ki grad vleguva vo sojuz so Teba i so Atina i pretstavuva opasnost ne samo za Makedonija tuku i za Sparta. Spartancite, zaedno so kowanicite na Aminta i na Derda od Elimeja vojuvaat s do 379 g. pr. n.e., koga Olint se predava; spored misleweto na Isokrat, spartancite ne vodat smetka za panhelenskite interesi, tuku vojuvaat i ginat (zaginuva spartanskiot basilevs i negoviot brat) vo polza na makedonskiot vladeteli. So obnovuvawe na Atinskiot pomorski sojuz, Makedonija stanuva glaven snabduva~ na drven materijal za brodogradba, {to e pri~ina Atina i Makedonija povtorno da vlezat vo sojuz, pred s da sklu~at
21

trgovski dogovor. Makedonskiot vladetel zema u~estvo na op{tiot sobir svikan vo Sparta (371 g. pr. n.e.) kade {to go priznava pravoto na Atina da vladee so Amfipol. Po smrtta na Aminta III, makedonskiot prestol go nasleduva dvaesetgodi{niot Aleksandar II, najstariot od trite sina na Aminta i na Evridika. Aleksandar prodol`uva da vodi vojna vo Tesalija i gi osvojuva gradovite Larisa i Kranon. Politi~ki presvrt nastanuva koga Teba na ~elo so Pelopida gi istisnuva makedonskite vojski od Tesalija. Po smrtta na Aleksandar II, makedonskiot prestol go osvojuva Ptolemaj od Alor i koj, verojatno, imal poddr{ka i od Evridika. Kako garancija za voeniot sojuz, Teba zema triesetina zalo`nici od Makedonija, me|u koi e i Filip II, najmaliot sin na Aminta III. Idniot golem car Filip II Makedonski vo Teba pominuva tri godini, tuka dobiva helensko obrazovanie i se obu~uva vo slavnite tebanski voenite ve{tini i strategii. Ptolemaj od Alor, kako staratel na Perdika i na Filip, vladee s do 365 g. pr. n.e., koga na vlast doa|a Perdika III, koj go vra}a Filip od zalo`ni{tvo. Noviot vladetel vospostavuva dobri odnosi so Teba, za {to e proglasen za proksen i everget (prijatel i dobrodetel). Perdika ima dobri odnosi i so Atina, a u~estvuval i vo voeni dejstva na stranata na Atina za povtorno osvojuvawe na Amfipol, Potidaja i drugi gradovi na Halkidik. Po promenata na politi~kite priliki, Perdika III se svrtuva protiv Atina i vo 359 g. pr. n.e. go osvojuva Amfipol. Vo isto vreme Ilirite, predvodeni od stariot vojskovoditel Bardilij, napa|aat na Orestida i Perdika zaginuva vo bitka so ~etiri iljadi makedonski vojnici (359 g. pr. n.e.). Vo ovie krizni momenti za makedonskata dr`ava, Makedonskoto sobranie za nov makedonski car go proglasuva Filip II, najmaliot sin na Aminta III. 7. Podemot na makedonskata dr`ava Filip II Makedonski Sudbonosna to~ka vo razvitokot na makedonskata dr`ava e prezemaweto na vlasta od Filip II (359336). Filip II ja osvojuva vlasta na 23-godi{na vozrast, no negovata mladost ne zna~i neiskustvo i neukost vo vodeweto na dr`avni~kite raboti. Naprotiv, Filip, sin na Aminta III, kako zalo`nik vo Teba dobiva odli~no obrazovanie vo voe-

22

nata strategija i organizacija i vo voenite ve{tini, a ja izu~uva i pitagorejskata filozofija. Poradi ova, vo anti~kata istorija Filip II e zabele`an kako najgolem vladetel vo Evropa (Diodor). Politikologot Isokrat (vo spisot Filip) mu se voshituva na Filip za{to se zdobil so takva mo} so koja ne bil nieden od onie {to ja naseluvaat Evropa..., podvizite na Filip se herojski, za{to i drugi osvojuvale gradovi, no nitu eden tolku narod. Isokrat obrazovanieto na Filip }e go iskoristi kako argument za da go pribli`i makedonskiot vladetel do Helenite, poznati ksenofobi; taka, Isokrat im objasnuva na atinskite intelektualci deka Filip, iako e vladetel na tu|oroden narod, helenski e obrazovan i mo`e da se pridobie zatoa {to im e blizok, ne spored rodovata, tuku spored duhovnata srodnost (vo Panegirik). Kako golem vladetel, Filip II prezema golemi grade`ni zafati: novi gradovi, svetili{ta i hramovi. Strabon zapi{uva deka Pela, s do vladeeweto na Filip, e mala, no, blagodarenie na Filip, se izgraduva po dol`ina i stanuva pogolema od Atina; nejzinite yidini se dolgi okolu 6,5 km; akropolata e smestena na utvrden ostrov, nare~en Fakos, na ezeroto Ludija, kade {to Filip go smestuva svoeto bogatstvo. Ezeroto e pretvoreno vo {iroko pristani{te povrzano so Aksij preku ve{ta~ki kanal po koj plovidbata e kontrolirana so porti preku Ludija i bez plima. Ova bi bilo prvo poznato pristani{te na re~no ustie vo Evropa; tuka mo`elo da se vleze od Termajskiot Zaliv vo koe bilo vreme, a vlezot mo`el da bide zatvoren vo slu~aj na opasnost (ova pristani{te e model za Aleksandrovite pristani{ta na Istokot, na Nil, Eufrat i Ind). 7.1. Dr`avata na Filip II paradigma za op{testveno-politi~koto ureduvawe na anti~kite Makedonci Filip II nasleduva dr`ava, vospostavena nasledna monarhija (basileija): spored Isokrat, Makedoncite ne mo`at da si go zamislat `ivotot bez dinastija, za{to od iskoni imale dinastija. Ovoj tip monarhija e karakteristi~en za po~etniot period na dr`avata, a pretstavuva vladeewe, kako {to zapi{al Arijan, ne so sila, tuku spored zakonite; vladetelot se imenuva od Makedonskoto sobranie, spored praviloto na primogeniturata. Zna~i, pokraj vlasta na basilevsot, ima i drugi institucii (Sobranie, Sovet na tagosi, hetajri...) so sovetodavna i
23

so sudska vlast. Aleksandar III vospostavuva izmenet oblik na staroto ureduvawe apsolutna monarhija, karakteristi~na za periodot na dijadosite: voljata na basilevsot e najvisok zakon. Za vreme na vtorata makedonska dinastija Antigonidi, povtorno se vra}a staroto ureduvawe tradicionalnata monarhija. Vsu{nost, Makedoncite ne se podanici na dr`avata, tuku se gra|ani na dr`avata. Vo anti~kite izvori i vo oficijalnite dokumenti (voeni sojuzi, sklu~uvani pome|u Makedoncite i helenskite polisi), ovie gra|ani se zapi{ani kako Makedonci, a imeto na dr`avata kako zaednica na Makedoncite. Makedonskiot basilevs e vrhoven vojskovoditel, prvosve{tenik i sudija. Vladetelot ja predvodi vojskata i sekoga{ se bori vo prviot boen red; za signalizacija vo bitkite koristi belo, purpurno i crveno zname. Aleksandar III, pak, kako znak za borba koristel crveno zname raspnato na vrvot od sarisa. Vladetelskite insignii, ednakvi za site makedonski vladeteli, se: bela lenta, kausija, dijadema, purpurna obleka, `ezol, pe~at. Belata lenta se nosela na glavata, imala dva kraja zavrzani na tilot (na ovoj na~in e pretstaven likot na oktodrahmata na Aleksandar I Filhelen i na tetradrahmata na Filip II). Lentata se vrzuvala i okolu poznatata makedonska kapa kausija, koja imala uloga na kruna. Makedonskite vladeteli nosele i metalna dijadema (spored materijalnite naodi vo Vergina i vo Beroja). Najpoznata e zlatnata dijadema, za koja se pretpostavuva deka mu pripa|a na Filip II, no i prethodnite basilevsi se kitele so dijademi (likovite na Aleksandar I i Filip II na moneti). Konstantin VII Porfirogenit zapi{al deka makedonskite vladeteli se oven~uvaat so ko`a od lav {to ja imaat kako kruna i ukras (monetata na Aleksandar Makedonski). Za vreme na posledniot makedonski basilevs Persej se govori za purpurnata obleka i oru`jeto na Makedoncite, odneseni kako plen vo Rim. Makedonskiot vladetel zape~atuva dokumenti so prsten-pe~at (spored Diodor i Plutarh, {esnaesetgodi{niot Aleksandar e ~uvar na carskiot pe~at, dodeka tatko mu go opsaduva Bizantij; spored Arijan, Aleksandar ispra}a `ito za vojskata na Nearh i go zape~atuva so prstenot; Diodor, Justin i K. Ruf zapi{ale deka Aleksandar mu go predal svojot prsten na Perdika). Makedonskite vladeteli nosat i sve~eno oru`je so koe se zakopuvaat vo carskite grobnici-mogili (primer e mogilata vo Vergina). Basilevsot-sve{tenik pred sekoe politi~ko dejstvuvawe ili na po~etokot na gozbite za vreme na verskite praznici prinesuva `rtvi vo imeto na narodot prostasija, a koga doa|a vo nekoj grad e do~eku24

van so guala (vid na ~a{a) za da napravi `rtva leanka libatio. Lovot na divi `ivotni, posebno lavovi (simbolot lav, prisuten na monetite i freskite) ima i religisko-magisko zna~ewe. Makedonskiot car e vrhoven sudija i go vodi sudeweto pred Makedonskoto sobranie vo uloga na javen obvinitel, a Sobranieto donesuva odluki za smrtna presuda. Makedonskoto sobranie, koe naj~esto go pretstavuvaat Makedonci pod oru`je, ima golem broj dr`avni~ki kompetencii, me|u koi najzna~ajno e proglasuvaweto na noviot vladetel. Vo smisla na jaknewe na dr`avata, Filip sproveduva voeni reformi {to imaat golemo socijalno i politi~ko zna~ewe, imeno, ja sozdava pro~uenata makedonska falanga i ja opremuva so bojno oru`je. Glavna cel na voenite reformi e da se sozdade profesionalna vojska, preku gradewe visoka svest za me|usebnata povrzanost, po~it, drugarstvo i, se razbira, pred s bezuslovna poslu{nost. Istori~arite (Pompej Trog, Polibij, K. Ruf) zabele`uvaat deka takvo voeno ustrojstvo nemala nitu edna dr`ava vo toa istorisko vreme. Jadroto na makedonskata falanga go so~inuvaat vooru`enite pe{adinci. Falangata se razlikuva od helenskiot boen red spored golemata dlabo~ina i oru`jeto, a toa se makedonskite sarisi, dolgi kopja {to se protegaat preku nekolku voeni redovi. Falangata e te{ko probojna poradi zdru`enite, zgusnati bojni redovi, {uma od zbieni kopja. Taka, organizirana kako kompaktna celina, makedonskata vojska navleguvala kako klin vo neprijatelskiot boen red. Vojskata na Makedoncite imala i blagorodni~ka kowica (vo antikata kowot e simbol na visoko blagorodie, bogatstvo i mo}), opremena so {lemovi, panciri i vooru`ena so me~evi i kopja. Me|u ovie udarni eskadroni na prvo mesto stoi carskata agema li~nata garda na carot ili pro~uenite hetajri carskite pridru`nici (drugari). Ovie pridru`nici na basilevsot se od blagorodni~ko poteklo i imaat zada~i na sovetnici, pratenici, pregovara~i, vojskovodci. Me|u kowicata i falangata dejstvuvaat hipaspisti koi mo`at da se dvi`at polesno od falangistite i naemnicite-vojnici, podgotvuvani za brz pohod i napad. Filipovata dr`ava osobeno zajaknuva koga vo nejziniot sostav vleguvaat oddelni kne`evstva i plemiwa: Elimeja, Orestida i Linkestida. Svedo{tvo za nivno vklu~uvawe se nazivite na oddelni voeni odredi, nare~eni spored imiwata na plemiwata: Linkestidi, Orestidi, Elimejci, Timfaejci, Eordejci.
25

Promisleno i uporno Filip ja jakne voenata mo}, a so toa i politi~kata sila na makedonskata dr`ava, za{to ima vojska koja vo sekoj moment e podgotvena za borba, a carot-vojskovoditel e postojano me|u vojskata, pottiknuva i hrabri so vetuvawa i nagradi. So prvata faza od ambiciozniot plan na Filip postignata e vnatre{na dr`avna stabilnost, preku obezbeduvawe na dr`avnite granici i ekonomskata samostojnost na Makedonija i toa so osvojuvaweto na pomorskiot pat, koristeweto na zlatoto i srebroto od Pangejskata oblast i kovaweto na srebreni i zlatni moneti (filipiki, stater). 7.2. Voenite i politi~kite uspesi na Filip II Pred da trgne na istoriskiot pohod protiv Helada, Filip II vojuva so Ilirite i Trakijcite za da gi osvoi teritoriite zapadno i isto~no od negovata dr`ava. Prvata uspe{na bitka Filip ja izvojuva vo 358 g. pr. n.e. protiv ilirskiot vladetel Bardilis, osvojuvaj}i ja teritorijata do Lihnidskoto Ezero. Sledniot ~ekor e osvojuvaweto na helenskite kolonii na makedonsko-trakiskiot breg; najzna~ajniot napad e osvojuvaweto na najgolemiot strategiski grad na ovoj breg Amfipol. Diodor raska`uva za `estokosta na opsadata, izvedena so postojani napadi so voeni ma{ini do samite gradski bedemi. Otkako go osvojuva gradot (357 g. pr. n.e.), gi proteruva onie {to bile neprijatelski raspolo`eni sprema Makedonija, a so drugite se odnesuval velikodu{no. So proteruvaweto na politi~kite protivnici, helenskite kolonisti, Filip go pridobiva avtohtonoto naselenie, koe bilo neprijatelski raspolo`eno sprema Atina. Od ovoj nastan, zaradi koj atiwanite se ~uvstvuvaat izmameni, pa s do 346 g. pr. n.e., Atina vojuva so Filip. Vo tekot na 356/355 g. pr. n.e. Filip go razbiva neprijatelskiot voen sojuz sklu~en pome|u trakiskiot vladetel Ketripor, ilirskiot Grab i pajonskiot Lipej. Istata godina dodeka Filip ja osvojuva Potidaja, spored Plutarh, toj dobiva tri radosni vesti: Ilirite se razbieni od negoviot vojskovodec Parmenij, negoviot kow pobeduva na Olimpiskite igri, a `ena mu Olimpijada go ra|a idniot car Aleksandar Makedonski (Filip, 357 g. pr. n.e., se `eni so princezata Olimpijada, }erka na epirskiot vladetel Neoptolem). Slednite voeni uspesi se slu~uvaat vo tekot na 353 g. pr. n.e., koga Filip gi osvojuva gradovite Abdera i Maroneja, atinski sojuznici, i podgotvuva napad na trakiskiot Herson. Spored Strabon, po ovie
26

osvojuvawa e postavena isto~nata granica na Makedonija so Trakija rekata Mesta. Vo ovaa zlatonosna oblast na planinata Pangej toj go osnova gradot Krenidi, podocna go preimenuva spored svoeto ime Filipi, vo kogo naseluva mnogu makedonski preselnici; zlatnite rudnici, koi mu nosat prihodi od pove}e iljadi talanti, zapo~nuva da gi koristi za kovewe na zlatnite moneti filipiki, poznati niz celiot Mediteran, vo Egipet, vo centralna Evropa i vo ju`na Rusija. Vo taa nasoka, osvojuvawata na makedonsko-pieriskiot breg na Filip mu bile zna~ajni zatoa {to preku niv makedonskata dr`ava izleguvala na more: osvoena e atinskata kolonija Pidna (357/356 g. pr. n.e.), a otkako ja osvojuva Metona, vo 353 g. pr. n.e. (vo bitkata Filip go gubi desnoto oko), gradot go naseluva so Makedonci na koi im dodeluva zemja. Taka, Filip (spored istoriskite izvori) gi napravil Makedoncite gospodari, a Ilirite i mnogu dale~ni narodi gi prinudil da im pla}aat danok, gi pot~inil Tribalite, ja dr`el pod svoja vlast Trakija i gospodarel nad mnogu gr~ki plemiwa. Prvite golemi voeni uspesi go pravat Filip do taa mera mo}en {to ve}e ne postoi sila koja mo`e da gi spre~i negovite osvojuva~ki pohodi na Helada. Po osvojuvawata vo Trakija, na Halkidik i vo Termajskiot Zaliv, makedonskiot vladetel se spu{ta na jug, vo Tesalija, od kade e vlezot vo helenskiot svet. 7.3. Probivot kon teritorijata na helenskite plemiwa Za realizacija na svojata politi~ko-voena programa Filip gi koristi neslogata na helenskite polisi vo Amfiktionskiot sojuz i politi~kite igri i intrigi me|u polisite, voobi~aeni za polisnite dr`avi. Makedonskiot car se zame{uva vo t.n. Sveta vojna za teritorii okolu svetili{teto Delfi. Tebancite i Tesalcite, pla{ej}i se nekoj od nivniot rod da ne dobie pregolema vlast na teritorijata na helenskite polisi, go povikuvaat Filipa napomo{ kako mirotvorec. Vo tekot na 352 g. pr. n.e. Filip so makedonska vojska navleguva vo Tesalija, se soedinuva so tesalskite vojski i trgnuva kon Pagasa. Po pobedata nad fokidskiot tiranin Onomarh kaj Kronos Pole, komu mu pomagaat Atina i Sparta, Filip e izbran za do`ivoten voda~ na Tesalskiot sojuz i ja dobiva najvisokata po~esna titula arhont vrhoven vojskovoditel na povtorno obnoveniot Tesalski sojuz. Vo mnogu utvrduvawa, me|u koi e i Magnezija, Filip postava makedonski vojski a Tesalcite, vo znak na blago27

darnost, mu gi otstapuvaat dohodite od pristani{tata i pazarite kako ot{teta za voenite rashodi i se zadol`uvaat da mu pomagaat so vojska. Na ovoj na~in Filip uspeva da izleze na more na tri mesta: kaj Amfipol, na Termajskiot Zaliv (Metona) i kaj Pagasa, a so toa nanesuva golem udar na atinskata pomorska sila, koja dotoga{ neograni~eno vladee na Egejskoto More. 7.4. Politi~kite govori na Demosten, Isokrat i Ajshin istorisko svedo{tvo za antagonizmot pome|u Makedonija i helenskite polisi Avtenti~ni i verodostojni istoriski podatoci za vladeeweto na Filip II se nao|aat vo politi~kite govori i vo drugi retori~ki spisi na atinskite politi~ari-retori, sovremenici na makedonskiot car i u~esnici vo site politi~ki i voeni dejstva {to gi prezema Makedonecot Filip II. Ekspanzionisti~kata politika na Filip direktno ja zagrozuva Atina, koja ne mo`e da se pomiri so gubeweto na osvoenite teritorii. Kolku {to Filip napreduva voeno tolku vo Atina se dr`at `estoki politi~ki govori so koi se podgotvuvaat atinskite gra|ani za vojna so Filip. Osvojuvawata na Filip pretstavuvaat pri~ina Demosten da gi napi{e govorite protiv Filip Filipiki i Olintiki, za Filipovite zazemawa na Olint i na drugite bogati gradovi na Halkidi~kiot Poluostrov. So ve{ti diplomatski igri Filip ja koristi nemo}ta na Atina i go zazema Olint, go ograbuva i go sramnuva so zemja, a gra|anite gi prodava kako robovi (349 g. pr. n.e.). Drugite gradovi na Halkidik mu se predavaat, no Filip se odnesuva `estoko i kon niv. Me|u ovie gradovi e i Stagira, rodniot grad na Aristotel, koj poradi po~it kon golemiot filosof e vozobnoven spored novite zakoni. So osvojuvawe na centralnata balkanska teritorija Filipovata dr`ava izleguva na more, zazema golemo obrabotlivo zemji{te, ima bogati {umi i pasi{ta, bujni reki, rudno bogatstvo i razvieni gradski centri. Seto ova e pri~ina za brz razvoj na ekonomijata i trgovijata; Makedonija gradi sopstvena flota, koja obezbeduva nejzin probiv i po morskite pati{ta; Filipovata dr`ava gi steknuva site uslovi da stane svetska sila; se javuva streme` za vodewe zavojuva~ka politika, {to najmalku se dopa|a na Atina, za{to i taa gi ima istite hegemonisti~ki te`nenija. Voeniot zafat na Filip so koj makedonskiot vladetel zazema teritorija od 1.000 km, od Termopilite do Propontida,
28

gi zastra{uva atiwanite i gi prinuduva da razmisluvaat kako da mu se sprotivstavat na makedonskiot basilevs. Ovie nastani go pretvoraat Atinskoto sobranie vo arena na koja govornicite vodat `estoki bitki za doka`uvawe na nivnite politi~ki stavovi. Najvlijatelna politi~ka li~nost i najvlijatelen politi~ki govornik e Demosten, koj dr`i brojni govori naso~eni protiv Filip: kolku {to raste silata na Filip na bojnoto pole tolku raste i silata na Demosten kako politi~ar, no seto toa, paradoksalno, na {teta i na atiwanite i na Demosten; Filip ja izvr{uva svojata dr`avni~ka cel, a Demosten do`ivuva politi~ki i li~en poraz; ednovremeno vakviot poraz go spodeluva i Atina. Me|utoa, bez ogled na ishodot (sre}en za Filip, za Demosten nesre}en), i edniot i drugiot se zdobivaat so besmrtna slava; vo istorijata nivnite imiwa se vrzani vo dijalekti~ko edinstvo na sprotivnosti! 7.5. Anti~kiot svet na helenskite polisi podelen pome|u filipomizi i filipofili Pro~ueniot atinski politikolog Isokrat, so `elba da pomogne na Atina, no i na helenskata zaednica, koja e politi~ki i ekonomski rastroena, ja zagovara idejata za panhelenizam, spored koja helenskite polisi bi se obedinile so edna cel da se spasat od vnatre{nata kriza, no i od opasnosta od nadvore{niot neprijatel. Ova go pottiknuva Isokrat da razmisluva za avtokratska vlast, ~ija volja i mo} }e se nametne vrz neslo`nite helenski polisi i }e gi obedini vo panbasileja. Za realizacija na ovaa ideja Isokrat go odbira makedonskiot vladetel Filip, koj vo toa vreme izleguva na svetskata politi~ka scena kako najgolemiot monarh-basilevs, mo}en, slavoqubiv i samouveren, a istovremeno vladetel na dr`ava so koja Helenite imale pove}evekovni prijatelski odnosi. Isokrat kaj Filip II otkriva karakteristiki na hegemon {to e sposoben da ja ponese golemata ideja za panbasileja; stariot retor ja prezema ulogata na sovetodavec na makedonskiot basilevs, za{to strahuva od negovata tiranska priroda i od toa kolku (ne)prijatelski }e se odnesuva so Helenite, a od druga strana se pla{i so kolkava doverba }e ja prifatat Helenite ovaa ideja. Drugata politi~ka programa, za koja se zalaga Demosten, e odbranata na demokratijata i demokratskite polisi od oligarhiskoto i tiranskoto ureduvawe. Govornikot smeta deka ova e pogodna prilika
29

Atina da se poka`e kako spasitelka na site Heleni od opasnosta {to im se zakanuva od oligarsite i barbarite, koi ja zagrozuvaat slobodata na polisite, poso~uvaj}i go Filip, ili kako {to go narekuva ~umata makedonska, koja uni{tuva s {to e helensko. Vo Filipikite Demosten so `alewe im ja poso~uva na atiwanite golemata zaguba na Pidna, Potidaja, Metona, Termopilite, Herson, Olint i na site okolni mesta, kako i na mnogu drugi gradovi koi vo toj mig bile so Filip, a nekoga{ bile atinski kolonii. Imeno, Demosten smeta deka glavni vinovnici za lo{ata politi~ka sostojbata na Atina se samite tie, nivnata za~maenost i nebre`nost i deka e krajno vreme da se zainteresiraat za dr`avata i da se napravi finansiski i strategiski plan za vojuvawe so Filipovata dr`ava. Od druga strana, Demosten smeta deka Atina ne e vo sostojba da podgotvi pogolema vojska, dodeka Filip ima silna i dobro izve`bana vojska na koja atiwanite ne mo`at da se sprotivstavat; poradi ova Demosten prepora~uva da se vodi gerilska vojna so Filip, vojuvaweto da se soobrazi so Filipovata strategija, da se spre~at Filipovite grabe`i na nebroeni pari, da se spre~i odveduvaweto na nivnite gra|anite vo ropstvo... Osnovno, naglasuva Demosten, e Atina da sfati deka toj ~ovek (Filip) im e du{man na Helenite, deka gi li{uva od nivnoto i deka dolgo vreme besnee. Vo sredinata na IV vek pr. n.e. vo demokratska Atina najgolema poddr{ka ima oportunisti~kata politi~kata programa na atinskiot dr`avnik Evbul i negovite privrzanici; naglaska na nivnata programa e miroven dogovor so Filip, koj }e koristi na dr`avata mnogu pove}e otkolku vojnata. Atina zapo~nuva da vodi dvojna politika, od edna strana, fiktiven mir so Filip, a od druga, mir i sorabotka so helenskite polisi vo borba protiv Filip. Mirovnite pregovori zapo~nuvaat vo Atina kade {to doa|aat, od edna strana, pratenici na Helenite, a od druga, Filipovite pratenici. Vo isto vreme nastapuva i Isokrat, zalagaj}i se za Filip, pa duri i sostavuva poslanie do makedonskiot vladetel (Filip) vo koe mu se obra}a kako na dobrotvor koj treba da gi obedini Helenite; voedno go slavi kako hrabar vojskovodec koj mo`e da trgne vo vojna protiv persiskiot car. Poradi opasnosta deka Filip }e navleze preku Termopilite vo sredna Helada, i toa kako sojuznik na Teba, atiwanite brzaat da go sklu~at mirovniot dogovor. Po predlog na Filokrat, atiwanite odreduvaat deset pratenici koi }e otpatuvaat vo Pela za da gi razgledaat dvete mo`nosti za mir i za zaedni~kiot interes na atiwanite i Fi30

lip. Me|u pratenicite se nao|aat politi~arite Filokrat, Demosten, Ajshin i glumecot Aristodem. Politi~koto re{enie na Atina e, bez razlika {to Filip postavuva nepovolni uslovi, mirot i sojuzot treba da se prifatat kako privremeno re{enie, za da ja otklonat momentalnata opasnost od Filip. Imeno, oligarsite i del od u~enite sofisti o~ekuvaat ekonomska blagosostojba od ovie dogovori; Demosten konstatira deka Filip ima prijateli vo mnogu helenski gradovi; nekoi od niv se oficijalni pretstavnici, izbrani od Filip ili nazna~eni od Makedonskoto sobranie; no ima i intelektualci koi od ideolo{ki pri~ini (kako Isokrat) go zastapuvaat Filip i koi od antimakedonskata partija se narekuvani predavnici. Vo tekot na mirovnite dogovori sledi Vtoroto prateni{tvo: od Atina se isprateni pratenici vo Pela za da dobijat potvrda od Filip, so {to bi go zavr{ile dogovorot; pratenicite patuvaat 23 dena do Pela, a potoa 27 dena mirno go ~ekaat Filip, koj vojuva so Kersoblept i gi osvojuva site kreposti na trakiskiot breg, s do Propontida. Od ova vreme Filip stanuva glavna politi~ka li~nost na Balkanot. Centarot na politi~kite sobitija se prefrla od Atina vo Pela. Vo makedonskata prestolnina pristignuvaat pratenici od cela Helada, nadevaj}i se na pomo{ i za{tita od Filip. Makedonskiot vladetel ja koristi ovaa svoja pozicija i podgotvuva strategija (podocna dobro poznatata imperijalisti~ka taktika divide et impera); prvo, kako pobednik vo Svetata vojna, Filip im se nametnuva na helenskite polisi i dobiva najgolemo vlijanie vo odlukite na Amfiktionskiot sovet (sovet organiziran okolu svetili{teto vo Delfi). Vo delfiskite spisoci na hramostroitelite Makedoncite se pratenici na Filip, koi se gri`at za gradbite i za za~uvuvawe na hramot. Namesto Atina, Filip ja dobiva prednosta pri obra}aweto vo Delfiskoto svetili{te. Po site ovie nastani, atiwanite se vo pani~en strav: se evakuira okolnoto naselenie, se krie podvi`niot imot, a begalcite od Bojotija i od Fokida se prifa}aat vo gradot. Filip na Atina ispra}a ultimativno pismo vo koe, drsko i otvoreno, gi nalaga uslovite za mir: atiwanite }e bidat napadnati ako ne mu se priklonat, a toj nema da ~uvstvuva nikakva gri`a za raskinuvaweto na mirovniot dogovor. Od 346 g. pr. n.e. politi~kata scena na Atina e podelena me|u onie {to se za Filip: filipisti, plutokrati, panhelenisti i pobornici za mir, a od drugata strana privrzanicite na Demostenovata politika: radikali, militantni demokrati, t.e. patrioti. Demosten smeta deka privrzanicite na Filip se predavnici, potkupeni od Filip,
31

kako na primer Filokrat, za kogo veli deka od Filip dobil zlato, srebro i tovari drvena gra|a, a Ajshin imoti. Plutokratskoto dejstvuvawe dobiva i ideolo{ka poddr{ka vo retorskite pamfleti na Isokrat, koj go povikuva makedonskiot basilevs da ja prezeme mirovnata uloga vo Helada za da stane dobro~initel na site Heleni i da gi povede vo vojna protiv Persija. Ovaa vojna bi gi re{ila socijalnite i ekonomski problemi, a so kolonizacijata vo Mala Azija bi se oslobodile Helenite vo Azija i bi se otvoril prostor za da se naselat bezdomnicite od helenskite polisi. 7.6. Makedonija dominanten istoriski faktor vo anti~kiot svet Dodeka atiwanite intenzivno se zanimavaat so politi~ki procesi i postojano se vodat sudski parnici, Filip se gri`i za zacvrstuvaweto na zapadnata i severnata granica i za zajaknuvaweto na makedonskata dr`ava; postoi svedo{tvo za eden pohod od 344 g. pr. n.e. protiv Ilirite vo koj makedonskiot vladetel osvojuva mnogu novi mesta s do Jadranskoto More; vojuva i so Dardancite, koi ~esto ja napa|aat Makedonija; dejstvuva i na more, otkako ja zasiluva svojata flota, sproveduva kolonizacija vo novi oblasti, vo koi naseluva Makedonci, Heleni i Trakijci. Prestolninata na makedonskata dr`ava, Pela, stanuva sredi{te na poznati umetnici, kni`evnici i nau~nici. Filip odr`uva postojani diplomatski i prijatelski odnosi so mnogu helenski ma`i i politi~ki dejci. Vo makedonskiot dvor kako u~itel na mladiot Aleksandar pristiga filosofot Aristotel od Stagira, ~ij{to tatko Nikomah e lekar i blizok prijatel na Aminta III. Voeniot pohod na makedonskiot vladetel prodol`uva kon Peloponez. Vo tekot na 433 g. pr. n.e. gi koristi politi~kite presmetki pome|u Sparta i polisite na Peloponez (Arg, Mesena i Megalopolis) i povtorno kako spasitel navleguva so svojata vojska; Arkadijcite, kako izraz na blagodarnost, mu podigaat bronzena statua na Filip. Vo toj mig Atina zaborava na antagonizmot sprema Sparta, na scena povtorno izleguva Demosten i strasno govori protiv Filip, predupreduva na opasnosta od nego, a na Sparta predlaga sojuz protiv zaedni~kiot neprijatel. Demosten zapo~nuva da povikuva na zaedni~ka odbrana na site Heleni, za{to site se zagrozeni od makedonskiot neprijatel, koj im gotvi gibel.
32

Vo naredniot period na politi~kata scena doa|a do golem presvrt: vo politi~kite igri i nastani se vme{uva Persija koja, imaj}i ja predvid neslogata i rascepkanosta na helenskite polisi, a strahuvaj}i od makedonskiot vladetel, brza da sklu~i sojuz so polisite protiv Filip. Za taa cel, golemiot car Artakserks Ohos ispra}a pratenici vo helenskite polisi, vo Teba i vo Arg, da soberat platenici, a na Atina nudi da go obnovat zaedni~koto neprijatelstvo protiv Filip. Persiskiot car im vetuva golema finansiska poddr{ka za da zapo~nat vojna so Makedonecot. Atiwanite povtorno gi otfrlaat sklu~enite dogovori so Filip, zazemaat negativen stav sprema filipistite, go osuduvaat na smrt Filokrat za predavstvo i korumpiranost. Demosten ja koristi ovaa prilika da go napadne Ajshin kako predavnik i da go obvini za izmamite i za la`nite izve{tai {to gi napravil, za{to raboti vo polza na Filip. Po naru{uvaweto na mirovniot dogovor pome|u Filip i Atina, makedonskiot car po~nuva da dejstvuva otvoreno neprijatelski i trgnuva na pohod (342/341 g. pr. n.e.) vo osvojuvawe na celata isto~na strana na Trakija, s do Crno More; so silna vojska vo nekolku napadi ja osvojuva Trakija, nalo`uva danok (desetok) i obvrska da ispra}a vojska za potrebite na Makedonija; Trakija e postavena pod uprava na makedonskiot strateg, a helenskite gradovi, oslobodeni od trakiskata opasnost, dobrovolno vleguvaat vo sojuz so Filip. Na osvoenata teorija Filip zasnovuva makedonski kolonii so koi ja obezbeduva novata teritorija i gi koristi nivnite prirodni bogatstva. Najva`en mu e gradot Filipopol, potoa Kabile (ili Kalibe) na rekata Tunxa, seloto Beroe (Stara Zagora). So ovie dejstva se zagrozeni atinskite kolonii od golemo zna~ewe morskite tesneci od Hersones do Bizantion (Dardanelite i Bosfor), izvonredno zna~ajni pati{ta za helenskata trgovija. Toga{ Demosten go dr`i svojot najsilen govor protiv Filip Tretata filipika, vo koja govornikot pora~uva: kone~no da se prifati faktot deka Filip vojuva so nivnata dr`ava i deka toj go kr{i mirot, pa spored toa, edinstvenata zada~a na Sobranieto treba da bide {to polesno i posigurno da se odbranat od Filip. Govorot ima uspeh, a Demosten e oven~an so zlaten venec. Vo tekot na 340 g. pr. n.e. Atina zapo~nuva voeni dejstva protiv Filip: im ispra}a voena pomo{ na `itelite na Bizantion, sklu~uva sojuz so Teba i gi prezema na Termopilite. Davaj}i

33

mu pomo{ na Bizantion, Atina povtorno go osvojuva bosforskiot trgovski pat; so ova Atina oficijalno vleguva vo vojna so Makedonija. Seto ova kako da ne go obespokojuva makedonskiot vladetel, koj se dvi`i po strogo zacrtan plan; na red e odbranata na severnata makedonska granica napadnata od Skitite i od Tribalite; trakiskata dinastija e soborena, a vladetelite na severnite plemiwa Pajonci, Arkani i Iliri se postaveni vo vazalen odnos. Po ovie uspesi, Filip go osvojuva preminot od severna vo sredna Helada, od kade samo za eden den mo`e da stigne vo Bojotija, a za tri vo Atina. Demosten trogatelno go opi{uva ovoj sudbonosen moment za Atina. Atinski pratenici na ~elo so Demosten odat vo Teba za da sklu~at sojuz. Ednovremeno vo Teba doa|aat i pratenicite na Filip so namera da gi razubedat tebancite od sojuzot so Atina, a so predlog zaedno da napadnat na Atika ili da gi propu{tat makedonskite vojski da pominat nepre~eno preku Bojotija. Dilemata vo Tebanskoto sobranie e re{ena po strasnite govori na Demosten, koi budat ~uvstva na patriotizam i ~estoqubie: helenskite polisi: Evbeja, Megara, Korint, Levkada, Korkira, Ahaja i Akarnanija vleguvaat vo sojuz protiv Filipovata dr`ava; Arkadija, Mesenija, Elida i Sparta ostanuvaat nastrana od ovie nastani. Vojnata zapo~nuva vo Bojotija. Atina i Teba na dvapati imaat voen uspeh kaj Parapotami i Filip ne uspeva da navleze vo Bojotija. Ovie uspesi u{te pove}e ja zgolemuvaat popularnosta na politi~arot Demosten, koj donesuva odluka vo Narodnoto sobranie so koja mu se objavuva vojna na Filip. Kako nagrada za ovie politi~ki aktivnosti vo polza na dr`avata i nejzinite gra|ani, Demosten povtorno e oven~an so zlaten venec. Me|utoa, nastanite po~nuvaat da odat vo polza na Filip. So odli~na procena na sostojbite, Filip gi naveduva helenskite sojuznici da pomislat deka se povlekuva vo Trakija, navodno, za da go zadu{i tamo{noto vostanie. Helenskite vojski se povlekuvaat kaj Hajroneja, a Filip napa|a na Amfis i na Nafpakt i gi uni{tuva ahajskite vojski.

8. Bitkata kaj Hajroneja istoriska presvrtnica vo Stariot svet Vojnata pome|u Filip Makedonski i helenskite polisi zapo~nuva i zavr{uva so edna bitka, vodena kaj Hajroneja vo avgust 338 g. pr. n.e. Makedonskata falanga napa|a na sojuzni~kite helenski vojski,
34

koi se nao|aat vo hajronejskata ramnina. Filip ima 30.000 pe{adija, pribli`no kolku i helenskata, no so taa razlika {to makedonskite vojnici se prekaleni vo mnogu bitki, verni i dosledni na nivniot vojskovodec Filip. Demosten u~estvuva vo bitkata kako hoplit. Nasproti atiwanite stoi Filip so svojata falanga: Filip na desnoto krilo, a mladiot Aleksandar na ~elo na levoto krilo nasproti tebancite. Po dolgata iscrpuva~ka bitka, Aleksandar ja razbiva pe{adijata na tebancite i nivnite sojuznici, a Filip ja sovladuva atinskata vojska; ishodot e golemi zagubi za helenskite polisi. Bitkata kaj Hajroneja e eden od pozna~ajnite istoriski nastani za anti~kiot svet zatoa {to po pobedata na makedonskata dr`ava se menuvaat istoriskite tekovi na antikata i zapo~nuva nova epoha vo koja makedonskite vladeteli }e upravuvaat so celiot toga{en civiliziran svet i }e sozdadat nov svetski poredok. Po slavnata bitka, Filip najsve~eno ja praznuva svojata pobeda, prinesuva `rtvi, gi nagraduva site {to se odlikuvale vo bitkata, gi spaluva mrtvite tela na svoite vojnici, dodeka zaginatite atinski vojnici gi pogrebuva so site po~esti. Kako sekoj golem osvojuva~, Filip gi ureduva politi~kite raboti so porazenite: sprema Teba se odnesuva odmazdni~ki, neprijatelite se kazneti so smrt ili so progonstvo, smestuva makedonski vojski i postava oligarhiska vlast; sprema Atina (koja bila vo stra{na panika) se odnesuva velikodu{no, sakaj}i da ja pridobie za natamo{nite politi~ki i voeni dejstva; gi predava atinskite zarobenici bez otkup, gi vra}a posmrtnite ostanki na zaginatite borci (za koi posmrten govor dr`i Demosten). Vo Atina Filip ispra}a svoi pretstavnici, me|u koi se sin mu Aleksandar, vojskovodecot Antipatar i Alkimah, za da im gi soop{tat uslovite za mir. So ovoj nov dogovor Atina ja za~uvuva svojata avtonomija, svojata teritorija i sferata na dominacija na ostrovite Delos, Samos, Skiros, Imbros i Lemnos; najgolemata kazna za Atina e gubeweto na Herson, {to zna~i makedonska kontrola vrz uvozot na `itoto, rasturawe na Atinskiot pomorski sojuz i vleguvawe na Atina vo nov pomorski sojuz pod hegemonija na Filip. Po primerot na Atina i drugite helenski dr`avi sklu~uvaat mir so pobednikot. Otkako gi ureduva rabotite vo sredna Helada, Filip trgnuva kon Peloponez. Vo mnogu polisi privrzanicite na Filip ja prezemaat vlasta, Megara i Korint se predavaat, a vo korintskata tvrdina e postavena makedonska vojska. Ahajskite polisi na Peloponez poedine~no sklu~uvaat sojuz so Filip. Vojnicite na Arkadija, Me35

senija i Elida, zaedno so makedonskata vojska trgnuvaat na pohod protiv Sparta, za{to edinstveno spartancite se sprotivstavuvaat na sojuzot so Makedonija. Filipovata vojska navleguva vo Lakonija i ja opusto{uva, no Sparta, i pokraj toa {to nema sila da se sprotivstavi, ne se predava. Od druga strana, Filip nema namera da ja uni{ti Sparta, verojatno poradi istite pri~ini kako i vo slu~ajot so Atina. Po sklu~uvaweto na mirovniot dogovor, na makedonskiot vladetel mu se predadeni mnogu po~esti: Filip i Aleksandar, kako prijateli na Atina, dobivaat atinsko gra|ansko pravo; na Filip mu e podignata statua vo ime na blagodarnost; Antipatar i Alkimah dobivaat po~esni tituli prokseni na Atina, za{titnici na atinskite gra|ani koi patuvaat vo Makedonija. Na Peloponez vo znak na blagodarnost mu pravat golemi po~esti: vo Megalopol e izgraden pokrien pazar so kolonadi, nare~en Filip, vo Olimpija mu posvetuvaat kru`no zdanie, Filipeijon, so statui na Filip, na negovite roditeli, na Olimpijada i na sin mu Aleksandar. Esenta 338 g. pr. n.e., otkako Filip vospostavuva poedine~ni dogovori so helenskite polisi, osven so Sparta, gi svikuva site Heleni na sobir vo Korint, kade {to se donesuva t.n. Korintski sojuz, so odluka za op{t mir. Del od dogovorot e za~uvan na dve par~iwa od stela na Akropol. Poznat e del od tekstot na dogovorot koj, vsu{nost, pretstavuva zakletva na Helenite pred Filip deka nema da dignat oru`je ni na kopno ni na more protiv onie {to ja po~ituvaat zakletvata; deka nema da posegnat po carskata vlast na Filip i na negovite naslednici nitu, pak, }e bidat protiv dr`avnite uredbi, prifateni od site (u~esnici) koi se zakolnale na mir; deka }e trgnat napomo{ i }e vodat vojna so onie {to go naru{uvaat op{tiot mir, kako {to }e im bide pora~ano i kako {to }e zapoveda hegemonot... Organiziran e op{t sojuzen sovet Sinedrion, so sedi{te vo Korint, vo koj site helenski ~lenki ispra}aat svoi pretstavnici spored proporcionalen princip. Sinedrionot e ovlasten da prezema re{enija, da izdava zakoni, da presuduva okolu raspravite pome|u sojuznicite i da se proiznesuva za kr{ewe na dogovorot. Filip e izbran za hegemon na Sojuzot, t.e. za glaven vojskovoditel na sojuzni~kite vojski. Kako zaedni~ki vojskovoditel na makedonskata i helenskata vojska, Filip go planira aziskiot pohod protiv zaedni~kiot neprijatel, golemiot basilevs. Jasno e deka spored ovoj dogovor Makedonija e apsoluten pobednik i mo`e da postavuva bezuslovni barawa no, sepak, makedonskiot vladetel taktizira, sakaj}i da ja zapazi formata na miroven dogovor.
36

Na poslednata sve~enost na Filip vo Ajga, esenta 336 g. pr. n.e., podgotvena vo ~est na `enidbata na }erka mu Kleopatra so bratot na Olimpijada, Aleksandar Epirski, a voedno i triumfalna sve~enost vo koja makedonskiot vladetel sakal da gi proslavi site svoi pobedi, pokaneti se gosti od sekade. Pratenicite od Atina nosat zlatni venci i mnogu podaroci za Filip i mlado`encite; organizirani se bleskavi igri, muzi~ki natprevari; vo sve~enata procesija, noseni se statuite na dvanaesette olimpiski bo`estva, a kako trinaesetta e statuata na Filip. Denot koga trebalo da se prika`at teatarski pretstavi, Filip e vo pridru`ba na sin mu Aleksandar i zetot Aleksandar Epirski, a tolpa narod e sobrana da go vidi najgolemiot vladetel na Evropa. Toga{ eden mlad makedonski aristokrat, Pavsanij, go napa|a Filip i go proboduva so keltski me~. Ubiecot e faten i ubien od Filipovite telohraniteli Perdika i Leonat. Narodnoto sobranie na Makedoncite vedna{ go proglasuva Aleksandar III za svoj car. Istovremeno, bez razlika na helenskite politi~ki pravila i odnosi, a spored dinasti~koto nasledno pravo na Makedonija, Aleksandar III ja prezema ulogata na hegemon na Korintskiot sojuz. 9. Politi~kite dejstva na Demosten za vreme na Aleksandar III Makedonski i na Antipatar Demosten, kako `estok neprijatel na makedonskite basilevsi, prodol`uva da govori protiv Aleksandar, ednakvo kako {to govorel protiv Filip. Vo ovaa nova antimakedonska kampawa se vme{uva persiskiot car Darej III Kodoman, koj strahuva od aziski pohod i znae deka uni{tuvaweto na makedonskata mo} }e zna~i i otklonuvawe na opasnosta. Persiskiot car pottiknuva antimakedonsko vostanie vo Helada i im nudi pari~na pomo{ na helenskite polisi. Vo ovie planovi glaven pomo{nik e povtorno Demosten koj, 335 g. pr. n.e., gi pottiknuva helenskite polisi na vostanie. Teba, so pomo{ na gradovite na Peloponez, se obiduva da ja protera makedonskata posada i da vospostavi demokratija. Vo svoite besedi Demosten izmisluva deka Aleksandar zaginal vo Trakija, vo bitkata so Tribalite. No, Aleksandar se vra}a i, kako glaven vojskovoditel na Korintskiot sojuz, ja sramnuva so zemja Teba, a `itelite gi prodava kako robovi. Atina e povtorno vo panika, no nastanite se povtoruvaat i Aleksandar, kako i Filip, ja po{te37

duva Atina; me|utoa Aleksandar bara da mu se predade Demosten, zaedno so drugite protivnici. Atiwanecot Demad go smiruva Aleksandar, govorej}i deka na ovoj na~in bi se povredile ~uvstvata na atiwanite, koi predavstvoto na svoite dr`avnici bi go po~uvstvuvale kako op{to predavstvo. Po ovie nastani odnesuvaweto na Demosten se menuva, kako da se ispla{il ili da se izmoril tvrdoglaviot retor, ili ve}e sfatil deka helenskite polisi ne mo`at da im se sprotivstavat na makedonskite vladeteli. Demosten e vozdr`an, mo`ebi se nadeva deka Aleksandroviot pohod }e propadne, pa toga{ atiwanite }e dobijat mo`nost da se oslobodat. Pred da zamine na aziskiot pohod (proletta 334 g. pr. n.e.), Aleksandar apelira Helenite da se vozdr`at od vostanija i pobuni dodeka e otsuten. No, vostanie e podignato na Rodos, a Sparta, otfrlaj}i gi site voeni i politi~ki dogovori so Aleksandar, stapuva vo vrska so voda~ite na persiskata flota. Od druga strana Demosten, povtorno osilen, se obiduva da gi spre~i atinskite brodovi da trgnat kako zasiluvawe na vojskata na Aleksandar, smetaj}i deka koga Aleksandar }e se vrati, so niv }e trgne protiv Atina. Dodeka Aleksandar go osvojuva Dale~niot Istok, vo Helada zapo~nuvaat nemiri, no vojskovoditelot Antipatar, koj ostanuva da rakovodi so Makedonija i so Helada, brzo go zadu{uva vostanieto na spartanskiot basilevs Agis (330 g. pr. n.e.). Demosten smeta deka ne e vreme atiwanite da zapo~nat vostanie i gi spre~uva da im se pridru`at na spartancite. Godinite od 330 do 323 pr. n.e. za Atina pretstavuvaat godini na glad, nezadovolstvo i ogromno netrpenie sprema makedonskata vlast. Ajshin podiga tu`ba protiv predlozite Demosten da bide oven~an so zlaten venec zaradi zaslugite {to gi napravil za Atina. Vsu{nost, tu`bata e kritika na politi~kata dejnost na Demosten. Vo apologetskiot govor Za venecot, Demosten gi brani svoite politi~ki stavovi i smeta deka vo tie te{ki momenti gra|anite na Atina go odbrale najispravnoto re{enie, bez razlika {to krajniot ishod e katastrofalen za cela Helada, za{to vo vremeto koga Filip gotvel vlast i tiranija nad Helenite, nim ni{to drugo ne im preostanuvalo osven da se borat za svojata sloboda. Sepak, Demosten sramno bega od Atina, za{to e obvinet za golem broj gre{ki i za potkup.

38

Po smrtta na Aleksandar vo Babilon (13 juni 323 g. pr. n.e.), Demosten se vra}a so golemi po~esti. Vesta za smrtta na Aleksandar pretstavuva mo`nost za osloboduvawe na Helada od makedonskata okupacija. Taka, Atina, Ajtolija i Tesalija pottiknuvaat vostanija vo cela Helada. Vo ovie presudni momenti atiwanite povtorno mu se obra}aat na glavniot protagonist na nivnoto osloboduvawe Demosten. Na po~etokot na vostanieto Helenite imaat uspeh i makedonskiot strateg Antipatar e opkolen vo tvrdinata Lamija. No, najdobriot helenski strateg Leosten umira, a fenikisko-makedonskata flota ja porazuva atinskata. Ovoj pat uslovite {to gi postavuva makedonskiot pobednik Antipatar se te{ki i porazitelni: Atina mora da ja prifati makedonskata posada vo edna od tvrdinite na Pirej Munihij i mora da se otka`e od svoeto vekovno demokratsko ureduvawe i da vovede eden vid plutokratska politeja. Najbolna e naredbata da se predadat neprijatelite na Makedonija, Demosten i Hiperid; Hiperid e faten i surovo kaznet, a Demosten bega na maliot ostrov Kalaurija. Neumoliviot Antipatar, nemaj}i nikakvo ~uvstvo sprema Atina i golemiot retor, go goni Demosten, koj ispiva otrov i umira vo hramot na Posejdon. Smrtta na Demosten ozna~uva umirawe na edno burno vreme na `estok antagonizam pome|u Makedoncite i Helenite i `estoka bitka na idei i ideali na tri golemi istoriski li~nosti Filip, Aleksandar i Demosten; toa e veli~estvena bitka so tragi~en kraj: trite istoriski li~nosti od isto istorisko vreme, no od razli~en istoriski prostor, so protivstavena istoriska energija, umiraat sogoreni od tragi~nata volja da go izmenat svetot; porazena e istro{enata polisna Helada, pobeduva Makedonija, go prezema svetot, no i samata biduva prezemena od svetot. Po smrtta na dvajcata veliki Makedonci, stariot svet stanuva poinakov, ni podobar ni polo{, no sekako sosema razli~en i mnogu po{irok vo ramkite na drugosta i razli~nosta: se rasprsnuvaat dvete drevni kulturi helenskata i makedonskata, se oblikuva edna nova kultura vrz koja se zasnovuva re~isi celokupnata svetska civilizacija.

39

40

ALEKSANDAR III MAKEDONSKI (336323) MAKEDONIJA SVETSKA IMPERIJA

Za da se razbere istorijata za Aleksandar Makedonski, negoviot svetski pohod, negoviot svetogled koj{to ja menuva slikata na ~ovekovata istorija, potrebno e da se znae negovata poteklo, posebnata bujna priroda, negovoto vospituvawe, odli~no obrazovanie i `elbata za slava i mo}. Aleksandar e edinstven sin na Filip II i na Olimpijada, }erka na moloskiot vladetel Neoptolem; roden e 356 g. pr. n.e. vo Pela (den. Postol). Rimjanite mu go davaat prekarot Magnus, za{to e Velikiot osvojuva~ na Svetot. Od detski godini Aleksandar e vospituvan vo duhot na makedonskata aristokratska tradicija; na 13-godi{na vozrast e podu~uvan od filosofot Aristotel vo maloto mesto Miesa (blizu do Beroja); negovoto obrazovanie opfa}a: poezija, astronomija, geometrija, retorika/eristika, natprevar vo gimnasti~ki ve`bi, javawe i lov. Interesot kon prirodnite nauki }e go natera Aleksandar negovite osvojuva~ki vojni na Persija ~esto da gi pretvora vo istra`uva~ki ekspedicii povrzani so razni disciplini: geografija, etnologija, biologija, botanika, meteorologija. Ambicijata na mladiot Aleksandar najdobro ja pretstavuva Plutarh (Aleksandar), koj raska`uva deka Aleksandar ne sakal da dobie od tatko mu nitu bogatstvo, nitu rasko{, nitu u`ivawe, tuku carstvo {to }e mu ovozmo`i vojni i dela ispolneti so slava i so ~est. Na 16-godi{na vozrast Filip mu ja doveruva prvata politi~ka zada~a da upravuva so Makedonija (340 g. pr. n.e.) dodeka toj e na pohod protiv Bizantion. Prviot voen pohod na Aleksandar e protiv Majdite (pleme od gorniot tek na r. Strimon); ovaa bitka e i prvata negova pobeda, pa tuka go zasnovuva i gradot Aleksandropolis. Na 18 godini Aleksandar u~estvuva vo slavnata bitka kaj Hajroneja (338 g. pr. n.e.),
41

predvodej}i go levoto krilo na makedonskata vojska protiv Svetata ~eta na tebancite i, zaedno so tatko mu Filip, gi pobeduva zdru`enite sili na Helenite. Po ubistvoto na Filip (336 g. pr. n.e.) Makedonskoto sobranie, spored makedonskiot obi~aj, go proglasuva Aleksandar III za vladetel na Makedonija. Negovata prva voena akcija e naso~ena kon helenskite polisi, koi se obiduvaat da ja otfrlat makedonskata vlast; makedonskiot car gi prinuduva da gi priznaat odlukite na Korintskiot dogovor so koj Aleksandar ja nasleduva titulata hegemon na Helenite. Vo pohodot protiv Tribalite ja pominuva rekata Dunav (335 g. pr. n.e.) i gi porazuva i nivnite sojuznici Getite; vo izvorite se spomnuvaat i keltskite plemiwa od Jadranot, koi Aleksandar gi najmil za odbrana na severnata granica na makedonskata dr`ava. Na vesta za pobuna na Ilirite, Aleksandar se vra}a i gi razbiva vo boj. Po ovie voeni uspesi, Aleksandar so brz mar{ se spu{ta od ilirskata teritorija vo Helada, kade povtorno izbuvnuva antimakedonsko vostanie (pottiknato od Demosten), a `ari{teto e vo Teba; otkako ne uspeva da gi ubedi tebancite da se predadat, gi porazuva vo bitka i nosi odluka Teba da se sramni so zemja, a naselenieto da bide prodadeno vo ropstvo (po{tedeni se samo hramovite i ku}ata na poetot Pindar). Poradi politi~ki pri~ini se odnesuva velikodu{no sprema Atina, ne ja napa|a, a gradot povtorno go prifa}a ponudeniot miroven dogovor. Po ureduvaweto na politi~ko-voenite odnosi na Balkanot, Aleksandar se podgotvuva za pohodot protiv Persija, isplaniran u{te od Filip II. Vojskovoditelot Antipatar ostanuva da upravuva so Makedonija, kako strateg na Evropa, so 12.000 pe{adinci i 1.500 hetajri da ja branat zemjata. Aleksandar trgnuva na pohod (334 g. pr. n.e.) so 40.000 vojnici, od koi jadroto go so~inuva makedonskata falanga so hetajrite: 9.000 peyetajri, te{ko vooru`eni falangisti, 3.000 hipaspisti, lesno vooru`eni pe{adinci, 1.500 hetajri, 300 kowanici od carskata ila. Helenskite polisi (so isklu~ok na Sparta), obvrzani so Korintskiot dogovor, ispra}aat 7.000 helenski hopliti, 5.000 naemnici i 8.000 lesno vooru`eni strelci, frla~i na kopja i pra~ka{i, kako i 1.600 voeni brodovi. Vojskata na Aleksandar e malubrojna vo odnos na ogromnata persiska vojska, na ~ie ~elo stoi persiskiot car Darej III Kodoman; persiskata vojska e sobrana od golem broj dr`avi i narodi od teritorija na Mala Azija, pa s do Indija, zaedno so Egipet i Sirija. Pohodot e zabele`an od istori~arite Kalisten i Aristobul
42

koi go sledele, kako i mnogu drugi u~eni (diplomati, filosofi, pisateli, kartografi, biolozi).

1. Pohodot kon Istok Aleksandrovata vojska navleguva vo Mala Azija preku Helespont kaj Sest; prvata stanica e drevniot grad Troja, kade vo hramot na Atena Aleksandar prinesuva `rtva, posvetuvaj}i go na bo`icata svoeto oru`je i zemaj}i go oru`jeto od hramot, so svetiot {tit na bo`estveniot Ahilej (sledej}i gi herojskite dela od epot Ilijada). Prviot voen sudir so persiskata vojska se slu~uva kaj rekata Granik na Propontida (334 g. pr. n.e.). Vojskata na Persijcite, pridru`ena od helenskite naemnici-hopliti, gi zazema poziciite na strmiot desen breg i vozvi{enijata okolu rekata taka {to lesno go sledi dvi`eweto na makedonskata vojska. Za Aleksandar ovaa bitka e golem predizvik za da ja poka`e silata na makedonskata vojska i da gi istakne sopstvenite strate{ki sposobnosti. Toj dava naredba da se pregazi rekata i zaedno so negovite hetajri napa|a vo najgusto zbienite redovi na neprijatelot. Vo `estokata borba Aleksandar e ranet v ramo. Persijcite imaat iljadnici zaginati vojnici i 2.000 zarobeni od koi naemnicite Heleni Aleksandar gi ispra}a vo Makedonija na prinudna rabota. Pobedata nad persiskata vojska, predvodena od maloaziskite satrapi na Lidija, helespontska Frigija, Golema Frigija, Karija, mu go otvora patot na Aleksandar kon Mala Azija; lidiskiot grad Sard se predava bez borba, kako i gradovite na Ajolida i na Jonija, me|u koi e Efes. Makedonskiot car e do~ekan kako osloboditel od persiskoto ropstvo; edinstveno Milet i Halikarnas, so golema persiska vojska, davaat otpor (334 g. pr. n.e.). Po ovie osvojuvawa, Aleksandar ja deli vojskata na dva dela: edniot del na ~elo so vojskovoditelot Parmenion da prezimi vo Sard, a drugiot trgnuva na pohod preku Karija, Likija i Pamfilija, osvojuvaj}i gi site gradovi i tvrdini. Slednata 333 godina celata vojska se sobira vo Gordion, prestolninata na frigiskite kralevi (Gordij i Mida); spored edna legenda, Aleksandar go presekuva so me~ nerazvrzliviot jazol na jaremot na ko~ijata na kralot Mida, so {to go ispolnuva proro{tvoto deka }e zagospodari so Azija.

43

Vo osvoenite teritorii Aleksandar naj~esto go zadr`uva postojniot administrativen sistem: satrapiite se osnovni administrativni edinici so koi upravuvaat satrapi, naj~esto Persijci, koi ja imaat civilnata i voenata vlast (osven vo Lidija, kade {to e postaven Makedonec), dodeka so finansiskata vlast rakovodat Makedonci. Makedonskite vojskovoditeli so makedonska vojska ja kontroliraat osvoenata teritorija. Prvata bitka so golemiot car Darej III se slu~uva kaj Is (333 g. pr. n.e.). Dvi`ej}i se po krajbre`ieto na Mala Azija kon Sirija, Aleksandar gi ostava bolnite vojnici vo gradot Is i prodol`uva da gi goni Persijcite. No, Darej trgnuva so vojskata kon Kilikija, stignuva vo Is i gi ubiva makedonskite vojnici. Aleksandar se vra}a i vo tesnecot kaj Is, pome|u moreto i visokite planini, na rekata Pinar se odigruva vtorata golema bitka pome|u Makedoncite i Persijcite. Persiskata vojska e ogromna: te{ko vooru`eni pe{adinci, helenski naemnici, kowanica; vojskata e pridru`uvana od beskraen karavan na koli i baldahini so carskiot harem. Darej ne predviduva deka vakva golema vojska ne mo`e da manevrira vo tesniot prostor na rekata; za razlika od nego, genijalniot strateg Aleksandar vo od ja postrojuva vojskata vo nov borben red, ne dozvoluvaj}i mu na Darej da go napadne od grb. Makedonskata vojska ja pregazuva rekata i navaluva so stra{en udar; Aleksandar se nafrla na bornata kola na Darej; te`ok e sudirot pome|u makedonskata falanga i helenskite naemnici, a od druga strana, levoto krilo so makedonskiot vojskovoditel Parmenion se bori protiv persiskata kowica. Persijcite se obeshrabreni koga go gledaat svojot car kako bega od bojnoto pole. Aleksandar ne trgnuva vedna{ vo potera po Darej, tuku pomaga na svojata falanga, a po zavr{uvawe na bitkata go goni carot do docna vo no}ta. Darej uspeva da se spasi, no Aleksandar gi zaplenuva negovata borna kola, lakot, {titot i nametkata i se vra}a vo persiskiot voen logor kade e i zaplenetoto semejstvoto na Darej, `enata i decata; Aleksandar se odnesuva so dostoinstvo sprema caricata-majka i nejzinite }erki. Parmenion e ispraten vo Damask za da go zapleni ogromnoto persisko bogatstvo. @rtvite na persiska strana se ogromni, spored Ptolemaj, okolu 100.000 vojnici, a od makedonska strana 300 pe{adinci i 150 kowanici. So ovaa bitka Aleksandar gi osvojuva prednoaziskite zemji na Persiskoto Carstvo. Slednoto osvojuvawe e utvrdeniot grad Tir, kade {to Aleksandar saka da prinese `rtva na vrhovniot fojnikiski bog Melkart (Herakle). Gradot, smesten na ostrov, odbiva da se predade, smetaj}i na
44

svoeto odli~no utvrduvawe, no vojskata pravi ve{ta~ki nasip do ostrovot i, po dolga opsada, Tir stanuva makedonska tvrdina. Istata sudbina ja ima i gradot Gaza. 2. Osvojuvaweto na Egipet Od Fojnikija Aleksandar trgnuva za Egipet, kade e do~ekan kako osloboditel od Persiskoto Carstvo. Vo Memfis egipetskite sve{tenici mu ja predavaat dvojnata kruna na egipetskite faraoni. Aleksandar se odnesuva so posebna po~it sprema egipetskite obi~ai i kultovi i prisustvuva na site ceremonii na koi se pretstavuva kako faraon na Egipet, sin na Amon-Ra. Patuva vo Libiskata Pustina do oazata Siva, kade e svetili{teto na egipetsko-libiskiot bog Amon (kultot na Amon vo Makedonija e posvedo~en kako Zevs-Amon). Na ustieto na Nil go osnova (331 g. pred n.e.) gradot Aleksandrija (teritorijata na gradot ja iscrtuva so bra{no od ja~men, spored drevniot makedonski obi~aj). 3. Aleksandar car na Azija Preku Sirija, Aleksandar navleguva vo severna Mesopotamija; vojskata pominuva preku rekata Eufrat; na leviot breg na rekata Tigar i kaj Gavgamela za posleden pat se sudiraat dvete golemi vojski (331 g. pred n.e.). Aleksandar go predvodi desnoto krilo, ~ija glavna udarna mo} ja so~inuvaat makedonskite kowanici; na levoto krilo, so tesalskata kowica, komanduva Parmenion, a vo sredinata na borbenata linija e falangata. ^elnata borbena linija na Persijcite e zna~itelno podolga od makedonskata, zatoa Aleksandar pravi odli~en strate{ki plan so voveduvawe vtor borben red; zad sekoe krilo postava odredi koi, vo slu~aj neprijatelot da gi napadne od grb ili od strana, mo`at da se svrtat i, spored potrebata, da napravat zatvoren pravoagolen red so glavnata borbena linija. Glavniot udar Aleksandar go naso~uva kon centarot kade {to se nao|a Darej, opkru`en od negovite elitni vojski, Indijci na slonovi, baktriskata, persiskata i skitskata kowica, so srponosni koli. Vo tekot na borbata Aleksandar go javnuva svojot star kow Bukefal i zaedno so hetajrite i hipaspistite se vturnuva vo centarot na Persijcite, gi razbiva, a Darej povtorno bega od bojnoto pole. Aleksandar ne go progonuva zatoa {to ostanuva
45

da im pomogne na Makedoncite od levoto krilo. Na 100 km od Gavgamela zapleneti se bogatstvoto na Darej, negovata borna kola i oru`jeto. Po ovaa golema bitka, koja ja menuva sudbinata na Persija, Aleksandar se proglasuva za car na Azija i carski vleguva vo drevniot grad Babilon, glaven centar na Persiskoto Carstvo, kade gi obnovuva hramovite razurnati od Kserks. Makedonskite vojski ja osvojuvaat i vtorata persiska prestolnina Suza, kade se nao|a najbogatata carska riznica (ottuka Aleksandar mu ispra}a na Antipatar vo Makedonija 3000 talanti za vojna so spartancite). Preku Persiskata porta, 330g. pr. n.e., Aleksandar vleguva vo prestolninata na Aheajmenidite Persepol, kade se odnesuva odmazdni~ki, palej}i gi carskite dvorci. Vo drevniot grad Egbatana, spored Korintskiot dogovor, Aleksandar kako hegemon na Sojuzot gi raspu{ta helenskite vojski i gi vra}a doma. Osvojuva~kiot pohod na Istok prodol`uva so makedonskata vojska. Vo novoosvoenata persiska prestolnina Ekbatana go ostava stariot vojskovoditel Parmenion, zaplenetoto persisko bogatstvo mu go doveruva na Harpal, a samiot trgnuva vo potera po Darej. Poznat e brziot naporen mar{ na vojskata koja za edinaeset dena pominuva rastojanie od 600 km i vo Hekantopil go nao|a mrtvoto telo na carot, ubien od persiskiot satrap Bes. Aleksandar mu uka`uva najgolemi po~esti na mrtviot persiski car i go pogrebuva vo carskata grobnica vo Pasargada. Voeniot pohod Aleksandar go prodol`uva kako car na Azija, zakonski naslednik na Persiskoto Carstvo, a so prstenot-pe~at na Darej gi odobruva site naredbi {to se odnesuvaat na isto~niot, aziskiot del na Carstvoto. Makedonskata vojska prodol`uva da se dvi`i na sever kon Hirkanija i Partija, oblasti na jug od Kaspiskoto More, zemji so mnogu surova klima i reljef. Periodot od 330 do 327 g. pr. n.e., koga prestojuva vo Baktrija i vo Sogdijana se najte{kite godini vo voeniot pohod, i toa poradi divata i surova priroda, visokite planini i golemite pustini; makedonskata vojska e napa|ana od kowi~kite odredi na tamo{nite plemiwa koi vodat gerilska vojna. Golemite napori predizvikuvaat nezadovolstvo i bunt na vojskata; toa pridonesuva da se sozdade otpor i zagovor protiv Aleksandar. Poradi predavstvoto, Aleksandar gi osuduva na smrt zagovornicite, me|u koi se i negovite bliski soborci i prijateli Filota, Parmenion, a podocna Klejtos i istori~arot Kalisten.

46

Vo tek na ~etiri godini makedonskata vojska gi osvojuva site zemji od Sredniot Istok. Pokraj osvojuvawata, Aleksandar gradi novi gradovi, nare~eni Aleksandrii, vo Arija, vo Baktrija, vo Sogdijana (Alexandria Eschate najoddale~ena, krajna Aleksandrija). Vo Baktrija (327 g. pr. n.e.) Aleksandar se `eni so edna od najubavite `eni, Irankata Roksana koja, po negovata smrt, go ra|a sinot Aleksandar IV. Spored Plutarh, Aleksandar trgnuva na pohod vo Indija so 120.000 pe{adija i 15.000 kowica, no i so dolga povorka od pomo{ni slu`bi, tehni~ari, brodograditeli, trgovci, slu`iteli, `eni i deca na vojnicite. Za vreme na pohodot se izgradeni i novi brodovi koi zaplovuvaat po rekata Ind, a preku izgradeniot most na Ind se prefrla drugata vojska. Na bregovite na rekata Hidasp, makedonskata vojska ja vodi svojata ~etvrta i posledna golema bitka so Por, kralot na Penxab, (326 g. pr. n.e.). Po ovaa pobeda Aleksandar gi prisoedinuva i zemjite od onaa strana na Ind; na mestoto na pobedata carot go osnova gradot Nikai, a vo blizina i gradot nare~en Bukefala, vo spomen na negoviot slaven kow Bukefal so koj gi izvojuval site svoi bitki. Na bregovite na rekata Hifast Aleksandar podignuva dvanaeset `rtvenici na bogovite i stolb na koj pi{uvalo: Ovde zastanal Aleksandar. Me|utoa, vojskata sobrana na sobranie gi odbiva ideite na carot pohodot da prodol`i vo Indija do rekata Gang i Isto~noto More. Vra}aweto se odviva vo dva pravca: po edniot trgnuva Aleksandar so flotata, koja plovi po rekata Ind, a po drugiot Krater, koj predvodi drug del od vojskata, so falangata, bornite slonovi, del od strelcite i del od Makedoncite koi treba da se vratat vo Makedonija. So brodovite komanduva vojskovoditelot Nearh. Po bregot na Ind Aleksandar osnovuva nova Aleksandrija, prezema ekspedicija za istra`uvawe na deltata na Ind, gradi pristani{ta i brodogradili{ta. Na bregot na Indiskiot Okean vojskite se delat: edniot del pod vodstvo na Aleksandar se dvi`i po kopno, drugiot pod vodstvo na Nearh plovi 80 dena po more.

4. Svetata svadba vo Suza Vo 324 g. pr. n.e. celata makedonska vojska se sobira vo Suza, kade {to carot prireduva Golema sveta svadba na koja se ven~avaat 10.000 Makedonci so Persijki; me|u niv se i site hetajri i samiot Aleksan47

dar, koj se `eni so dve }erki na Darej, Brasida i Parisatida, no i so Ohos, najmalata }erka na Artakserks. Na sve~enosta {to trae nekolku dena prisustvuvaat gosti od celoto carstvo, me|u koi se i satrapite od novoosvoenite zemji so 30.000 mladi Iranci, persiski kowanici, sogdiski i skitski strelci na kowi i pe{a~ki odredi koi Aleksandar gi narekuva epigoni, vooru`eni i izve`bani za borba na makedonski na~in. Svetata svadba ja simbolizira svadbenata zaednica na Stariot svet. Po ova, okolu 10.000 veterani, bogato nagradeni, vrateni se vo Makedonija, a nivnite novi `eni i deca ostanuvaat vo Azija; za niv treba da se gri`i dr`avata, decata da se vospituvaat na makedonski na~in, a koga }e porasnat, da bidat vrateni vo Makedonija. Aleksandar planira natamo{ni pohodi koi imaat mnogu pove}e istra`uva~ki i nau~en karakter otkolku voena cel; se podgotvuvaat proekti za izgradba na pati{ta i hramovi, novi ekspedicii za istra`uvawe na Kaspiskoto More, za pomorsko patuvawe okolu Arabiskiot Poluostrov do Kartagina i do ostrovite na Herakle (ili Melkart), najstariot tesnec me|u Evropa i Afrika (den. Gibraltar); Aleksandar se podgotvuva da gi pokori Sicilija i Italija, da plovi okolu Arabija i Afrika i da go trasira noviot pat od Atlanskiot Okean do Sredozemnoto More. Ovie planovi propa|aat poradi smrtta na Velikiot vladetel. Po golemata taga za smrtta na najbliskiot drugar i soborec Hefajstion, i po posledniot voen pohod so golemi napori protiv voinstvenite plemiwa vo Medija i vo Suzijana, Aleksandar se vra}a vo Babilon i planira gradewe na pristani{te za iljadnici brodovi. Me|utoa, na gozbata vo Babilon Aleksandar dobiva treska i po sedum dena, na 13 juni 323 g. pr. n.e., umira na trieset i tri godini, po dvanaeset godini i osum meseci vojuvawe i vladeewe.

5. Idejata za svetska imperija Vladeeweto na makedonskiot car Aleksandar , negoviot slaven pohod i osvojuvaweto na Istokot (Persiskoto Carstvo) e najzna~ajniot del vo istorijata na ~ove{tvoto. Epohata vo koja Aleksandar go promenil anti~kiot svet }e ostane zabele`ana kako istorija na herojstva, slava, mo}, no i po~etok na ona {to e najva`no spojot na

48

mnogu kulturi, narodi i dr`avi od tri kontinenti Evropa, Afrika i Azija. Vo svetskata istorija, no i vo legendite na site narodi od Stariot svet, Aleksandar e zapi{an i zapameten kako najgolem svetski vojskovoditel i nepobedliv voin, odli~en strateg i mudrec, duri i bog vo apoteoza. Vo realna istoriska smisla, Aleksandar e tvorec na noviot svet, na novata epoha, na noviot poredok na idejata za globalizacija vo civilizaciska smisla, koja i denes e aktuelna. Ednovremeno, Aleksandar e golem graditel, osnoval 77 novi Aleksandrii, izgradil pristani{ta, hramovi, mostovi, istoriski spomenici, koi gi spojuvaat narodite na Evropa i Azija i vo golema mera gi nadminuvaat etni~kite, kulturnite i jazi~nite barieri. Navistina, Aleksandar e mitski heroj, bog za narodite od Afrika i od Azija; narodite na Azija imaat mitski prikazni i likovni pretstavi vo koi Aleksandar e naturaliziran doma{en heroj, obo`uvan zaradi herojskite dela. Velikiot Aleksandar Makedonski gi uriva starite polisni sistemi i ogromnoto Persisko Carstvo za da izgradi novo svetsko carstvo. Vo Aleksandrovata dr`ava se slu~uva ekspanzija na finansiskiot, trgovskiot i stopanskiot `ivot, intenziven protok na idei i lu|e, golemi nau~ni otkritija, za{to sekoj pohod e i ekspedicija vo koja nau~nicite gi prou~uvaat istoriskite, geografskite i kulturnite obele`ja na osvoenite narodi, biolozite ja opi{uvaat prirodata na zemjite i moriwata, florata i faunata na moriwata i okeanite, `ivotinskiot svet na pra{umite i pustinite, klimatskite uslovi na cela Azija. Aleksandar, filosofski obrazovan, znae deka negoviot pohod ne e samo voen tuku i nau~noistra`uva~ki, pa zatoa so sebe vodi ogromen broj u~eni od site oblasti na naukite, koi gi zapi{uvaat prirodnite i kulturnite fenomeni, vodi i golem broj umetnici i grade`nici, koi na novoto carstvo mu davaat nov lik. Preku osvojuvawata, Aleksandar go izgradil noviot svetski poredok vo koj Makedoncite se nositeli na dr`avnoto ureduvawe monarhija, prilagodena na razli~nite op{testveni uslovi, {to zaviselo od specifikite na osvoenite narodi. Aleksandrovoto svetsko carstvo imal nov politi~ki oblik na ureduvawe i nova kosmopolitska kultura. Ogromen e brojot na istoriografi, hronografi, biografi, geografi, nau~nici, planeri na voena strategija i stratezi, mnogu drugi u~eni i poeti koi od antikata do denes pi{uvaat i go analiziraat, go tolkuvaat i go vospevaat Aleksandroviot svetski pohod. Me|u ovie
49

u~eni spa|aat anti~kite istoriografi, biografi i hronografi: Plutarh, Arijan, Kvint Kurtij Ruf, Justin, Diodor, Polibij, Strabon, koi gi prezemaat zapisite od zagubenite istoriski spisi na Kalisten, Aristobul, Ptolemaj, sovremenici i pridru`nici na Aleksandar.

50

FORMIRAWETO NA MAKEDONSKITE CARSTVA PO SMRTTA NA ALEKSANDAR III MAKEDONSKI

Ovaa epoha zapo~nuva so vladeeweto na Aleksandar Makedonski (336323 g. pred n.e.) i negoviot pohod na Istok (osvojuvawe na Persiskoto Carstvo), a zavr{uva so rimskite osvojuvawa (I vek pr. n.e.) na makedonskite monarhii osnovani na teritorija na Aleksandrovoto Carstvo. Imeno, ovaa epoha go sodr`i isklu~itelniot istoriski fenomen makedonskata panbasileja, ostvaruvawe na idejata na Filip i na Aleksandar Makedonski za ekumenska dr`ava i za edna obedineta civilizacija, so koja se obedinuva celiot Star svet. Zna~i, tvorecot na ovaa epoha e Aleksandar Makedonski, nea ja odr`uvaat negovite naslednici, dijadosite vladetelite na golemite dr`avi vo Evropa, vo Afrika i vo Azija; nositelite na ovaa civilizacija se nau~nici, misliteli, filosofi, obrazovani lu|e koi se naseleni vo administrativnite, ekonomskite i kulturnite centri na Aleksandrija, Antiohija, Pergam, Rodos. Vo istoriska smisla, prostornata i vremenskata granica e u{te pogolema; ovaa epoha, koja sozdava nov na~in na poimawe na Svetot, pretstaven vo simbioza na mnogu kulturi, ima golemo vlijanie na Rimskoto i Romejskoto Carstvo i trae s do krajot na antikata, a povtorno e obnovena niz italijanskiot humanizam od XIV do XVI vek. Zna~i, ovaa zna~ajna istoriska epoha, vo civilizaciska smisla, na anti~kite narodi od Evropa, od Azija i od Afrika nepravedno se obele`uva so terminot helenizam (germanski Helenismus, termin na
51

istori~arot G. Drojzen od XIX vek, spored starogr~kiot e(llhnismov podra`avawe na helenskiot na~in na `ivot, prifa}awe na helenskata kultura i koristewe na kodificiran starogr~ki jazik koine), i pokraj toa {to vo ovoj period helenskite polisi vleguvaat vo zonata na istoriska i kulturna provincijalizacija, nasproti novite svetski centri sozdadeni od: Aleksandar, Ptolemaj, Perdika, Kasandar, Antigon, Demetrij, Lisimah, Selevk, Antioh. Spored toa, vo sovremenoto izu~uvawe na istorijata se nametnuva nov termin za ovoj epohalen tranziciski vek aleksandrizam ili makedonizam, za{to se sozdava nova kulturna istorija, sproveduvaj}i ja blagorodnata ideja na Aleksandar Veliki za Svetata svadba me|u narodite. Ovoj epohalen tranziciski vek govori na jazikot na svetskite misliteli, na Platonoviot i Aristoteloviot filosofski jazik, prisno imenuvan kako zaedni~ki jazik (koine glosa); ovaa ideja ja apsolvira genijalniot vizioner i sestrano obrazovaniot Aleksandar Makedonski, koj ja nametnuva potrebata od zaedni~ki svetski jazik za razmena na mislewata, ideite, umuvaweto, zapi{ani na dolgi svitoci papirusi i pergamenti vo aleksandriskite centri. Glaven istoriski fakt e deka Carstvoto Makedonija e onaa istoriska kategorija pod ~ij pritisok se uriva polisniot sistem i se sozdava era na dinastii i monarhii, prosveteni i prosvetitelski vladeteli, era na biblioteki i muzei, era na sobirawe duhovni realii i na vtemeluvawe na mnogu nauki. Makedonskata dinastija pretstavuva vtemeluva~ na monarhiskoto ureduvawe ne samo na Rimskoto i Romejskoto Carstvo tuku i na evropskoto monarhisti~ko ureduvawe. Po smrtta na Aleksandar Makedonski, osvoenite teritorii vo Helada, Egipet i Persiskoto Carstvo gi nasleduvaat makedonskite vojskovodci, nare~eni dijadosi, a podocna nivnite naslednici-epigoni. Zna~i, vladeteli na novite dr`avi se Makedonci, najbliskite hetajri (vojskovodcite na Aleksandar). Vo Makedonija i vo Helada vladeat Antipatar i Kasandar, a pri kraj vladetelite od dinastijata Antigonidi; vo Egipet vladeat Ptolemaidite, a na Istokot, po mnogute makedonski vladeteli, vlasta ja prezema dinastijata Selevkidi. Makedonskite vladeteli go prilagoduvale upravuvaweto so novite dr`avi spored op{testvenite priliki i obi~ai na narodite so koi vladeele.

52

1. Sudbinata na Aleksandrovoto carstvo po smrtta na carot Sudbinata na novoto carstvo zapo~nuva da se kroi vo persiskata prestolnina Babilon, vedna{ po smrtta na Aleksandar Makedonski. Imeno, spored istoriskite izvori, se spomenuvaat {estmina hetajri pred odarot na makedonskiot car. Me|u niv najvlijatelen i najstar e Perdika, komu Aleksandar pred smrtta mu go ostava carskiot prsten-pe~at, koj treba da se predade na idniot vladetel. No, spored makedonskiot obi~aj, nositelot na suverenitetot e makedonskata vojska, koja vo toa vreme ne e vo celosen sostav, za{to del od vojnicite na ~elo so Krater zaminale za Makedonija, a del se vo Makedonija so Antipatar, strategot na Evropa. Zna~i, re{enie za noviot vladetel trebalo da donese makedonskata vojska vo Babilon; makedonskata falanga na ~elo so Meleagar se opredeluva za polubratot na Aleksandar, Aridej, nezakonski sin na Filip, za kogo se govorelo deka e mentalno i fizi~ki slab, pa zatoa Perdika predlaga da se po~eka poroduvaweto na Roksana, a vo me|uvreme da se odredat regenti koi }e vladeat so Carstvoto. Od druga strana, Antigon i Nearh go predlagaat Herakle sinot na Aleksandar i pergamskata princeza Barsina, a Ptolemaj saka da formira zaedni~ka uprava od najvisokite vojskovodci. U{te tuka zapo~nuvaat dinasti~kite borbi pome|u makedonskata aristokratija, najbliskite sorabotnici na Aleksandar Makedonski, i traat za vreme na celiot ovoj period. Na krajot, Makedoncite go prifa}aat za car Aridaj pod imeto Filip III, dodeka se rodi Aleksadar IV, sinot na Roksana (Filip-Aridaj vladee do 317 g. pr. n.e.); po negovata smrt Aleksandar e proglasen za car, no pred polnoletstvoto, 310/309 g., i toj e ubien). Najvisokite dr`avni funkcii se delat pome|u najvidnite Aleksandrovi vojskovodci: Krater, Antipatar i Perdika; Antipatar, kako strateg na Evropa, ja obedinuva voenata i civilnata vlast vo Makedonija i helenskite oblasti i obezbeduva ispra}awe regruti vo Azija. Krater dobiva visoka dr`avna funkcija kako prostates (za{titnik, opolnomo{tenik, poverenik) i vrhoven zapovednik na carskata vojska, a Perdika kako hilijarh (najzna~ajna politi~ka funkcija) i epitrop (namesnik, za{titnik, ~uvar) upravuva so civilnata vlast nad aziskiot del od Carstvoto i gi podgotvuva site dr`avni raboti. Ptolemaj upravuva so Egipet, Libija i grani~niot del na Arabija so Egipet. Del od satrapijata Sirija na zapad od Eufrat dobiva Leomedont, Fenikija gi zadr`uva svoite doma{ni vladeteli, Tir i Gaza sta53

nuvaat kolonii na makedonski posadi, a sli~na polo`ba ima i Kipar. So satrapiite Pamfilija i Likija upravuva Antigon Ednookiot i kon niv, 333 g. pr. n.e., dodadena e i Fenikija; vo tekot na deset godini ovoj vladetel ja zacvrstuva vlasta vo Mala Azija; podocna Antigon ja pro{iruva vlasta i vo Pisidija. Na jug, satrapijata Paflagonija, zaedno so Kapadokija i Pontskata oblast ja prezema Evmen. Na zapadniot del na Mala Azija trite satrapii, Karija, Lidija i helespontska Frigija, mu se dodeleni na Leonat, koj e najbliskiot sorabotnik na Perdika. Vrhovnata vlast vo Evropa ja dobiva Antipatar, koj zaedno so Krater vladee vo Makedonija, Epir, helenskite oblasti, kako i so Ilirite, Tribalite i Agrijanite. Trakija mu pripa|a na Lisimah, koj mo`ebi kako i drugite vladeteli e zavisen od vrhovnata vlast na Perdika vo Babilon. Centralnite oblasti na Carstvoto opfa}aat {est satrapii, koi za vreme na Aleksandar imaat iranski satrapi; nekoi od niv ostanuvaat nezavisni, drugi pod kontrola na Perdika. Isto~nite oblasti se pod voena kontrola na Makedoncite, kralot Por vladee so Penxab, a so satrapijata Indija vladee Pejton. Od najvidnite Aleksandrovi vojnici edinstveno Selevk ostanuva kako zapovednik na hetajrite vo Babilon i ne dobiva satrapija. 1.1. Voenite sudiri pome|u dijadosite Sudirite pome|u dijadosite ne mo`ele da se spre~at nitu so obidite da se podeli Carstvoto i sekoj da dobie dostoen del za vladeewe, nitu so rodninskoto povrzuvawe vo bra~ni zaednici. Osnovnata ni{ka {to gi povrzuvala naslednicite na Aleksandar bila Makedonija; imeno, sekoj od niv, bez razlika kolkava teritorija vladeel, te`neel da ja osvoi teritorijata na Makedonija i da se proglasi za car na Makedoncite. Zna~i, naj~esto Makedonija bila pri~inata za nivnite me|usebni sudiri. Prviot sudir e pome|u Perdika, od edna strana, i Antigon, Ptolemaj, Krater i Antipatar, od druga. Edna od najgolemite kavgi pome|u dijadosite e kade }e bide pogreban Aleksandar Makedonski. Vo Babilon bilo dogovoreno Aleksandar da bide zakopan vo oazata Siva, kako sin na Amon-Ra, na sveta zemja koja nikoj od dijadosite ne ja poseduva. Dve godini e podgotvuvana ceremonijata na zakopot, specijalno e izraboten sarkofagot i e napravena monumentalna pogrebna ko~ija. Veli~estvenata pogrebna povorka, koja se dvi`ela od Babilon do Libija,
54

sledena e od voena pridru`ba, tehni~ari i graditeli na pati{ta; lu|e od site strani na svetot mu oddavale posledna po~it na Aleksandar Makedonski. No, na patot do oazata, Ptolemaj ja naso~uva povorkata vo Memfis, za da go pogreba Aleksandar vo svoeto carstvo, so namera da izgradi mavzolej. Toa go razlutuva Perdika, koj imal namera Aleksandroviot grob da bide vo Makedonija, vo starata prestolnina na Argeadite Ajga, spored makedonskite obi~ai. Vo tekot na 321 g. pr. n.e. Perdika, smetaj}i go Ptolemaj za najgolem neprijatel, so vojskata navleguva vo Egipet, no e spre~en od nadojdeniot Nil. Po nekolku neuspe{ni obidi vo pominuvawe na rekata, no i poradi nezadovolstvoto na vojskata i vojskovoditelite, Perdika e ubien vo voeniot logor. Po smrtta na Perdika vojskata preminuva na stranata na Ptolemaj. Dve godini po smrtta na Aleksandar brojot na dijadosite se namaluva, a zdru`enite makedonski vojski vleguvaat vo nov sojuz. Sega Antipatar, kako najstar i najvlijatelen, stanuva namesnik so neograni~ena vlast i dobiva zada~a da izvr{i reorganizacija vo dr`avata. Vo novata reorganizacija najgolema mo} dobiva Antigon, kako naslednik na Perdika, da zapoveda so aziskite voeni sili. Sinot na Antipatar, Kasandar, stanuva zapovednik na kowicata; Ptolemaj dobiva neograni~ena vlast vo Egipet, a Antipatar, kako strateg-avtokrator na Evropa, se povlekuva vo Makedonija, zaedno so makedonskite carevi. Antipatar, posledniot Filipov sorabotnik, umira na 80-godi{na vozrast (319 g. pr. n.e.); veren na tradiciite na Argeadite, toj uspeal da ja so~uva i da ja zajakne makedonskata dr`ava, a istovremeno, i pokraj mnogubrojnite vostanija na helenskite polisi (kako Lamiskata vojna), da ja zadr`i vlasta vo osvoenite helenski teritorii. Noviot pretendent na makedonskiot prestol, Kasandar, komandant na kowicata na hetajrite, saka da go zazeme mestoto {to go imal tatko mu koj, pak, go opredelil Poliperhont za svoj naslednik, smetaj}i deka kako postar }e se gri`i za carskoto semejstvo. Poliperhont stanuva epimelet (za{titnik) na makedonskite carevi, mo`ebi sprotivno na makedonskite zakoni, bez soglasnost od Makedonskoto sobranie. Toa doveduva do nov sudir me|u dijadosite i do nov voen konflikt, sega naso~en protiv Poliperhont; od edna strana e Kasandar so vojska i flota od Antigon, Lisimah i Ptolemaj, koi se borat na teritorijata na Helada, a od druga Poliperhont so Evmen se sudira so vojskata na Antigon vo Mala Azija; na strana na Poliperhont e i Olimpijada, majkata na Aleksandar Makedonski, na koja Poliperhont ja doveruva
55

gri`ata za Aleksandroviot sin, Aleksandar IV i negovata majka Roksana. Kako pobednik Kasandar postava makedonska posada vo Atina i za svoj namesnik go opredeluva Demetrij od Faleron, filosof i u~enik na Aristotel. Ottuka se upatuva vo Makedonija, ja prezema vojskata (zaedno so slonovite {to gi donel Antipatar) i se spu{ta na Peloponez. Za vreme na negovoto otsustvo Olimpijada i Poliperhont (317 g. pred n.e.) gi likvidiraat Filip-Aridaj i `ena mu Evridika, vnuka na Filip II, zaedno so rodnini i prijateli na Kasandar. Za ova surovo se odmazduva Kasandar koj, otkako ja osvojuva Pidna, kade se zasolnile Olimpijada, Roksana i maliot Aleksandar, ja zarobuva Olimpijada i ja predava na sud; ~udno e kako na majkata na Aleksandar Makedonski ne e ovozmo`eno da se brani pred makedonskata vojska, tuku obvinitelite ja ubivaat, a Roksana i maloletniot Aleksandar se zarobeni vo Amfipol. Po ovie nastani, Kasandar stanuva vladetel vo Makedonija (316 g. pred n.e. Carskoto semejstvo, Filip-Aridaj, `ena mu Evridika i nejzinata majka Kinina sve~eno se pogrebani vo carskata grobnica vo Ajga. Za da stane vistinski car na Makedonija, Kasandar se `eni so Tesalonika, }erka na Filip II, i vo nejzina ~est, na Termajskiot Zaliv go osnova gradot Tesalonika; noviot vladetel osnova u{te eden grad i spored svoeto ime go imenuva Kasandreja, na mestoto na starata Potidaja na Halkidik. Za da zavladee i so teritorijata na Helada, Kasandar so vojska navleguva niz Termopilite, ja obnovuva Teba, gi napa|a Ajtolcite kade e zasolnet Poliperhont i osvojuva nekoi gradovi na Peloponez. 1.2. Prevlasta na Antigon i na Demetrij I Otkako go sovladuva Evmen, Antigon stanuva edinstven vladetel vo Azija. Vo Babilon mu se uka`ani carski po~esti (Selevk kako satrap e smenet od Babilon i bega kaj Ptolemaj). So golemoto bogatstvo od Istokot, Antigon so voena povorka, vo koja ima i karavani od kamili, trgnuva na nov pohod kon zapad. Seto ova predizvikuva strav me|u drugite dijadosi, koi povtorno se organiziraat, sega protiv Antigon. Pri opsadata na gradot Tir (315 g. pr. n.e.), Antigon ja svikuva makedonskata vojska na sobranie za da go re{i pra{aweto za najvisokata vlast; Antigon govori kako edinstven pretstavnik na makedonskite carevi, go obvinuva Kasandar za ubistvoto na Olimpijada i za apsewe56

to na maliot Aleksandar i majka mu Roksana i bara da bidat oslobodeni. Vo 311 g. pr. n.e. sklu~en e miroven dogovor pome|u dijadosite, no pri toa u{te edna{ se deli Carstvoto: Kasandar ostanuva strateg na Evropa, do polnoletstvoto na Aleksandar IV; Lisimah e gospodar na Trakija; Ptolemaj na Egipet; dodeka na Antigon mu e dadena cela Azija, osven isto~niot del, vo koj go vladee Selevk. O~igledno e deka so Carstvoto po~nuvaat da vladeat novi vladeteli, koi ve}e ne se gri`at za carskata familija. Od 310/309 ili 308/307 g. pr. n.e., koga Kasandar tajno vo Amfipol gi ubiva Aleksandar IV i negovata majka Roksana, zavr{uva vladeeweto na carskata dinastija Argeadi. Vo periodot od 311 do 301 g. pr. n.e. dijadosite vojuvaat nasekade, i na teritorijata na Trakija, i na onaa na Helada, i vo Mala Azija i vo isto~noto Sredozemje. Antigon vojuva so Selevk vo Babilonija, a vo tekot na 307 g. pr. n.e. mu ispra}a na svojot sin Demetrij I golema flota od 250 broda i pari za naemnici za da navleze vo Atina. Po pobedata nad makedonskata vojska na Kasandar, Demetrij proglasuva osloboduvawe na Atina i vra}awe na nejzinata demokratska vlast. Gradot so voodu{evuvawe gi proglasuva Demetrij i Antigon za spasiteli i dobro~initeli, im podiga zlatni statui i im pravi u{te mnogu drugi po~esti i sve~enosti. Vo poznatata opsada kaj dobro utvrdeniot grad Salamina, Demetrij go dobiva svojot slaven prekar Poliorket, za{to za prv pat ja primenuva svojata ve{tina na opsaduvawe gradovi; na podno`jeto na yidovite gradi napravi za opsadi, me|u koi e xinovskata sprava heliopolis, visoka 44 metri, na devet kata, montirana na ~etiri trkala, na~i~kana so ovnovi (naprava za urivawe na yidovi), katapulti i balisti (naprava za frlawe kamewa). Vo Salaminskoto pristani{te se sudiraat vojskite na Demetrij i na Ptolemaj koj ja gubi bitkata, a delovi od negovata vojska i kowica preminuvaat na stranata na Demetrij. Antigon i Demetrij zagospodaruvaat so Egejskoto More i so isto~noto Sredozemje, a so aklamacija na vojskata se proglasuvaat za basilevsi. Po ovoj primer Ptolemaj, Lisimah, Kasandar i Selevk, vo tekot na 306/305 g. pr. n.e., se proglasuvaat za basilevsi carevi na onoj del od Carstvoto so koj vladeat. So toa Carstvoto na Aleksandar e podeleno na pet dela.

57

Antigon ne se pomiruva so svojata teritorija i saka da zavladee so Egipet; sli~no kako i Perdika, i toj e spre~en od nadojdeniot Nil, a eden del od negovata vojska preminuva na stranata na Ptolemaj. Za da go blokira Egipet, Antigon go napa|a Rodos, a Demetrij (305/304 g. pr. n.e.) ja organizira najgolemata opsada vo istorijata: anga`irana e ogromna vojska, upotrebeni se brodovi, voeni napravi i xinovski ma{ini (povtorno heliopolisot, sega montiran na osum trkala, za ~ie pridvi`uvawe bile potrebni 3.400 vojnici). Opsadata trae cela godina, gra|anite na Rodos o~ajni~ki se branat, a na krajot se stasuva do pregovori. Po ovaa opsada za Demetrij se govorelo deka nitu eden grad ne mo`e da mu se sprotivstavi. Po osvojuvawe na gradovite na Peloponez, vo 302 g. pr. n.e. Demetrij gi povikuva Helenite vo Korint za da potpi{at dogovor za sojuz, koj so sodr`inata e ist kako onoj od 337 g. pr. n.e., sklu~en pome|u Filip II i helenskite polisi, so taa razlika {to Antigon i Demetrij se zapi{ani kako basilevsi, a ne kako hegemoni. Navistina, Demetrij i se odnesuva kako apsolutist i vo Atina neograni~eno ja izrazuva svojata volja. Vo sledniot voen sojuz se zdru`uvaat Kasandar, Lisimah i Ptolemaj, sekoj so svoj interes, protiv Antigon i Demetrij. Presudnata bitka se slu~uva vo Frigija kaj Ips (302 g. pr. n.e.). Pri~inata za porazot mo`ebi e starosta na Antigon, koj ve}e ima osumdeset godini. Po ovaa bitka, vo koja zaginuva Antigon, aziskiot del na Carstvoto povtorno e podelen: Lisimah ja prezema Mala Azija do Tavros, Selevk Ermenija, Kapadokija, Mesopotamija i Sirija, a Ptolemaj ostanuva vo Egipet. 2. Demetrij I Poliorket noviot car na Makedonija Sojuzni{tvoto i voenite konflikti pome|u dijadosite prodol`uvaat i vo naredniot period. Zna~ajna istoriska figura e Demetrij Poliorket, koj ne se otka`uva od `elbata da zavladee so celoto carstvo; ovoj odli~en vojskovoditel ima najgolema flota vo isto~noto Sredozemje, gospodari so Moreto i ima sigurni bazi vo razli~ni delovi na primorjeto. Po smrtta na Kasandar (297 g. pr. n.e.), Demetrij navleguva vo Makedonija, se sudira so vojskite na epirskiot vladetel Pir, koj isto taka pretendira za vlast vo Makedonija.

58

Vo 294 g. pr. n.e. Demetrij uspeva da go ubie Aleksandar, sinot na Kasandar, i se proglasuva za car na Makedonija. I pokraj voenite uspesi i golemata osvoena teritorija (Makedonija i teritorijata na Helada), Demetrij se podgotvuva za novo osvojuvawe na Istokot i za taa cel gradi 500 ogromni voeni broda. No, po sedum godini vladeewe go napa|aat Pir, Lisimah i Ptolemaj, a negovata vojska preminuva na stranata na protivni~kiot sojuz. Po ovoj sudir, za makedonski car e proglasen Pir (288/287 g. pr. n.e.), a na Lisimah mu pripa|a isto~na Makedonija, mo`ebi do Aksios. Demetrij se povlekuva vo Azija i prodol`uva da se bori, sega so golema vojska naemnici; no porazen od Selevk, umira kako zarobenik vo Sirija (283 g. pr. n.e.). Po negovata smrt Lisimah, eden od vernite hetajri na Aleksandar Makedonski, stanuva najmo}niot vladetel na evroaziskiot prostor (na Hersones go gradi svojot grad Lisimaheja). Toj se proglasuva za makedonski car zatoa {to gi poseduva Makedonija i Tesalija. Kako po nekoja tradicija, povtorno se sudiraat, no sega dvajcata dijadosi Lisimah i Selevk. Pobednikot Selevk povtorno go obedinuva isto~niot so zapadniot del na Carstvoto i se proglasuva za car na Makedonija. No i ovoj uspeh zavr{uva tragi~no, Selevk e ubien od Ptolemaj Keraun, sin na Ptolemaj Lag, osnova~ot na dinastijata na Ptolemaidite, kogo vojskata go proglasuva za car (280 g. pr. n.e.).

3. Novata generacija vladeteli-epigoni Od ova vreme zapo~nuvaat da vladeat sinovite na dijadosite generacijata epigoni; taka, Ptolemaj go nasleduva Ptolemaj Filadelf, Selevk Antioh, a Demetrij Antigon Gonat (eden od dinastijata Antigonidi, koi vladeat vo Makedonija do nejzinoto osvojuvawe od Rim). Imeno, makedonskata dinastija Selevkidi (31264 g. pr. n.e.) vladee so Siriskoto Carstvo vo Mala Azija i vo Babilon, s do Indija; vo II vek pr. n.e. teritorijata se sveduva na Severna Sirija i Kilikija. Pozna~ajni vladeteli od ovaa dinastija se: Antioh I Soter (281261), Antioh II (261246), Selevk II (246226/227), Antioh (241228). Od 64/63 g. pred n.e., po rimskite osvojuvawa, dr`avata stanuva rimska provincija (Provincija Sirija). Makedonskata dinastija Ptolemaidi (32330 g. pr. n.e.) vladee so Egipet. Osnova~ot Ptolemaj, sin na Lag, roden vo Eordaja, drugar i soborec na Aleksandar Makedonski, go nasleduva negoviot sin Ptolemaj
59

II Filadelf (283246), vo ~ie vladeewe Egipet prerasnuva vo najmo}na voena i ekonomska sila na Isto~niot Mediteran. Pozna~ajni vladetelite na Egipet se: Ptolemaj III (246221), Ptolemaj IV Filopator (221 205), Ptolemaj V Epifan (204180). Posledna nasledni~ka od makedonskata dinastija Ptolemaidi e Kleopatra VII (51/5230). Nejziniot `ivot i vladeewe se povrzani so Rimskata Republika, so Gaj Julij Cezar i so konzulot Marko Antonij, so kogo se bori protiv Oktavijan Avgust. Poslednata bitka vo koja se porazeni vojskite na Kleopatra i na Antonij e kaj Akcij (31 g. pr. n.e.), po {to caricata se samoubiva. Po nejzinata smrt, Egipet potpa|a pod rimska vlast i stanuva rimska provincija. Makedonskata dinastija Antigonidi pretstavuva II makedonska dinastija vladeteli (277168 g. pr. n.e.). Osnova~i se Antigon Gonat (277239) i negoviot sin Demetrij II (239229), a niv gi nasleduvaat novata generacija carevi Antigon Doson (229222/221), Filip V (221179) i Persej (179168), posledniot vladetel vo Makedonija, koj zaedno so Filip V gi vodi Makedonsko-rimskite vojni. Antigon II Gonat (277239) sin na Demetrij II Poliorket i na Fila, }erka na Antipatar, go prezema makedonskiot prestol po pobedata nad Keltite kaj Lisimaheja. Kako dobar vojskovoditel i ve{t diplomat, vojuva so epirskiot vladetel Pir i ja pro{iruva makedonskata vlast do Korint. Vojuva vo Hremonidskata vojna (261 255 g. pr. n.e.) i kako pobednik ja potvrduva dominacijata na Makedonija nad helenskite polisi. Toj ja zajaknuva pomorskata flota, {to mu ovozmo`uva da ja pobedi flotata na egipetskiot kral Ptolemaj II (255 g. pr. n.e.) i da vospostavi prevlast vo Egejskoto More. Antigon e qubitel na filosofijata i kni`evnosta, no poznat e i kako graditel: Antigoneja, edna od trite negovi gradovi, se spomenuva kako soseden grad na Stobi; spored Tabula Pojtingerijana, taa e na 12 rimski milji od Stobi na patot za Tesalonika. Antigon III Doson (229221) e tretiot vladetel od dinastijata Antigonidi, odli~en voen strateg i diplomat; vo po~etok vladee kako regent na osumgodi{niot sin na Antigon Gonat, Filip V. Proglasen e za legitimen vladetel otkako se `eni so majkata na Filip i go posinuva mladiot car. Gi zacvrstuva granicite na Makedonija, ja obezbeduva severnata granica, zagrozena od Dardancite i povtorno vospostavuva makedonska vlast vo Tesalija. Politi~ki ja zacvrstuva dr`avata i ja obnovuva nejzinata dominacija na Balkanot. Kako vrhoven komandant na kopnenite i morskite sojuzni~ki sili, se
60

sojuzuva so Ahajskiot sojuz protiv Sparta; vo voeniot pohod na Peloponez gi osvojuva Korint, Arg i drugi gradovi i tvrdini vo Arkadija i vo Ajtolija, so {to vospostavuva povtorna dominacija na Makedonija nad helenskite polisi. Po pobedata nad Ilirite vo Gorna Makedonija zaboluva od tuberkuloza i umira.

4. Voeniot sudir na Makedonija i Rim za vreme na Filip V (221179) Filip V, sin na Antigon Doson, na {esnaesetgodi{na vozrast e izbran za nov car, so pet regenti koi vladeat do negovoto polnoletstvo. I ovoj makedonski car, kako i site negovi prethodnici, se gri`i za mo}ta na Makedonija kako najgolema sila na Balkanot. Vodi uspe{ni vojni protiv Dardancite na sever i so Ajatolskiot sojuz na jug, so {to nametnuva nova makedonska dominacija nad helenskite polisi; voedno gi osvojuva i teritoriite okolu Lihnidskoto Ezero. Filip V vleguva vo sojuz so ilirskiot vladetel Demetrij Farski koj, po neuspe{nite vojuvawa so Rimjanite, se podgotvuva za nova vojna zaedno so Filip. So flota od stotina brodovi Filip trgnuva kon Ilirija (216 g. pr. n.e.), no Rimjanite uspevaat da go odbranat gradot Apolonija. Voenite i politi~ki interesi na Makedonija se sudiraat so ekspanzijata na rimskata dr`ava. Voeniot sudir doveduva do t.n. Prva makedonsko-rimska vojna (215205 g. pr. n.e.), koja zavr{uva povolno za Makedonija. Vo 215 g. pr. n.e. Filip sklu~uva voen sojuz so Hanibal, neprijatelot na Rim. Ovaa strategija na po~etokot e uspe{na, no kaj Apolonija makedonskata vojska e porazena i pri povlekuvaweto Filip e prinuden da ja zapali makedonskata flota, blokirana od rimskite brodovi. Zatoa, sledniot napad Filip go prezema po kopno i go zazema jadranskoto pristani{te Lis (212 g. pr. n.e.). Slednata godina Filip izvr{uva voen pohod vo Ilirija, gi napa|a Dardancite i vojuva so Medite. Prvata makedonsko-rimska vojna zavr{uva so miroven dogovor so koj Makedonija gi zadr`uva Lihnidskata oblast i Skodra, a Rim gradovite Epidamen, Apolonija, Orik, Lisos i ju`niot del na Korkira. Za vreme na petgodi{noto primirje, so obnovenata makedonska flota i vo sojuz so vladetelot Prusija, Filip osvojuva pove}e krajbre`ni gradovi na Helespont, kako i ostrovite Samos, Milet i Hios.

61

Od druga strana Rim, po pobedata nad kartaginskiot vladetel Hanibal, se podgotvuva za nova vojna so Makedonija. Vtorata makedonsko-rimska vojna (200197 g. pr. n.e.) zavr{uva so neuspeh za makedonskata dr`ava. Vo ovaa vojna Rimjanite napa|aat zaedno so vojskite na Ilirite, Dardancite i od nekoi helenski dr`avi, me|u koi e Atina, potoa Rodos i Pergam. Prvite godini od ovaa vojna makedonskata vojska uspe{no se sprotivstavuva na rimskata vojska, koja napa|a od Ilirija, s do bitkata kaj Kinoskefali (197 g. pr. n.e.), koga makedonskata falanga, i pokraj po~etnite uspesi, celosno e razbiena: zaginuvaat 8.000 vojnici, a 5.000 se zarobeni; pri povlekuvawe vo Larisa. Filip V ja zapaluva carskata arhiva, so dokumenti zna~ajni za Makedonija, pred gradot da padne v race na Rimjanite. Kaj Tempe e sklu~eno ~etirimese~no primirje i Filip V so vojskata se povlekuva vo Makedonija. Filip mora da se otka`e od site osvoeni teritorii nadvor od Makedonija, no za kuso vreme uspeva da ja konsolidira Makedonija i da ja podgotvi za nova vojna so Rim. Imaj}i go predvid najuspe{niot makedonski vladetel Filip II, posebno vnimanie posvetuva na razvojot na gradovite, ekonomijata, zemjodelieto, sto~arstvoto i gi obnovuva starite rudnici za zlato i srebro.

5. Persej (179168), posledniot makedonski car od dinastijata Antigonidi Ovoj vladetel ja prodol`uva politikata na svojot tatko, gi obezbeduva severnite granici na Makedonija, vodi bitki so Trakijcite, go obnovuva dogovorot so Rim za da bide priznat za car na Makedonija i ja vodi Tretata makedonsko-rimska vojna. Po dolgi podgotovki za vojna, Rim objavuva vojna na Makedonija (171 g. pr. n.e.). Triesetiljadna rimska vojska se istovaruva vo Ilirija, a im pomagaat i vojski od helenskite polisi. Persej, na sobirot na Makedonskoto sobranie, nosi odluka za vojna, sobira ~etiriesetiljadna makedonska vojska i ogromni voeni rezervi za desetgodi{en voen period. Vo tekot na prvata godina od vojnata Persej gi blokira preminite od Tesalija vo Makedonija i go onevozmo`uva probivot na rimskata vojska. Odbranata na Makedonija ne e probiena i so vtoriot rimski napad slednata godina. Ohrabren, Persej uspe{no vojuva i so

62

Dardancite, a na vra}awe im nanesuva poraz i na Rimjanite kaj Penestija i Ilirija. Vo tekot na 169 g. pr. n.e., konzulot Mark Filip go napa|a i po more (Tesalonika, Kasandreja, Eijon i Antigonija) i po kopno (navleguva vo Dion). Persej se povlekuva vo Pela, no uspeva da go spre~i napreduvaweto na rimskata vojska. Noviot rimski napad zapo~nuva pod vodstvo na rimskiot konzul Emilij Pavel (168 g. pr. n.e.); eden del od vojskata navleguva preku severna Tesalija i preminot Tempe, a drug nejzin del vojuva so ilirskiot vladetel Gencij kaj Skodra. Po osvojuvaweto na Skodra, ilirskiot vladetel, koj mu bil sojuznik na Persej, i celoto negovo semejstvo, odneseni se kako zarobenici vo Rim. Makedonskite primorski gradovi se napadnati od rimskata flota. Persej ispra}a 10.000 vojnici da im pomognat na Amfipol, Eijon, Pela, Demetrijada i Kasandreja, {to doveduva do makedonski poraz kaj Petra. Persej se povlekuva kaj Pidna. Po `estoka i kusa bitka (168 g. pr. n.e.), vo koja obete strani vojuvaat so 40.000 vojnici, makedonskata falanga e razbiena, 20.000 Makedonci se ubieni a 6.000 zarobeni. Po porazot Persej se povlekuva vo Amfipol, a rimskata vojska ja pusto{i Makedonija. Persej so celoto semejstvo i ogromno bogatstvo se zasolnuva na ostrovot Samotraki, kade e zaroben. Potoa Makedonija e stavena pod rimski protektorat. Na krajot treba da se ka`e deka makedonskata dr`ava e navistina edinstvena vo toga{na Evropa, a silna, bogata i dostoinstvena monarhija samo vo vremeto na Filip II Makedonski. Voedno treba da se priznae deka svetskata imperija na Aleksandar III Makedonski, koja se protegala od Skitija do Indija, pretstavuva virtuelna dr`ava no koja, paradoksalno, stanuva realno ramni{te za mnogu monarhii od Evropa, od Azija i od Afrika. Treba da se priznae, isto taka, deka po smrtta na Aleksandar Makedonski prodol`uva istoriski da su{testvuva makedonskata dr`ava, no nejzinoto realno su{testvuvawe e, najblago re~eno, dramati~no, vo sekoj slu~aj neuramnote`eno, nasilno, kataklizmi~no. Me|utoa, tokmu vo ovaa istoriska zona se izdiga svetskiot Aleksandrov grad Aleksandrija, koe e novo `ari{te na svetskata kultura, jadro na pove}eto humanisti~ki, pa i egzaktni nauki; vo aleksandriskata Biblioteka se obedinuva celokupnata umstvena energija na Stariot svet, energija {to silno ja obzema kulturata na noviot svetski gospodar Rim, i ottamu gi poplavuva i Zapadnoto i Isto~noto Carstvo, probivaj}i se vo narednite vekovi na svetskata istorija. Vo
63

ova le`i golemata uloga na Aleksandrovite podvizi, na negoviot mitski i istoriski heroizam, a so ovaa uloga i Makedonija stanuva energetski topos na svetskata istorija. Tokmu vrz ovoj Aleksandrov grad Aleksandrija se vtisnuva carskiot pe~at na Makedonskoto Carstvo.

64

MAKEDONIJA ZA VREME NA RIMSKOTO VLADEEWE

(od 168 g. pr. n.e. do krajot na III vek)

1. Teritorijalnata podelba na Makedonija Rimskoto osvojuvawe na Makedonija (168 g. pr. n.e.) go ozna~ilo krajot na Makedonskoto Carstvo. Definiraweto na noviot status na Makedonija bilo sankcionirano edna godina podocna vo Amfipol, kade {to konzulot Emilij Pavel, vo prisustvo na carot Persej i na makedonskata elita, objavil deka Makedoncite }e bidat slobodni, vo niven posed }e bidat gradovite i poliwata kako i dotoga{, }e gi koristat svoite zakoni i obi~ai i }e izbiraat sekoja godina svoi magistrati. Pritoa, Makedoncite bile obvrzani da mu pla}aat danok na rimskiot narod i toa polovinata od onoj {to im go pla}ale na carevite. Vakvata prividno podarena sloboda imala formalen karakter, bidej}i Makedonija istovremeno bila podelena na ~etiri oddelni avtonomni oblasti (meridi). Prvata oblast, so glaven grad Amfipol, gi opfa}ala oblastite me|u rekite Strimon i Nest, vklu~uvaj}i gi i oblastite na istok od Nest do rekata Hebros, dodeka zapadno od Strimon vleguvala cela Bisaltija, zaedno so gradot Herakleja Sintika. Vtorata oblast, so sedi{te vo Tesalonika, na istok grani~ela so Strimon, bez Herakleja Sintika i Bisaltija, dodeka na zapad se protegala do rekata Aksij, vklu~uvaj}i go i regionot isto~no od rekata. Teritorijata me|u rekite Aksij na istok i Penej na zapad, planinata Vermium na sever, vklu~uvaj}i ja i Peonija zapadno od Aksij, so gradovite Edesa i Beroja, vleguvale vo tretata oblast, so Pela kako glaven grad. ^etvrtata oblast, so sedi{te vo Pelagonija, se grani~ela so Epir, Ilirija, Dardanija, kako i so nezavisnite oblasti Orestida i
65

Dasaretija. Merkite na Rim predviduvale zabrana na trgovija i vospostavuvawe bra~ni vrski pome|u podelenite oblasti, kako i prekinuvawe na rudnata produkcija na zlato i na srebro. Iskonstruiranata podelba bila naso~ena kon onevozmo`uvawe na obedinuvaweto na Makedoncite i kon spre~uvawe na restavracijata na politi~kata, voenata i ekonomskata mo} na Makedonija. Najpogubnata merka bila prisilnoto odveduvawe vo Rim na carot Persej i negovoto semejstvo, kako i na makedonskata elita, vklu~itelno i na ma{kite deca nad 15-godi{na vozrast. Persej bil prefrlen vo zato~eni{tvo vo Alba, kade {to pod nejasni okolnosti, me|u 163 i 161 g. pr. n.e., go zavr{il svojot `ivot.

2. Vostanieto na Andrisk (149148 g. pr. n.e.) Novoto ureduvawe Makedoncite go smetale za nametnato, a administrativnata podelba na ~etiri oblasti kako merka {to go razoruvala makedonskoto tkivo. Toa najilustrativno go predo~uva Livij, koj konstatiral deka na Makedoncite im se gledala Makedonija taka ras~ere~ena, kako `ivotno raskinato na delovi, koi zaemno si trebaat eden so drug. Te`nenijata na Makedoncite za restavracija na Carstvoto se odrazile niz {irokata poddr{ka na liderstvoto na Andrisk, koj se pretstavuval kako sin na posledniot makedonski car Persej. Toa mu ovozmo`ilo na Andrisk da bide oficijalno proglasen vo Pela za makedonski car vo 149 g. pr. n.e. Pod vodstvoto na Andrisk, za kratko vreme vostanatite Makedonci oslobodile pogolem del od teritorijata na Makedonija. Upotrebuvaj}i ja taktikata na razdor, Rimjanite uspeale katastrofalno da gi porazat Makedoncite kaj Pidna (148 g. pr. n.e.). Prebegnatiot Andrisk bil zaroben i likvidiran, so {to propadnal obidot na Makedoncite za restavracija na Makedonskoto Carstvo.

3. Makedonija prva rimska provincija na Balkanot Likvidiraweto na vostanieto na Andrisk bilo prosledeno so ukinuvaweto na site formi na prividna vnatre{na avtonomija. So odluka na Senatot vo 148 g. pr. n.e. Makedonija bila pretvorena vo rimska provincija. Voveduvaweto na direktna rimska administrativna uprava, so postojan rimski namesnik so sedi{te vo Tesalonika,
66

bilo prosledeno so rasporeduvawe na postojani rimski garnizoni. Kon provincijata Makedonija bile priklu~eni i Ilirija i Epir, so {to administrativnata teritorija ja nadminuvala geografskata i etni~kata i se protegala od Jonskoto More na zapad do rekata Nest na istok, nejzinata ju`na granica bila planinata Olimp, a severna gorniot tek na rekata Aksij. Rimskite avtori, sepak, pravele jasno razgrani~uvawe me|u geografsko-etni~kata i provinciskata granica na Makedonija, identifikuvaj}i gi Makedoncite kako mnozinski `iteli na makedonskata teritorija. Vospostavuvaweto na novata provinciska organizacija ne bilo prosledeno so pogolemi promeni vo zakonite. Meridite i ponatamu bile zadr`ani, me|utoa, tie go izgubile svoeto politi~ko zna~ewe. Zaedni~kiot sinedrion, najverojatno, bil transformiran vo makedonski koinon (zaednica), kako svoevidno prodol`enie na stariot koinon od vremeto na Makedonskoto Carstvo. So cel da go adaptira novoto municipalno ureduvawe na prethodnite tradicii, Rim dozvolil makedonskite gradovi da go zadr`at svoeto staro ureduvawe. Me|utoa, toa ne bilo dovolno za da stivnat tendenciite na Makedoncite za restavrirawe na Makedonskoto Carstvo.

4. Novite tendencii na Makedoncite za restavrirawe na dr`avata Vo 142 g. Makedoncite odnovo vostanale protiv rimskata vlast, ovoj pat pod liderstvoto na Aleksandar, koj se povikuval na svoeto carsko poteklo kako sin na Persej. Iako Makedoncite uspeale da vostanovat kontrola vo oblasta okolu rekata Nest, navremenata intervencija na Rim go li{ila vostanieto od pomasoven karakter i toa bilo brzo likvidirano. Od 141 g. pr. n.e. zapo~nal dolgogodi{niot period na re~isi neprekinati napadi na Makedonija od strana na srednobalkanskite plemiwa Skordisci, Dardanci, Denteleti, Medi i dr. Za vreme na eden od takvite sudiri (112/111 g. pr. n.e.) Makedoncite povtorno se mobilizirale protiv rimskata vlast. Ovaa makedonska vojna im sozdavala seriozni problemi na Rimjanite, koi so golemi napori gi sovladale Makedoncite vo 110 g. pr. n.e. Mobilizacijata na Makedoncite bila posledica i od primenata na novata strategija na Rim, naso~ena kon iskoristuvaweto na geostrategiskata pozicija na Makedonija na Balkanskiot Poluostrov za
67

realizirawe na ekspanzionisti~kite planovi kon Dunav i kon Mala Azija. Vo toj kontekst, Rim ja iniciral izgradbata na magistralniot pat Via Egnatija so cel da ja podobri kopnenata komunikacija, {to dopolnitelno go istaknalo strategiskoto zna~ewe na Makedonija. Vo 88 g. pr. n.e. Makedoncite odnovo go manifestirale otvorenoto nezadovolstvo od rimskata vlast so krevawe oru`eno vostanie. Koristej}i go vme{uvaweto na pontskiot vladetel Mitridat na Balkanot, Makedoncite oslobodile pogolem del od teritorijata na Makedonija, proglasuvaj}i go za svoj car Eufan. Rimjanite so golemi te{kotii gi sovladale pobunetite Makedonci, ~ija{to tendencija bila da se restavrira Carstvoto na Makedoncite. Toa bilo poslednoto izvorno registrirano vostanie na Makedoncite za osloboduvawe od rimskata vlast. Tendencijata za obedinuvawe i obnovuvawe na Carstvoto bila prisutna i vo naredniot period, no so izmeneti metodi, {to bilo rezultat i na promenata vo rimskata politika sprema Makedoncite. Za toa osobeno se zalagal Ciceron, koj smetal deka samo ~esniot odnos sprema Makedoncite mo`el da gi osigura interesite na rimskiot narod.

5. Makedonija prva hristijanska zemja vo Evropa Koga vo 49 g. od n.e. apostolot Pavle ja zapo~nal misijata za prenesuvawe na hristijanskoto u~ewe vo Evropa, prvata zemja {to ja posetil bila Makedonija. Vo Biblijata e posvedo~eno deka Pavle ja izbral Makedonija zaradi videnieto vo koe Makedoncite go povikuvale da dojde vo nivnata zemja za da im pomogne. Toj i negovite pridru`nici vedna{ se upatile kon Makedonija za da mu go propovedaat evangelieto na tamo{niot narod. Kon krajot na 49 g. Pavle pristignal vo makedonskiot grad Filipi, kade ja odr`al i prvata hristijanska propoved na evropska po~va. Kliment Aleksandriski istaknuva deka so toa Pavle stanal prenesuva~ na bo`estveniot glas pri obra}aweto na Makedoncite, osnova~ na prvata hristijanska zaednica vo Makedonija i voop{to vo Evropa. Po razotkrivaweto na misijata, Pavle bil prinuden da go prodol`i misionerskoto patuvawe kon Tesalonika. Hristijanskata misija na Pavle nai{la na {irok priem kaj gra|anite, koi vo golemi maki so radost go primile hristijanstvoto. Po prinudnoto napu{tawe na Tesalonika, poradi protestot na Evreite, Pavle i
68

negovite pridru`nici ja prodol`ile hristijanskata misija vo Beroja. Vo tamo{nata evrejska sinagoga Pavle prodol`il da go propoveda hristijanstvoto, no naskoro bil prinuden da ja prekine apostolskata misija poradi protestot na gra|anite, pottiknat od Evreite od Tesalonika. Iako onevozmo`en vo celost da ja ostvari apostolskata misija vo Makedonija, Pavle gi postavil za~etocite na hristijanskoto organizirawe vo Makedonija, a so toa i vo Evropa. Na toa upatuvaat i poslanijata na Pavle do crkvite vo Filipi i vo Tesalonika, kako i negovoto povtorno prisustvo vo Makedonija (56 i 57 g.). Me|u prodol`uva~ite na deloto na apostol Pavle vo Makedonija bile negovite pridru`nici Jason, Aristarh i Sekund, koi podocna bile proglaseni za svetci. Makedonecot Aristarh, spored zapi{anata crkovna tradicija, bil prviot episkop na Tesalonika {to ma~eni~ki nastradal za vreme na imperatorot Neron. Prifa}aweto na hristijanstvoto od Makedoncite, sepak, se odvivalo niz postepen proces, vo isto vreme so {irokoto po~ituvawe na paganskite bo`estva.

6. Makedonija vo periodot na Rimskite gra|anski vojni (4931 g. pr. n.e. ) Od 49 g. pr. n.e. Makedonija se na{la vo sredi{teto na Prvata rimska gra|anska vojna, koja izbuvnala po raspadot na sojuzot pome|u Cezar i Pompej. Po begstvoto od Rim, Pompej pristignal vo Makedonija vo zimata 49 g. pred n.e., koncentriraj}i go svoeto politi~ko sedi{te vo Tesalonika, kade {to bil transferiran re~isi celiot sostav na Rimskiot senat. Nemo}ni za sopstveno voeno-politi~ko organizirawe, Makedoncite aktivno se vklu~ile vo vojskata na Pompej, zaedno so pove}e narodi i plemiwa. Strate{kata motivacija na Pompej, za {to podocna bil obvinet vo Senatot, bila da sozdade sopstveno carstvo vo Makedonija, {to upatuva na obezbedenata silna poddr{ka od Makedoncite. Vo re{ava~kiot sudir so Cezar kaj Farsala vo Tesalija (48 g. pr. n.e.), vojskata na Pompej bila celosno razbiena. Prezemaj}i ja upravata na Makedonija, Cezar se vme{al i vo dinasti~kiot sudir na makedonskata dinastija Ptolemeidi, promoviraj}i ja Kleopatra VII za nova egipetska carica. Po ubistvoto na Cezar (mart 44 g. pr. n.e.) Makedonija povtorno se na{la vo fokusot na interesot na rimskata politi~ka elita. Po napu{taweto na Italija, zagovornicite Mark Junij Brut i Gaj Kasij
69

Longin se naso~ile kon bogatite provincii Makedonija i Sirija. Pristignuvaweto na Brut vo Makedonija (kon krajot na 44 g. pr. n.e.) rezultiralo so brzo obezbeduvawe na poddr{kata od Makedoncite, od koi formiral dve legii, koi gi obu~uval za vojna na rimski na~in. Dion procenuva deka aktivnoto u~estvo na Makedoncite vo vojskata na Brut bilo motivirano od dobivaweto korist za nivnata zemja, {to gi ilustrira nivnite ambiciozni o~ekuvawa od ishodot na gra|anskata vojna. Me|utoa, Brut napravil strate{ka gre{ka po zaminuvaweto vo Sirija, so namera da gi zdru`i vojskite so Kasij. Toa na sojuznicite Antonij, Oktavijan i Lepid im ovozmo`ilo da ja prezemat kontrolata nad Makedonija. Vo dvete posledovatelni bitki kaj gradot Filipi (esenta, 42 g. pr. n.e.) Kasij i Brut bile porazeni, po {to izvr{ile samoubistvo. Makedoncite i ovoj pat ne gi ostvarile planiranite celi, iako vo zavr{niot period od gra|anskata vojna gi poddr`uvale Antonij i Oktavijan, {to vo izvesna mera go odredil i nejziniot kraen ishod. Sepak, Tesalonika bil promoviran vo sloboden grad (civitates liberae), {to dopolnitelno ja istaknalo negovata pozicija kako vode~ki makedonski grad. Voedno Rimjanite zapo~nale da sproveduvaat organizirana kolonizatorska politika vo Makedonija, koncentrirana vo gradovite Kasandreja, Dion, Filipi, Pela i Skupi. Preku `enidbata so egipetskata carica Kleopatra VII (37 g. pr. n.e.), koja bila edinstveniot pretstavnik na makedonskata dinastija Ptolemeidi, Antonij gi navestil svoite imperijalisti~ki planovi, koi ja vklu~uvale i Makedonija. Ambiciite na Antonij i negoviot sojuz so Kleopatra predizvikale kategori~en voen odgovor na Oktavijan, koj rezultiral so krupna pobeda vo klu~nata pomorska bitka kaj Akcij (31 g. pr. n.e.). Toa mu ovozmo`ilo na Oktavijan mo{ne brzo da vospostavi vlast vo Makedonija i na Balkanot. Po presmetkata so Antonij i so Kleopatra VII, koi si go odzele `ivotot, Oktavijan go osvoil i Egipet (30 g. pr. n.e.), a so toa stavil kraj na poslednata makedonska dinastija Ptolemeidi. 7. Makedonija vo periodot na Pax romana Po 31 g. pred n.e. vo Rimskata Imperija nastapil period na t.n. Rimski mir (Pax romana). Favoriziraweto na makedonskiot koinon od strana na Oktavijan Avgust pridonesuvalo za postepeno smiruvawe na separatisti~kite tendencii na Makedoncite. Politikata na Rim
70

da se sozdava pretstava za slobodno politi~ko izrazuvawe pridonesuvala za postepeno integrirawe na Makedoncite vo rimskata zaednica, {to bilo prosledeno so za~uvuvawe na etni~kiot identitet i tradicii. Toa mo{ne ilustrativno go poka`uva ~esta {to mu ja uka`ale soluwanite na provinciskiot upravnik Kalpurnij PizonPontifeks so dozvolata da ja nosi makedonskata kapa kausija od vremeto na Aleksandar zatoa {to go odbranil gradot od Trakijcite (11 g. pr. n.e.). Od I vek od n.e. edinstvoto na Makedoncite, me|u drugoto, bilo simbolizirano i preku glavniot makedonski grad Tesalonika, koj go steknal epitetot Majka na cela Makedonija. Na odr`uvaweto na kompaktnosta na Makedoncite vlijaela i tendencijata na imperatorskite dinastii vo Rim od II i od III vek za imitirawe na Aleksandar (immitatio Alexandri), koja se odrazila na nivniot silen interes za Makedonija. Imperatorot Hadrijan (117138) li~no ja posetil Makedonija (132 g.) i prestojuval vo gradot Pela. Po~ituvaweto na Aleksandar Makedonski posebno do{lo do izraz kaj dinastijata Severi (193235). Imperatorot Mark Antonij Karakala (211217) postavuval Makedonci na visoki funkcii samo poradi nivnoto etni~ko poteklo. Toj formiral {esnaesetiljadna falanga, sostavena isklu~ivo od Makedonci, koja ja narekol Aleksandrova falanga. Istovetna tendencija spodeluval i imperatorot Aleksandar Sever (222235), koj vo Makedonija formiral falanga od 3.000 lu|e, na koja naredil da se narekuvaat falangarii. Vakvata rimska politika korespondirala so odr`uvaweto na kolektivnata memorija kaj Makedoncite za nivnite carevi Filip i za Aleksandar, {to pretstavuvalo zna~aen segment vo za~uvuvaweto na etni~kata posebnost i kulturnite tradicii vo periodot na rimskoto vladeewe.

71

72

MAKEDONIJA POME\U ISTOKOT I ZAPADOT (IVV vek)

1. Makedonija vo periodot na tetrarhijata Periodot na Pax romana bil naru{en vo sredinata na III vek koga Gotite, za kratko vreme, se nametnale kako seriozna opasnost, od ~ii{to napadi direktno bila zasegnata i teritorijata na Makedonija. Nekolkudeceniskata upravna i ekonomska kriza {to nastapila vo Rimskata Imperija bila nadminata za vreme na imperatorot Dioklecijan (284305). Negovata inovacija so voveduvaweto na tetrahriskoto ureduvawe ja istaknala pozicijata na cezarot i naslednik Maksimijan Galerij (293311), komu mu bila doverena vo vladenie provincijata Makedonija, inkorporirana vo novoformiranata dioceza Mizija. Tendencijata na Galerij za poistovetuvawe so Aleksandar Makedonski i za pridavawe te`i{na uloga na Makedonija vo ambicioznite imperijalisti~ki planovi bila manifestirana niz izborot na Tesalonika za negovo glavno sedi{te (298 g.). So odluka na Galerij, vo po~etnite godini od IV vek, bile formirani novite provincii Tesalija i Nov Epir, ~ie{to izdvojuvawe od provincijata Makedonija bilo sledeno so reoformuvawe na istoriskite granici na Makedonija. Me|utoa, ambicijata na Galerij go dovela vo direktna konfrontacija so drugite vladeteli, so {to Rimskata Imperija se pretvorila vo arena na `estoki sudiri. Vo ekot na voenite presmetki, koi dovele do raspad na tetrarhijata, Galerij nenadejno zabolel i po~inal (311 g.). Neposredno pred smrtta, Galerij go objavil ediktot za tolerancija sprema hristijanite, so {to bil navesten po~etokot na sproveduvaweto na novata ideolo{ka politika vo Imperijata, vo koja Makedonija dobila centralna pozicija na Balkanot.
73

2. Makedonija za vreme na Konstantin I (306337) i negovite naslednici Vo voenite presmetki pome|u tetrarhiskite vladeteli, kako neprikosnoveni lideri na Zapadot i Istokot se nametnale Konstantin I (306337) i Licinij (308324). Vo tekot na 317 g. Konstantin uspeal da ja nametne vlasta na pogolemiot del od Balkanot, vklu~itelno i vo Makedonija. Koncentracijata na politi~kata i voenata vlast vo novoto sedi{te Tesalonika, kako i primenata na tolerantnata religiska politika, zasnovana na Milanskiot edikt od 313 g., mu obezbedile na Konstantin I brzo da gi konsolidira poziciite vo Makedonija. Crkovnite avtori go akcentiraat faktot deka Makedoncite, kako i drugite narodi, mo`ele slobodno da ja po~ituvaat svojata vera, blagodarenie na Konstantin I. Izdignuvaweto na Konstantin kako nesporen vladetel vo Imperijata, po superiornata pobeda nad Licinij (324 g.), bilo prosledeno so zaokru`uvaweto na administrativnite i religiskite reformi. Toa direktno se odrazilo vrz izdignuvaweto na administrativniot status na Makedonija i nejzinoto promovirawe vo dioceza vo 325 g. Zgolemeniot politi~ki status na Makedonija bil prosleden i so nejzinoto raste~ko zna~ewe vo religiskata politika, manifestirano preku presti`nata pozicija na makedonskite episkopski centri pri utvrduvaweto na dogmatskoto definirawe na hristijanstvoto na Vselenskiot sobor vo Nikeja (325 g.). So tendencija da go obezbedi edinstvoto vo slo`eniot region na Balkanot, Konstantin I, neposredno pred smrtta, ja inkorporiral Makedonija kako dioceza vo ramkite na novoformiranata centralna prefektura ItalijaIlirikAfrika. Me|utoa, mo{ne brzo i so seta `estina se projavila neodr`livosta na edinstvoto na Rimskata Imperija vo dinasti~kiot sudir pome|u sinovite na Konstantin, koi gi sprotivstavile razli~nite politi~ki i ideolo{ki koncepcii na Zapadot i Istokot. Vakvite tendencii posebno se reflektirale vrz Makedonija koja, vleguvaj}i vo politi~ko-ideolo{kata orbita na Zapadot, se na{la na samata granica na novite sferi na vlijanie. Cvrsto zastanuvaj}i zad Nikejskata dogma i zad poziciite na Zapadnata crkva, Makedonija ne otstapuvala od crkovnata opredelba nitu vo periodot na dominacijata na arijanstvoto za vreme na samostojnoto vladeewe na imperatorot Konstancij II (337361), nitu pri kratkotrajniot obid na imperatorot Julijan (361363) da go restavri74

ra paganstvoto. Po kratkotrajnoto vladeewe na imperatorot Jovijan (363364), odbele`ano so restavriraweto na poziciite na hristijanstvoto, od 364 g. Makedonija povtorno vlegla vo politi~kata sfera na zapadnite imperatori. 3. Teodosij I (379395) i Makedonija Infiltriraweto na Gotite vo Trakija, po krupnata pobeda protiv isto~niot imperator Valens kaj Adrijanopol (378 g.), zna~itelno ja promenilo konstelacijata na Balkanot. Vo funkcija na poefektivno menaxirawe na gotskiot problem, zapadniot imperator Gracijan (367383) za nov isto~en imperator go nazna~il Teodosij I (379395). Za taa cel, pokraj isto~niot del od Imperijata, na Teodosij privremeno mu bila doverena i formalnata voeno-administrativna odgovornost za celata prefektura Ilirik. Svojata voeno-politi~ka i ideolo{ka aktivnost od samiot po~etok Teodosij ja fokusiral vrz Makedonija, promoviraj}i go Tesalonika vo privremeno imperatorsko sedi{te (379 g.). Istovremeno vo Tesalonika bilo transferirano i sedi{teto na prefekturata Ilirik od Sirmium. Po prvi~niot uspeh vo voeniot anga`man protiv Gotite vo Makedonija, proletta 380 g., Teodosij pretrpel poni`uva~ki poraz. Esenta istata godina zaboleniot imperator vo Tesalonika li~no bil pokrsten od episkopot Aholij. Vakviot ~in bil komplementaren so Teodosieviot edikt publikuvan vo Tesalonika (fevruari 380 g.), {to pretstavuvalo promocija na dominacijata na Nikejskata dogma vo Imperijata. Po povlekuvaweto na Teodosij vo Konstantinopol (noemvri 380 g.), odgovornosta vo razre{uvaweto na gotskata kriza vo Makedonija i vo administriraweto so prefekturata Ilirik ja prezel zapadniot imperator, vo soglasnost so prethodniot dogovor. Dejnosta na Teodosij se odrazila niz raste~koto zna~ewe na Makedonija za imperijalnite i crkovnite interesi za Zapadot i Istokot. Toa se potvrdilo vo 387 g., koga noviot zapaden imperator Valentinijan II, po begstvoto od Italija poradi uzurpatorot Maksim, go vostanovil imperatorskoto sedi{te vo Tesalonika. Toa bilo prosledeno so transferirawe na sedi{teto na prefekturata Ilirik od Milano vo Tesalonika. Voeno-politi~kiot sojuz pome|u Teodosij i Valentinijan II, sklu~en vo Tesalonika, letoto 387 g., rezultiral so sankcionirawe na permanentniot transfer na prefekturata Ilirik vo politi~kite
75

granici na isto~nata imperija. Prezemaweto na politi~kata odgovornost za prefekturata Ilirik direktno se odrazilo niz administrativnata podelba na Makedonija na dve provincii Makedonija Prima, so sedi{te vo Tesalonika, i Makedonija Salutaris, so sedi{te vo Stobi, {to so odluka na Teodosij bila efektuirana vo 388 g. Involviraweto vo sreduvaweto na rabotite na Zapadot na Teodosij mu obezbedilo dominatna pozicija vo Imperijata. Me|utoa, nesredenata voena situacija vo Makedonija, kako i krupnoto vostanie {to izbilo vo Tesalonika (390 g.), go onevozmo`ile da go efektuira dogovorenoto formalno izdvojuvawe na prefekturata Ilirik od Italija. Krvaviot masakr vrz soluwanite na koj Teodosij se re{il vo april 390 g., {to rezultiralo so 7.000 `rtvi, go dovel imperatorot do direktna konfrontacija so milanskiot episkop Ambrozij, koj zastanal vo odbrana na interesite na Zapadnata crkva vo Makedonija. Novonastanatata sostojba go navela Teodosij da prifati pomirliv odnos so Zapadnata crkva, kako i da pristapi kon re{itelni akcii za razre{uvawe na gotskiot problem na Balkanot. Uspe{nata voena kampawa protiv Gotite vo Makedonija mu ovozmo`ila na Teodosij i formalno da go promovira Ilirik vo samostojna i permanentna prefektura (392 g.) so sedi{te vo Tesalonika. Me|utoa, predvremenata smrt na Teodosij (395 g.) rezultirala so definitivna podelba na Imperijata na Isto~na (Vizantija) i Zapadna Rimska Imperija, koja bila efektuirana so raspredelbata na vlasta pome|u maloletnite sinovi Honorij i Arkadij. Nedefiniranoto politi~ko-ideolo{ko razgrani~uvawe pome|u dvete imperii go predodredilo `estokiot sudir za politi~ka i crkovna dominacija, koj se koncentriral na Balkanot, posebno vo Makedonija.

4. Makedonija pome|u Vizantija i Zapadnata Rimska Imperija Pra{aweto okolu upravata nad Isto~en Ilirik predizvikalo otvorena voena konfrontacija pome|u dvete imperii. So direktnoto involvirawe na Gotite predvodeni od Alarih, vizantiskiot dvor uspeal da ja obezbedi kontrolata vo osporeniot del od Balkanot. Pottiknuvaj}i go pohodot na Alarih vo Italija (401 g.), Vizantija ume{no se oslobodila od gotskoto prisustvo. Istata godina vizantiskiot dvor ja ukinal provincijata Makedonija Salutaris, vospostavuvaj}i edinstvena provincija Makedonija. Naso~uvaweto na Gotite kon Italija i
76

osvojuvaweto na Rim (410 g.) go ozna~ile relativno mirniot period za Vizantija. Vo takvi uslovi, prethodnata voeno-politi~ka konfrontacija pome|u Vizantija i Zapadnata Rimska Imperija bila zameneta so zasileniot sudir za religiska supremacija na Balkanot. Ishodot bil determiniran od aktot na papata Inokentij I od 412 g. so koj Tesalonika bil promoviran vo Papski vikarijat, so {iroka jurisdikcija na prostorot na Balkanot. Toa dopolnitelno ja istaknalo pozicijata na Tesalonika, koj pretstavuval politi~ki centar na Vizantija na Balkanot i crkovno sredi{te na Rim vo regionot. Makedonija vo ovoj period zabele`ala i silen ekonomski razvoj, {to se odrazilo i na podemot na gradovite Tesalonika, Filipi, Amfipol, Stobi, Herakleja Linkestiska, Bargala, Lihnid, Skupi, Edesa, Servija, Beroja, koi imale i status na episkopski centri. Golemite fortifikacii, baziliki, vili, javni i privatni gradbi, ilustriraat razvien i bogat gradski `ivot vo makedonskite gradovi vo ovoj period. Makedonija povtorno se na{la vo fokusot na nastanite koga noviot vizantiski imperator Teodosij II (408450) direktno se involviral vo dinasti~kite promeni vo Zapadnata Rimska Imperija. Obezbedenoto inkorporirawe na Zapaden Ilirik, kako i motivacijata na Teodosij II za vospostavuvawe crkovno vlijanie na Balkanot kako protivte`a na Rimskiot vikarijat vo Tesalonika, bile pri~ina za transferiraweto na sedi{teto na prefekturata od Tesalonika vo Sirmium (Sremska Mitrovica) vo 437/8 g. Me|utoa, naletot na Hunite na Balkanot ja onevozmo`il realizacijata na planovite na Vizantija, bidej}i sedi{teto na prefekturata Ilirik povtorno bilo vrateno vo Tesalonika (440/1 g.) po begstvoto na prefektot od Sirmium. Probivot na Hunite na Balkanot go prinudil vizantiskiot dvor da inicira novi adminstrativni promeni vo tekot na 448 g. so koi provincijata Makedonija bila podelena na Makedonija Prima i Makedonija Sekunda. Integralen del od novata politika na Vizantija na Balkanot bila i inicijativata za kreirawe nov kult na sv. Dimitrija vo Tesalonika vo sredinata na V vek. Toa se realiziralo preku kreiraweto nova legenda za sv. Dimitrija vo Tesalonika, koja pretstavuvala modifikacija na prethodnata Sirmiumska legenda za sv. Dimitrija so integrirawe na religiskite tradicii na anti~kite Makedonci vo Tesalonika. Zamenata na prethodnoto pagansko bo`estvo Kabiri so noviot hristijanski heroj bila prifatliva za Makedoncite vo periodot na globalnata religiska tranzicija, kako
77

na~in za izrazuvawe na anti~kite tradicii i identitet. Novata vizantiska crkovna politika bila institucionalizirana so izgradbata na crkvata Sv. Dimitrija vo sredinata na V vek, a toa se odrazilo na postepenoto slabeewe na vlijanieto na Rimskiot vikarijat vo Tesalonika. Po osloboduvaweto od hunskata opasnost so smrtta na Atila (453 g.), Makedonija naskoro bila soo~ena so novi napadi, ovoj pat od Isto~nite Goti. Osobeno seriozni bile pohodite na Gotite vo Makedonija vo tekot na 473/4 i 478/9 g., koga bile razurnati gradovite Stobi i Herakleja Linkestis, {to bilo prosledeno i so izbuvnuvawe na antivizantiski vostanija vo Tesalonika. Diplomatskite napori na Vizantija, sepak, rezultirale so spre~uvawe na utvrduvaweto na Gotite vo prostorot na Makedonija, koi se naso~ile kon Italija vo 488 g. Vo periodot na gotskite napadi vo Makedonija posebno do{la do izraz ulogata na crkovnata elita, koja ja prezela politi~kata reprezentacija na gra|anite vo makedonskite gradovi. Verojatnite veteni privilegii od Vizantija povlijaele za otka`uvawe na lojalnosta kon Rim od strana na makedonskite episkopi za vreme na {izmata pome|u zapadnite i isto~nite crkvi vo periodot 484518 g. Privremenoto prestanuvawe na funkcioniraweto na Rimskiot vikarijat vo Tesalonika pretstavuvalo direktna posledica na promenata vo crkovnata politika na makedonskata crkovna elita. Sudirot za podelba na sferite na vlijanie pome|u Vizantija i Zapadnata Rimska Imperija, fokusiran na Balkanot, evidentno se reflektiral niz zgolemeniot politi~ki i crkoven status na Makedonija.

78

MAKEDONIJA I SLOVENITE
(od sredinata na VI do sredinata na IX vek)

1. Pojavata na Slovenite na istoriskata scena Mno{tvoto tradicionalni teorii za potekloto na Slovenite gi identifikuvaat prvobitnite slovenski naselbi zad Karpatite, prete`no vo oblastite okolu mo~uri{tata na rekata Pripet. Opredeluvaweto na t.n. pratatkovina na Slovenite, daleku zad rekata Dunav, generalno se temeli na interpretacijata na svedo{tvoto na Jordanes vo kontekst na potvrduvawe na staroto poteklo na Slovenite i na Antite preku nivnoto poistovetuvawe so Venetite. Povrzuvaweto na Jordanesovata upotreba na terminot Veneti, sodr`an i vo delata na Plinij Stariot, Tacit i Ptolomej, sozdalo preduslovi vo tradicionalnata istoriografija istorijata na Slovenite direktno da se povrze so istorijata na starite Veneti, locirani na prostorot pome|u Balti~koto More, Karpatite i rekata Visla. Me|utoa, pojavata na novite istorisko-arheolo{ki studii za Slovenite (F. Kurta, V. Pol, B. Bardford) go inicira trendot na napu{tawe na dosega{nite teorii za nivnata pratatkovina, za anti~koto poteklo na Slovenite i za nivnata migracija. Kriti~kata analiza na Jordanesovata Getika upatuva na zabele`livata tendencija na Jordanes da koristi postari izvori pri interpretacijata na potekloto na Slovenite i za nivno smestuvawe vo konkreten istoriski i geografski kontekst. Komparacijata so drugite svedo{tva za Slovenite, zasnovani i na li~nata percepcija i iskustvo na Prokopij Kesariski, ja nametnuvaat potrebata od napu{tawe na tradicionalnoto istoriografsko poimawe za Slovenite. Ottamu, konkretnoto definirawe na relevatnata pojava na Slovenite na istoriskata scena hronolo{ki treba da se pomesti vo po~etokot na VI vek. Otsustvoto na arheolo{ka potvrda za nekakva depopu79

lacija vo navodnata prvobitna tatkovina na Slovenite i nepostoeweto na arheolo{ki artefakti koi bi upatile na povrzanosta, kako i na nekoja postara kultura od onaa formirana na dolniot tek na rekata Dunav vo VI vek, dopolnitelno ja argumentiraat potrebata za napu{tawe na migraciskata teorija. Eksplicitni izvorni svedo{tva, koi upatuvaat na raste~kiot problem so novite neprijateli, identifikuvani so imeto Sloveni (Sklaveni), postojat duri od vremeto na imperatorot Justinijan I (527565), no vo niv tie se lociraat vo oblastite severno od rekata Dunav, a ne zad Karpatite.

2. Makedonija vo politi~ko-religiskata koncepcija na Justinijan I Kon po~etokot na VI vek vo Makedonija i vo drugite balkanski provincii na Vizantija nastapile zna~itelni promeni vo socio-ekonomskata i politi~kata struktura. Toa e period koga do{lo do ekonomsko slabeewe na pomalite i srednite gradovi. Procesot na dezurbanizacija ja opfatil i Makedonija, pri {to brojot na gradovite od okolu sto bil namalen na ~etiriesetina. Naporedno so niv opa|ale i ruralnite naselbi, {to dovelo do zabele`itelno namaluvawe na ruralnata populacija. Seto toa povlijaelo i na slabeeweto na ekonomskata infrastruktura vo Balkanskiot Poluostrov. Tesalonika bil eden od retkite gradovi {to go izbegnale procesot na ruralizacija. Vo takvi uslovi, Vizantija kontinuirano se soo~uvala so napadi od varvarskite plemiwa, a linija na razdvojuvawe bila rekata Dunav. Vo prvite decenii od VI vek opasnosta za Vizantija najpove}e se zakanuvala od Hunite ili od Getite, so koi vizantiskite avtori generalno gi identifikuvale nomadskite kowanici. Nivnite napadi glavno bile koncentrirani vo Isto~en Balkan, iako vo tekot na 517 g. i Makedonija bila opfatena od opse`niot napad na getskata kowica. Ovoj pohod koincidiral i so katastrofalniot zemjotres {to go razurnal gradot Skupi (Skopje). Prokopij Kesariski vo 518 g. go registriral i prviot napad na Antite koi `iveele blizu do Slovenite. Me|u varvarite {to se identifikuvani kako opasnost za Balkanot se spomenuvat u{te i Bugarite i Kutrigurite. So stapuvaweto na Justinijan I na vizantiskiot tron (527 g.) nastapil proces na rekonfiguracija na politi~ko-ideolo{kata strategija na Vizantija, {to bilo prosledeno so korenito redefinirawe na
80

bezbednosniot sistem na Balkanot. Toa se manifestiralo i niz ofanzivnata vizantiska voena strategija, koja po~nala da se realizira od tretata decenija na VI vek, a bila fokusirana kon utvrduvaweto na odbranata na dunavskata granica. Integralen del na Justinijanovata koncepcija bilo i izdignuvaweto na statusot na negovoto rodno mesto Taurisium (Taor), locirano vo okolinata na Skopje. Vo negova neposredna blizina Justinijan podignal veli~estven grad, koj vo 535 g. bil promoviran vo arhiepiskopija, imenuvana Justinijana Prima. Dalekuse`nite planovi na Justinijan bile fokusirani kon pretvoraweto na Justinijana Prima vo politi~ki i crkoven centar na Balkanot, kako protivte`a na rimskoto vlijanie preku Vikarijatot vo Tesalonika. Justinijan mu doveril {iroki ovlastuvawa na arhiepiskopot na Justinijana Prima, takvi {to ja nadminuvale crkovnata kompetencija i ja zasegnuvale civilnata i voenata sfera. Ovaa administrativno-crkovna inovacija, nesomneno, bila komplementarna so Justinijanovite planovi za preureduvawe na prefekturata Ilirik, preku transferot na nejzinoto sedi{te od Tesalonika vo Justinijana Prima. Toa koincidiralo i so novata administrativna reorganizacija, sprovedena vo periodot 535545 g., so koja provinciite Makedonija Prima i Makedonija Sekunda bile obedineti vo edinstvena provincija Makedonija. Me|utoa, Justinijanovata namera za prefrlawe na prefektorijalnoto sedi{te od Tesalonika vo Justinijana Prima ostanala bez prakti~na realizacija. Justinijan bil prinuden da ja priznae dominacijata na Rimskata crkva vo Justinijana Prima (545 g.), no sepak prodol`il da ja tretira Arhiepiskopijata soglasno so strategiskata vizija za religiska reunifikacija i za poefikasno upravuvawe so balkanskiot region. Justinijanovite intencii korespondirale so prvite samostojni napadi na Slovenite vo 40-tite godini od VI vek, koga tie za prvpat se nalo`ile kako poseriozna opasnost za Vizantija. Naskoro sledel i prviot poorganiziran pohod na Slovenite (550 g.), so direktna cel za osvojuvawe na gradot Tesalonika. Me|utoa, pojavata na krupna vizantiska vojska, predvodena od proslaveniot komandant German, vlijaela vrz prenaso~uvaweto na pohodot na Slovenite kon Dalmacija. Zimata 550/551 g. Slovenite ja pominale vo Dalmacija, kako na svoja zemja, {to pretstavuva prviot izvorno evidentiran slu~aj na prezimuvawe na Slovenite na vizantiska teritorija. Sepak, toa ne ja implicira tendencijata za permanentno naseluvawe na Slovenite. Na toa vlijaelo i kompletiraweto na noviot bezbednosen sistem na Balkanot, vo
81

sredinata na 50-tite godini od VI vek, preku implementacijata na impresivnata fortifikaciska dejnost na Justinijan. Vakviot odbranben koncept na Justinijan se poka`al kako mo{ne efikasen, bidej}i od 552 do 577 g. ne bil registriran nitu eden samostoen napad na Slovenite. Edinstveno se zabele`ani napadite na Kutrigurite (558/559 i 568 g.), no tie nemale kapacitet za naru{uvawe na utvrdenata voeno-strategiska pozicija na Vizantija.

3. Prvite napadi na Slovenite vo Makedonija i opsadite na Tesalonika Pojavata na Avarite i obezbedenata dominacija vo Panonskata Nizina vo 60-tite godini na VI vek imale su{tinska refleksija na konstelacijata na Balkanot. Ohrabreni i pottiknati od uspesite na Avarite, Slovenite prezele nov pohod vo 578 g., probivaj}i se od Dunav, preku Trakija, do Elada. Jovan Efeski go evidentiral noviot napad na prokletiot narod na Slovenite, koi od 581 g. ekspresno gi pominale cela Elada, oblasta na Tesalonika i cela Trakija, pot~inuvaj}i mnogu gradovi i tvrdini, zasednuvaj}i na zemjata kako na svoja, bez strav kako gospodari. Kontinuiraniot ~etirigodi{en pohod na Slovenite (581584), registriran od Jovan Efeski, koincidira so prviot slovenski napad na gradot Tesalonika, evidentiran vo ^udata na sv. Dimitrija od arhiepiskopot Jovan. Kako o~evidec na nastanite, arhiepiskopot Jovan izvestuva za nenadejniot napad na Tesalonika, izvr{en od 5.000 izbrani i iskusni slovenski vojnici (584 g.). Nezavisno od neuspe{niot ishod na napadot, samoto negovo organizirawe uka`uva na serioznite planovi na Slovenite za nivno utvrduvawe vo prostorot na Makedonija i po{iroko na Balkanot. Iako izvorite eksplicitno ne soop{tuvaat, ne e isklu~eno od ovoj period da bile prezemeni i prvite obidi za permanentno naseluvawe na grupi Sloveni vo odredeni regioni na Balkanot, vklu~itelno i vo Makedonija. Vakvite naseluvawa, sepak, bile stihijni, bez planski karakter i imale ograni~en teritorijalen opseg. Po 584 g., najgolem del od Slovenite se vratile vo domovite zad Dunav, triumfalno nosej}i go so sebe steknatiot bogat plen. Vo tekot na 586 g. Makedonija odnovo bila zagrozena od Slovenite koi, ovoj pat zdru`eno so Avarite, pohodot preku Dunav go naso~ile direktno kon Tesalonika. Arhiepiskop Jovan od Tesalonika vo prvata
82

zbirka na ^udata na sv. Dimitrija identifikuva stoiljadna slovensko-avarska vojska, koja ja opsadila Tesalonika. Zaslugata za odbivaweto na sedumdnevnata opsada od more i od kopno, {to se odvivala vo septemvri 586 g., arhiepiskopot Jovan direktno ja pripi{al na hrabrosta na Makedoncite, pottiknata od sv. Dimitrija. Otsustvoto na prefektot na Ilirik vo Tesalonika implicira deka odbranata se dol`ela na samoorganiziraweto na gra|anite, najverojatno pod rakovodstvo na arhiepiskopot. Vakvata sostojba ja ilustrira kontinuiranata zakana za gradot, manifestirana i so faktot {to soluwanite mo`ele od dale~ina da raspoznaat odredeni zvuci od varvarskata buka. Oblastite okolu Tesalonika, kako i drugi delovi od Makedonija, nesomneno bile izlo`eni na grabe`i od Avarite i od Slovenite pri nivnoto povlekuvawe kon Dunav. Arheolo{kite naodi upatuvaat na prekin na `ivotot vo oddelni makedonski gradovi kon krajot na VI vek i vo po~etokot na VII vek. Papata Grigorij I vo svoite pisma ja ilustrira nesigurnata sostojba vo Makedonija i vo Ilirik, manifestirana i preku begstvoto na episkopite od nivnite sedi{ta.

4. Naseluvaweto na Slovenite vo Makedonija i obidite za nivno politi~ko obedinuvawe Vizantiskata ofanzivna kampawa na Dunav vo 90-tite godini na VI vek rezultuirala so kratkotrajno otsustvo na slovenski napadi na Balkanot. Po smrtta na imperatorot Mavrikij (602 g.), nastapil celosen kolaps na dunavskata granica. Napadite na Slovenite bile obnoveni vo tekot na prvite godini od vladeeweto na imperatorot Iraklij (610641), so taa razlika {to tie ovoj pat bile motivirani od planskoto i permenentno naseluvawe na osvoenite teritorii. Anonimniot avtor na II zbirka na ^udata na sv. Dimitrija vo 515/6 g. go registrira noviot napad na Slovenite vrz gradot Tesalonika. Toj za prvpat poimeni~no identifikuva oddelni grupi Sloveni Dragoviti, Sagudati, Velegeziti, Vajuniti i Berziti, koi ve}e bile naseleni vo Makedonija i po{irokata okolina na Tesalonika. Obedinuvaweto na ovie slovenski plemiwa vo sojuz predvoden od knezot Hacon za da se osvoi Tesalonika ja ilustrira tendencijata za nivno zdru`eno voenopoliti~ko organizirawe. Sepak, yidinite na gradot i ovoj pat ostanale nesovladlivi za Slovenite, a gra|anite uspeale da go zarobat i da go likvidiraat knezot Hacon. Anonimniot avtor na ^udata ja
83

razotkriva i epizodata vo koja vidni li~nosti na gradot go sokrivale Hacon od gra|anite. Ovoj segment gi ilustrira rano vospostavenata komunikacija i interakcija pome|u soluwanite i Slovenite od okolinata na gradot, ~ii nositeli bile elitite od dvete strani. Neuspe{niot ishod na napadot upatuva na otsustvoto na soodvetna strategija za prezemawe na Tesalonika, no i na pretpostavenoto labavo edinstvo pome|u slovenskite subjekti. Toa bilo pri~ina i za neuspehot na prviot obid za permanentno politi~ko obedinuvawe na Slovenite vo prostorot na Makedonija, ~ij{to glaven motiv bil prezemaweto na Tesalonika. Vo vtorata zbirka na ^udata na sv. Dimitrija za prvpat se spomenuva i intencijata na Slovenite po osvojuvaweto na Tesalonika da se naselat vo gradot, nosej}i gi so sebe i semejstvata. Vakvata konstatacija na anonimniot avtor, koj voedno gi identifikuva napa|a~ite kako na{i sosedi Sloveni, implicira deka niz izminatite godini grupi na Sloveni postepeno se utvrdile na pogolemiot del od teritorijata na Makedonija, koncentriraj}i gi svoite naselbi vo po{irokata okolina na Tesalonika. Naselenite slovenski teritorii vo Makedonija, pokraj so poedine~nite plemenski imiwa, vo vizantiskite izvori bile identifikuvani so op{toto ime sklavinii. Isidor od Sevilja konstatira deka vo ovoj period Slovenite ja odzele Grcija od Vizantija, {to upatuva na op{tata zagrozenost na vizantiskite pozicii na Balkanot. Noviot napad na Slovenite na Tesalonika sledel vo 618 g., po prethodno obezbedenata logisti~ka poddr{ka od Avarite. Silniot otpor na soluwanite, obezbedenite zalihi na `ito i hrana, kako i protokot od more, bile presudni faktori {to go predodredile neuspehot na ovaa kratkotrajna slovensko-avarska opsada na Tesalonika. Vo 30-tite godini od VII vek Slovenite prezele u{te eden neuspe{en obid da se probijat vo Tesalonika, koristej}i go zemjotresot {to go pogodil gradot. Anonimniot avtor na ^udata na sv. Dimitrija registrira u{te eden va`en moment, uka`uvaj}i deka onie od spomenatite Sloveni, koi{to bea blizu do nas, gi obznanuvaa so pesni ~udata, koi se izvr{ija od spasitelot na gradot i pobedonosecot. Toj pojasnuva deka vo toa vreme re~isi sekoja godina gradot se sobira{e spokojno vo hramot spasitel na du{ite na svojot pokrovitel, otkako gi spomnuva{e so himni tie neiska`ani ~uda, so radost obznanuvani i od varvarite. Vakvite svedo{tva poso~uvaat deka kultot na sv. Dimitrija vo Tesalonika zapo~nal da prodira me|u Slovenite vo
84

okolinata na gradot u{te vo tekot na 30-tite godini od VII vek. Kultot, vsu{nost, pretstavuval prvobitna etapa vo procesot na hristijanizacija na makedonskite Sloveni, odigruvaj}i va`na uloga vo interakcijata pome|u soluwanite i Slovenite. Tendencijata za politi~ka i voena mobilizacija na makedonskite Sloveni za osvojuvawe na Tesalonika vo tekot na 70-tite godini od VII vek so seta serioznost se manifestirala so formiraweto na noviot voeno-politi~ki sojuz, predvoden od kralot (rex) na sklavinijata na Rinhinite, Prebond. Vo sojuzot, pokraj Rinhinite, u~estvuvale i Strimoncite (Strumjanite), kon koi se priklu~ile i Sagudatite i Dragovitite. Ovoj pat Slovenite mnogu popodgotveno pristapile kon planiraweto na napadot vrz Tesalonika, {to go ilustrira zna~itelno povisokoto nivo na politi~ka organiziranost vo i pome|u samite sklavinii. Toa go alarmiralo solunskiot prefekt, koj so izmama go zarobil Prebond pri negoviot prestoj vo Tesalonika. Prethodnoto slobodno dvi`ewe na Prebond vo Tesalonika potvrduva deka vo izminatiot period bila vospostavena mirna koegzistencija i interakcija pome|u elitite vo Tesalonika i vo sklaviniite. Potvrda za toa e peticijata od pretstavnicite na slovenskite i od solunskite vode~ki lu|e do imperatorot Konstantin IV (668685) za osloboduvawe na Prebond. Prifatenite direktni pregovori pome|u imperatorot i slovenskite lideri voedno ja ilustriraat serioznosta so koja vizantiskiot dvor mu pristapuval na politi~koto organizirawe na Slovenite vo Makedonija. Toa go potvrduva i op{tiot alarm vo Vizantija, nastanat po dvete posledovatelni begstva na Prebond od zato~eni{tvo, po {to sledela i negovata likvidacija. Vakvata postapka na Vizantija go predizvikala gnevot na sojuzenite sklavinii, koi na 25 juli 677 g. izvr{ile opse`en napad na Tesalonika od more i od kopno. Ovoj pat Slovenite bile voeno-strategiski mnogu popodgotveni, raspolagaj}i i so sopstveno napraveni opsadni spravi. Me|utoa, projavenoto needinstvo vo samiot sojuz, manifestirano i so povlekuvaweto na Strumjanite neposredno pred napadot, kako i obezbedenite isporaki na `ito od Velegezitite vo Tesalija, se odrazilo na neuspehot i na ovoj posleden, izvorno registriran, obid na Slovenite za osvojuvawe na Tesalonika. Silnata mobilizacija na makedonskite Sloveni i politi~kite celi izrazeni preku sojuzuvaweto za osvojuvawe na Tesalonika, so evidentna tendencija za oformuvawe edinstven politi~ki i dr`aven subjekt vo Makedonija, ja navele Vizantija na neodlo`na voena intervencija. Uspe{nata kampawa na vizantiskiot imperator Konstantin
85

IV protiv sklaviniite vo ju`na Makedonija (678 g.) rezultirala so stabilizirawe na kontrolata na Vizantija nad strategiski va`nata patna komunikacija Via Egnatija. Indikator za toa e prisustvoto na solunskiot arhiepiskop, zaedno so episkopite na Stobi, Edesa, Amfipol i Filipi na [estiot vselenski sobir vo Konstantinopol (680/681 g.). Vizantija vo isto vreme se soo~ila so nova opasnost od Bugarite koi, preminuvaj}i go Dunav, navlegle i se utvrdile vo prostorot na Trakija. Formiraweto na novata bugarska dr`ava, koja Vizantija bila prinudena da ja priznae vo 681 g., zna~itelno ja promenilo konstelacijata na Balkanot. Toa ja prinudilo Vizantija na u{te pozasilen anga`man vo utvrduvaweto na poziciite vo Makedonija {to, pak, ja uslo`nuvalo realizacijata na tendenciite da se oformi edinstven nezavisen politi~ki subjekt na makedonskata teritorija. Vo tekot na 680 g. sledel i kratkotrajniot upad vo Makedonija od grupata predvodena od Bugarinot Kuver, narekuvana Sermesijani, koja ja otfrlila podredenosta na Avarite i navlegla do Keramiskoto pole (verojatno vo Pelagonija). Dodeluvaweto tituli na Kuver i na negoviot sorabotnik Mavro, kako i pomo{ta vo hrana od Dragovitite po barawe na imperatorot, ja reflektira tendencijata na vizantiskiot dvor, preku razli~ni mehanizmi, da se spravi so problemot vo Makedonija. Ambicijata na Kuver i na Mavro za prezemawe na gradot Tesalonika, koja ne se realizirala poradi vizantiskata intervencija, ja poka`ala rizi~nosta na strategijata {to Vizantija bila primorana da ja primenuva vo nemo} za restavrirawe na vlasta vo Makedonija. Vo sekoj slu~aj, makedonskite sklavinii go zadr`ale svoeto politi~ko organizirawe, eden del od niv kako nezavisni, a drug del so formalen suverenitet na Vizantija. Noviot vizantiski imperator Justinijan II (685695; 705711) vo tekot na 687/688 g. direktno go naso~il pohodot kon Makedonija, koj rezultiral so probiv do samiot grad Tesalonika. Kampawata zavr{ila so transferirawe na okolu 30.000 zarobeni Sloveni vo Mala Azija. Namaluvaweto na brojnosta na Slovenite vo regionot isto~no od Tesalonika ovozmo`ilo izvesna stabilizacija na poziciite na Vizantija vo ovoj del od Makedonija. Strategiskoto zna~ewe na ovoj region se potvrdilo vo tekot na 688/689 g., koga Justinijan II naredil da se utvrdat planinskite priodi i klisuri po dol`inata na rekata Strimon (Struma). Konstantin Porfirogenit, koj ja registrira vakvata merka na Justinijan II, poso~uva deka namesto Makedonci, vo planinite na Struma i okolu priodite na klisurite bile naseleni
86

Skiti, najverojatno Sloveni. Vizantija, evidentno, trgnuvala od namerata da vospostavi cvrsta kontrola vo Makedonija, po dol`inata na rekata Struma, koja bila tretirana kako svoevidna crvena linija so bugarskata dr`ava. Vakvata merka sozdala osnova za formirawe na voeno-upravnata edinica Strimonskata Klisura, a podocna i na istoimena tema. Nespornata identifikacija na anti~kite Makedonci vo teritorijata na Makedonija od Konstantin Porfirogenit i naseluvaweto Sloveni na nivno mesto kaj rekata Struma voedno uka`uvaat deka politikata devide et imperi bila aktivno primenuvana od Vizantija sprema makedonskite sklavinii i Makedoncite.

5. Makedonskite sklavinii i Vizantija Vo tekot na VIII vek vo makedonskite sklavinii zna~itelno bilo izdignato nivoto na politi~ko organizirawe, koe dobilo oblik na poludr`avni formacii. Za toa, sekako, svoj pridones imala i reprezentacijata na mo}ta na liderite na sklaviniite (rcontej, `rgej), zasnovana i na steknatite bogatstva, {to se manifestiralo so tendencijata za zdru`eno politi~ko dejstvuvawe. Koegzistencijata i interakcijata na Slovenite so anti~kite Makedonci pretstavuvale mo{ne silen faktor, koj ja pridru`uval tendencijata za politi~ko obedinuvawe i za formirawe edinstven dr`aven subjekt na teritorijata na Makedonija. Tokmu toa, me|u drugoto, Vizantija pretendirala da go onevozmo`i, preku seopfatniot pohod na imperatorot Konstantin V Kopronim (741775) protiv makedonskite sklavinii, sproveden vo tekot na 758/759 g. Me|utoa, ovoj pohod ne rezultiral so konkretna pridobivka za Vizantija, bidej}i ne bil prosleden so vospostavuvawe direktna vizantiska vlast vo prostorot na Makedonija. Noviot vizantiski pohod vo Makedonija sledel vo tekot na 783 g., koga logotetot Stavrikij se probil do Tesalonika i do Elada, prinuduvaj}i gi Slovenite na pla}awe danok. Stavrakieviot pohod se efektuiral vo utvrduvawe na vizantiskata vlast vo nekoi delovi od Trakija i od Grcija, {to kon krajot na VIII i vo samiot po~etok na IX vek bilo valorizirano so sozdavaweto na novite administrativni edinici temi: Trakija, Elada, Peloponez, Kefalonija i Makedonija. Temata Makedonija, formirana okolu 800 g., ne ja opfa}ala istorisko-geografskata i etni~kata teritorija na Makedonija, tuku bila locirana vo zapadna Trakija, so sedi{te vo Adrijanopol (Odrin).
87

Imenuvaweto na ovaa tema kako Makedonija i nejzinata lokacija neposredno do granicite so makedonskata teritorija ja odrazuvale namerata na Vizantija za skore{no vospostavuvawe na nejzina voena i politi~ka dominacija vo istoriska Makedonija. Vo ovoj period Vizantija, so isklu~ok na gradot Tesalonika, i natamu formalno go odr`uvala svojot suverenitet vo Makedonija. Nestabilnosta na vizantiskite pozicii ja ilustrira vme{uvaweto na Akamir, arhontot na Slovenite od Velzitija vo Tesalija, vo me|udinasti~kiot sudir vo Vizantija. Neuspe{niot potfat na Akamir upatuva na zgolemenoto politi~ko vlijanie na elitata od sklaviniite, {to bilo prisutno i kaj site makedonski sklavinii. Toa vlijaelo Vizantija da go naso~i svojot voen potencijal kon definitivnoto vospostavuvawe na nejzinata vlast vo Makedonija. Kratko vreme pred 836 g. Vizantija ja sankcionirala svojata dominacija vo okolinata na Tesalonika, preku formiraweto na Temata Tesalonika. Sepak, vizantiskata hegemonija vo po{irokata okolina na Tesalonika i natamu bila mo{ne nestabilna, {to go potvrduva i izbuvnuvaweto na krupnoto vostanie na arhontot na edna od sklaviniite vo blizina na Tesalonika (836/837 g.). Osobeno ~uvstvitelen bil regionot pome|u rekite Struma i Nest (Mesta), kade {to bile locirani Strumjanite i Smoljanite, vo koj Vizantija s u{te ne bila vo sostojba da go sankcionira tematskoto ureduvawe.

6. Kontinuitetot na anti~kite Makedonci i procesot na nivnata simbioza so Slovenite Po likvidiraweto na Makedonskoto Carstvo (168 g. pr. n.e.), Makedoncite ja prodol`ile svojata egzistencija, za~uvuvaj}i ja etni~kata posebnost. Vo izvornite svedo{tva od rimskiot period Makedoncite se identifikuvani kako mnozinski narod vo Makedonija i nositeli na anti~kite tradicii od vremeto na Filip II i Aleksandar III, {to bilo priznavano i od samite rimski imperatori. Kontinuitetot na anti~kite Makedonci posebno e aplikativen za periodot {to mu prethodi na naseluvaweto na Slovenite na Balkanot. Mnozinstvoto avtori od ranovizantiskiot period vo nivnoto politi~ko, geografsko i religisko definirawe na teritorijata na Makedonija go koristat terminot Makedonci vo etni~ka konotacija. Vo delata na Amijan Marcelin, Klavdij Klavdijan, Zosim, Filostorgij, Sidonij Apolinarij se zabele`uva konstantna tendencija za konkretno teritorijalno raz88

grani~uvawe na Makedonija osven vo geografska i vo etni~ka smisla, komparirana so sosednite teritorii. Etni~kata identifikacija na Makedoncite e prisutna i pri elaboracijata na pova`nite nastani od religiskata politika vo Makedonija vo tekot na IVV vek od avtoritetnite crkovni avtori Evsevij, Sozomen, Sokrat, Teodorit Kirski, Ambrozij. Teodorit Kirski, voedno, direktno ja identifikuva pripadnosta na gradot Tesalonika na makedonskiot narod, {to e nesporen izvoren dokaz za etni~kata dominacija na Makedoncite vo Tesalonika, kako i vo Makedonija. Najtipi~no e svedo{tvoto na solunskiot arhiepiskop Jovan, koj gi poso~uva Makedoncite kako edinstveno zaslu`ni za odbranata na Tesalonika od avarsko-slovenskata vojska pri napadot od 586 g. Jovanovata identifikacija na Makedoncite kako mnozinski etni~ki element vo Tesalonika ima posebno zna~ewe ako se zeme predvid deka toj, kako svedok na nastanite i aktiven u~esnik vo odbranata na gradot, ne samo {to go prenesuva svoeto li~no poimawe za etni~kata struktura na Tesalonika tuku direktno ja odrazuva i toga{nata identitetska percepcija na soluwanite. Svedo{tvoto na Simeon Metafrast od X vek za etni~kata povrzanost na Dimitrija so rodot na anti~kite Makedonci upatuva i na faktorot {to vlijael za golemata popularnost na kultot na sv. Dimitrija. Ne slu~ajno pana|urot {to tradicionalno se odr`uval vo ~est na sv. Dimitrija duri i vo XII vek, vo satirata Timarion, bil identifikuvan kako makedonska proslava, kade ne samo {to se sobira makedonskiot narod tuku i narodi od site vidovi i od site pravci.... Posvedo~eniot kontinuitet na Makedoncite kako mnozinsko naselenie vo Makedonija imal su{tinska refleksija vrz procesot na prenesuvaweto na makedonskite tradicii na naselenite Sloveni vo makedonskata teritorija od VII vek. Toa go potvrduvaat i najnovite istorisko-arheolo{ki studii, koi poka`uvaat deka naseluvaweto na Slovenite vo Makedonija ne pretstavuvalo masovna kolonizacija so kapacitet celosno da ja promeni etni~kata konstelacija vo Makedonija, iako bilo nesporno silnoto vlijanie na slovenskiot etnos. Voedno i samite Sloveni vo tekot na VII vek zabele`ale demografska kriza. Stanuva zbor za etapen proces koj{to ja ovozmo`il zaemnata interakcija, koegzistencija i simbioza pome|u anti~kite Makedonci i naselenite Sloveni vo Makedonija. Vo taa smisla, novata slo`ena etni~ka konfiguracija {to se formirala na teritorijata na Makedonija vo tekot na VII i VIII vek, preku evidentiranoto prisustvo na anti~kite Makedonci i naselenite Sloveni, gi navela vizantiskite avtori kako
89

Teofan da zapo~nat da gi identifikuvaat Slovenite na makedonskata teritorija, pod edinstveno ime makedonski sklavinii. Trgnuvaj}i od toa, mo`e da se konstatira deka anti~kite Makedonci imale silno vlijanie vrz procesot na grupnata identifikacija i kreiraweto na identitetot na naselenite Sloveni vo Makedonija. Epizodite sodr`ani vo II-ta zbirka od ^udata na sv. Dimitrija Solunski, kade {to anonimniot avtor pravi jasna distinkcija pome|u na{iot jazik so jazikot na Romeite, Bugarite i Slovenite, upatuva deka vo prvobitnata faza od interakcijata makedonskiot govor vo Solun, a ne gr~kiot, bil koristen za op{tewe me|u soluwanite i Slovenite. Sepak, so tekot na vremeto, koegzistencijata pome|u Slovenite i Makedoncite rezultirala so nametnuvawe na dominacijata na slovenskiot kako jazik za komunikacija, {to se dol`elo i na negoviot status na lingua franca na po{irokiot prostor vo Evropa, verojatno kako posledica i od samoto op{tewe vo Avarskiot haganat. Vo sekoj slu~aj, za vizantiskite avtori od VIII vek etni~kata klasifikacija generalno zavisela od voeniot i politi~kiot potencijal na novite neprijateli, identifikuvani kako makedonski sklavinii na prostorot na Makedonija. Formiraweto na temata Makedonija i etabliraweto na novata makedonska dinastija vo Vizantija, {to koincidiralo i so osvojuvaweto na pogolemiot del na Makedonija od Bugarija, povlijaele vo konstrukcijata na vizantiskite avtori od sredinata na IX vek ve{ta~ki da bide izmestena dotoga{nata nesporna geografska i etni~ka identifikacija na Makedonija i Makedoncite.

90

MAKEDONIJA JADRO NA KULTURNITE I DUHOVNITE PROCESI

(od sredinata na IX do sredinata na X vek)

1. Konstantin-Kiril i Metodij i sozdavaweto na slovenskata azbuka vo Makedonija Neposrednata opasnost od zajaknatata bugarska dr`ava go prinudila vizantiskiot dvor na aktivna politika za pridobivawe na slovenskata elita preku dodeluvawe privilegii, {to vklu~uvalo i nivno nazna~uvawe za upravnici (arhonti) vo oddelni sklavinii. Voveduvaweto na hristijanstvoto me|u Slovenite pretstavuvalo integralen del od vizantiskata politi~ka strategija. Vakviot trend gi predodredil vizantiskite voeno-diplomatski misii vo Makedonija, ~ija{to realizacija im bila doverena na solunskite bra}a Konstantin i Metodij. Konstantin i Metodij bile rodum od Tesalonika i proizleguvale od ugledno semejstvo. Nivniot tatko Lav ja izvr{uval visokata voena funkcija drungar (potstrateg) na Temata Solun, dodeka majkata Marija isto bila od vlijatelno semejstvo. Isklu~itelnoto poznavawe na slovenskiot jazik na Konstantin i Metodij, posvedo~eno li~no od imperatorot Mihail III vo Metodievoto panonsko `itie, kako i prifa}aweto na nivnata podocne`na upravitelska i misionerska dejnost od strana na Slovenite, upatuva na nivnoto, najverojatno, slovensko poteklo. Faktot {to bra}ata poteknuvale od Tesalonika, kade {to vo izminatiot period se odvivala aktivna interakcija pome|u Makedoncite i Slovenite, nesomneno gi pravelo najpogodni li~nosti za vizantiskiot dvor pri implementacijata na misiite vo istovetnata sredina vo Makedonija. Vo toj kontekst, mo{ne aplikativno e svedo{tvoto na Jovan Kamenijat, koj vo po~etokot na X vek go identifikuva svojot roden grad Tesalonika kako prv grad na Makedoncite.
91

Konstantin bil roden 827 g., dodeka ra|aweto na Metodij kako postar brat verojatno prethodelo vo 825 g. Visokite pozicii na nivniot tatko im ja obezbedile naobrazbata na Konstantin i na Metodij vo presti`ni u~ili{ta vo Tesalonika. Metodij, so projavenite voeni sposobnosti, mo{ne rano bil zabele`an na vizantiskiot dvor na koj, verojatno, bilo sledeno {koluvaweto na solunskite bra}a, anticipiraj}i ja potrebata od sproveduvawe misionerska dejnost me|u makedonskite Sloveni. Soglasno so Prolo`noto `itie na Metodij i so Panonskoto `itie, Metodij na 20-godi{na vozrast bil postaven od Vizantija za knez na Slovenite, so zada~a da upravuva slovensko kne`evstvo. Podatocite od t.n. Vistinska povest, kako i onie od narodnoto predanie vo strumi~kiot kraj od XIX vek, upatuvaat deka kne`evstvoto na Metodij ja opfa}alo teritorijata na Strimonskata sklavinija i bilo koncentrirano vo strumi~ko-bregalni~kite krai{ta. Strategiskata mestopolo`ba na kne`evstvoto, {to verojatno korespondirala so lokacijata na Strimonskata Klisura, se sostoela vo tesnata povrzanost na regionot so za{titata na Makedonija i na gradot Tesalonika od anticipiranite koncentrirani napadi na Bugarija. Tokmu vo toa se sostoela i politi~ko-voenata misija na Metodij, ~ija prioritetna cel bila da se zajaknat vizantiskite odbranbeni pozicii po dol`inata na rekata Struma so pomo{ na makedonskite Sloveni. Me|utoa, Metodij se soo~il so razni te{kotii pri desetgodi{noto upravuvawe (845855), osobeno vo segmentot na disciplinata i motivacijata na slovenskata vojska. Trgnuvaj}i od toa, Metodij pristapil kon preveduvawe i sostavuvawe kodeks, poznat kako Zakon za sudewe na lu|eto, so koj primarno se regulirale voenite pra{awa. Zakonot bil napi{an na slovenski jazik so gr~ki bukvi i se vbrojuva me|u prvite dela vo slovenskata literatura. Slo`enata dejnost na Metodij iziskuvala i ume{nost vo {ireweto na vizantiskata politi~ka ideologija, zasnovana na hristijanstvoto kako simbol na imperatorskata vlast. Za popolnuvawe na ovoj zna~aen segment od dejnosta na Metodij, vizantiskiot dvor, vo samiot po~etok na 50-tite godini na IX vek, vo Makedonija go ispratil i Konstantin. So svojot isklu~itelen talent za sovladuvawe na filozofskite i filolo{kite nauki, Konstantin na 20-godi{na vozrast ja zavr{il Magnaurskata {kola, pod mentorstvo na najpoznatite filozofi od toa vreme Lav Filozof i Fotij, po {to naskoro bil promoviran i vo profesor po filozofija. Konstantin, nesomneno, bil najpogodnata li~nost za izvr{uvawe na misionerskata dejnost vo sloven92

skoto kne`evstvo, komplementarna so upravata na negoviot brat Metodij. Nekolkugodi{nata misionerska dejnost Konstantin ja fokusiral na Slovenite {to go naseluvale tekot na rekata Bregalnica. Analizata na Kratkoto Kirilovo `itie, Solunskata legenda, Za bukvite od Crnorizec Hrabar, Prostranoto Klimentovo `itie ovozmo`uva da se rekonstruira dejnosta na Konstantin, ~ij{to kraen ishod, bilo sozdavaweto na slovenskata azbuka (855 g.), poznata kako glagolica, za potrebite na makedonskite Sloveni. Konstantin sostavil i pove}e knigi na slovenski jazik, a vo hristijanska vera vovel mno{tvo Sloveni, ~ija brojnost vo Kratkoto Kirilovo `itie e registrirana na 54.000 lu|e. Logisti~ka poddr{ka i konkretna pomo{ pri realiziraweto na Konstantinovata Bregalni~ka misija nesomneno mu daval i Metodij. Otkrienite lokaliteti kaj Krupi{te arheolo{ki ja argumentiraat misijata na Konstantin vo Bregalni~kiot region, {to rezultiralo so kreiraweto na prviot slovenski literaturen jazik na po~vata na Makedonija. Potvrda deka slovenskata azbuka im bila nameneta na makedonskite Sloveni e nesporniot fakt deka taa bila kreirana vrz osnova na makedonskiot govor od Tesalonika i negovata okolina. Prezemenite politi~ko-voeni i misionerski misii na bra}ata Konstantin i Metodij, sepak, ne bile dovolni da go spre~at probivot na Bugarite vo isto~na Makedonija. Neposrednata bugarska opasnost vlijaela dejnosta na Metodij i Konstantin da bide prekinata kon krajot na 855 g. So aktivno projavenata dejnost vo Makedonija, Konstantin i Metodij sozdale osnova za kulturna mobilizacija na makedonskite Sloveni, vnesuvaj}i nov su{tinski element vo grupniot identitetski proces, vo koj aktivno bile involvirani i Makedoncite. Masovnoto prifa}awe na sozdadenata slovenska azbuka, zasnovana na makedonskiot govor od Tesalonika i okolinata, pretstavuva jasen indikator deka procesot na etni~ka i kulturna interakcija pome|u domorodnite Makedonci i makedonskite Sloveni bil prosleden so dominacija na slovenskiot jazik i so vospriemawe na hristijanstvoto, kako zaedni~ki elementi na etni~kiot identitet. Toa postepeno imalo soodvetna refleksija i vrz toponimijata. Voedno, integriraweto na makedonskite tradicii imalo su{tinsko vlijanie za odr`uvawe na identitetskata posebnost na Makedoncite, od aspekt na bugarskite zavladuva~ki pohodi vo Makedonija, koi sledele od sredinata na IX vek. Do 864 g., vo opsegot na bugarskite osvojuvawa se na{le isto~na, centralna i jugozapadna Makedonija, kako i eden del od ju`na
93

Albanija, dodeka teritorijata na ju`na Makedonija so Tesalonika ostanala pod vlasta na Vizantija. Vo tekot na narednite godini Konstantin i Metodij se posvetile na usovr{uvaweto na slovenskata azbuka i na preveduvaweto knigi na slovenski jazik na planinata Olimp, dodeka nivniot misionerski potencijal bil koristen od vizantiskata diplomatija. Klu~nata misionerska dejnost bra}ata Konstantin i Metodij ja realizirale vo slovenskoto kne`evstvo Moravija, po~nuvaj}i od 863 g., prethodno dopolnuvaj}i ja i prilagoduvaj}i ja za potrebite na Moravcite sozdadenata azbuka vo Makedonija. Koristej}i go interesot na Rimskoto papstvo, koe pretendiralo da vostanovi svoj duhoven avtoritet me|u slovenskiot svet, Konstantin i Metodij vo Rim vo 867 g. izdejstvuvale javna slu`ba na sveta liturgija na slovenski jazik. So toa slovenskata bogoslu`ba dobila i oficijalno priznanie, a slovenskiot jazik bil vbroen me|u ednakvite po rang jazici. Me|utoa, Konstantin-Kiril zabolel i vo fevruari 869 g. vo Rim go zavr{il svojot `ivot, ostavaj}i go Metodij da go prodol`i zaedni~koto seslovensko delo. Dejnosta na Metodij kako papski legat i arhiepiskop na Panonija vo tekot na narednite godini bila prosledena so silni opstrukcii od strana na germanski sve{tenici. S do smrtta vo Moravija (885 g.), Metodij po`rtvuvano rabotel na razvojot na crkovniot sistem i na voveduvaweto na slovenskata bogoslu`ba. Razmerot na kirilometodievskata misija vo Moravija, koja rezultirala so po{iroka afirmacija na slovenskiot jazik vo Evropa, ne se sovpa|al so prvi~no utvrdenite diplomatski celi na Vizantija. Dotolku pove}e {to toa sozdalo osnova za kreirawe na posebna politi~ka kultura na slovenskata elita, {to ne bilo vizantiska intencija. Toa neposredno do{lo do izraz vo Makedonija, kade {to Kirilo-Metodievoto nasledstvo se inkorporiralo vo dejnosta na nivnite vrvni u~enici Kliment i Naum, koi vo tekot na poslednite decenii od IX i vo po~etokot na X vek razvile opse`na duhovna i kulturno-prosvetitelska dejnost vo rodnata zemja. 2. Dejnosta na Kliment i Naum i sozdavaweto na Ohridskata kni`evna {kola Po progonstvoto od Moravija od germanskite sve{tenici, koi prezele radikalni merki za iskorenuvawe na slovenskata bogoslu`ba,
94

Kirilo-Metodievite u~enici Kliment, Naum i Angelarij se upatile kon Makedonija. Me|utoa, po nivnoto pristignuvawe vo Belgrad, tie vedna{ bile prefrleni vo Pliska, kade {to bile pre~ekani so visoki po~esti od bugarskiot vladetel Boris I (852889). Toj, vo ovie isklu~itelno educirani lu|e i iskusni misioneri, videl {ansa za realizacija na sopstvenata politika. Toa, kako i faktot {to Kliment bil od makedonsko poteklo, go pravele isklu~itelno pogodna li~nost vo planovite na Boris za konsolidirawe na bugarskata vlast vo novoosvoenite teritorii vo jugozapadna Makedonija, kako i vo osvoeniot del od ju`na Albanija. Celta na Boris bila da go onevozmo`i vizantiskoto vlijanie, koe struelo od glavnite vizantiski centri Tesalonika i Dra~, kako i poefikasno da gi integrira makedonskite Sloveni vo bugarskata dr`ava. Toa bilo svoeviden obid za kopirawe na vizantiskata diplomatija za vostanovuvawe prevlast preku voveduvaweto na hristijanskata ideologija i niz kulturnata asimilacija na novite podanici. Itnoto ispra}awe na Kliment vo misija vo Makedonija implicira deka Boris se soo~uval so seriozni te{kotii pri konsolidiraweto na vlasta vo Makedonija i deka naiduval na otpor kaj elitata od porane{nite kne`evstva, koja se protivstavuvala na novata bugarska vlast. Kliment ja prifatil doverenata zada~a no toj, kako svoevremeno Konstantin-Kiril i Metodij, trgnuval od poinakvi motivi i intencii za realizirawe na misijata me|u svoite sonarodnici, {to dovelo do toa krajniot ishod na negovata dejnost da bide vo sprotivnost so bugarskite interesi. Kliment vo 886 g. oficijalno bil ispraten na misionerska rabota vo oblasta Kutmi~evica, ~ija{to lokacija vrz osnova na sredi{nite mesta na negovata dejnost Ohrid, Devol i Glavinica, mo`e da se identifikuva so teritorijata na jugozapadna Makedonija i ju`na Albanija, pokonkretno regionot koj gravitiral okolu Ohridskoto Ezero. Novinata {to ja primenil Kliment pri misionerskata dejnost vo Kutmi~evica bila stavaweto prioritet na obrazovniot segment, naporedno so hristijanskata konverzija i voveduvaweto na slovenskata bogoslu`ba. Posvetenosta na Kliment vo izdignuvaweto na obrazovnata kultura kaj makedonskoto naselenie, prosledena so negovata neumorna crkovna dejnost, rezultirale so sozdavawe broen visokoobrazoven i sve{teni~ki kadar. Klimentoviot `itiepisec Teofilakt Ohridski ja registrira i konkretnata brojka od nad 3.500 u~enici, koi vo Ohrid se steknale so edukativna naobrazba od strana na Kliment. Na toj na~in Kliment, vsu{nost, ja promoviral visokoobra95

zovnata Ohridska kni`evna {kola, so koja ovoj makedonski grad se vbrojuva me|u prvite univerzitetski centri vo Evropa. Vo duhot na prioritetnata prosvetitelska dejnost, samiot Kliment sostavil nad pedesetina dela na slovenski jazik. Za`ivuvaweto na kulturnata i duhovnata dejnost vo Ohrid bilo manifestirano i so podigaweto na manastirot Sv. Pantelejmon kraj Ohridskoto Ezero. Seto toa gi vozdignalo Ohrid i Makedonija vo sredi{ta na slovenskoto prosvetitelstvo i hristijanstvo. Doslednoto pridr`uvawe do izvornata kirilometodievska tradicija od strana na Kliment bilo odrazeno so upotrebata na glagolskata azbuka vo pismenoto op{tewe vo Ohridskata kni`evna {kola. Komparacijata so naporednata tendencija na bugarskiot dvor vo Preslav, koja se manifestirala so brzo napu{tawe na glagolskoto pismo za smetka na negovata pobliska adaptacija na gr~kiot uncijal, podocna poznato kako kirilsko pismo, jasno upatuva na diferencijacijata na kulturolo{kite proekti vo Makedonija i vo Bugarija, direktno soobrazeni so razli~nite potrebi na naselenieto. Kulturnoto soperni{tvo pome|u Ohrid i Preslav mo{ne ilustrativno e prika`ano vo deloto na anonimniot avtor Crnorizec Hrabar Za bukvite, kade {to vo isklu~itelno ostar polemi~en ton se istapuva vo odbrana na glagolicata vo Makedonija kako izvorna kirilometodievska tradicija. Makedonija i Bugarija ja manifestirale razli~nosta ne samo vo kontekst na skriptorskata praktika tuku i vo upotrebata na slovenskata leksika, {to se odrazilo i na doslednata upotreba na glagolicata vo kni`evnoto tvore{tvo vo Makedonija vo narednite dve stoletija. Projavenata tendencija vo Makedonija i {irokiot razmer na misijata na Kliment, koi rezultirale so silna kulturna i duhovna mobilizacija na makedonskoto naselenie, bile nekompatibilni so interesite na Bugarija. Verojatno vo toa se sostoel i povodot noviot bugarski vladetel Simeon (893927) da naredi prekinuvawe na misijata na Kliment vo Kutmi~evica, a nego da go postavi na nova episkopska dol`nost. Na ispraznetoto mesto vo Kutmi~evica bil nazna~en Naum koj dotoga{, najverojatno, prestojuval vo Pliska. Klimentoviot pove}egodi{en episkopat (893916) najverojatno bil koncentriran vo Strumi~kata eparhija, koja gi opfa}ala strumi~ko-bregalni~kite oblasti, na {to upatuvaat i arheolo{kite naodi. Nazna~uvaweto na Kliment za slovenski episkop vo ovoj region imalo i voeno-strategiska dimenzija od aspekt na osvojuva~kite planovi na Simeon, manifestirani so bugarskiot probiv na samo 22 km od Tesalonika vo
96

po~etokot na X vek. Ofanzivnite probivi na Bugarite koincidirale i so kratkotrajnoto osvojuvawe na Tesalonika od Arabjanite vo 904 g. Klimentovoto episkopuvawe verojatno vlijaelo ograni~uva~ki na negovata obrazovna dejnost. Kulturnoto i prosvetnoto `ari{te prodol`ilo da bide koncentrirano vo Ohrid, {to gi objasnuva kontinuiranite te`nenija na Kliment za poseta na ovoj makedonski grad i poddr{kata na Naumovata u~itelska dejnost. Naum, od svoja strana, dosledno ja prodol`il Klimentovata dejnost, davaj}i im prioritet na prosvetitelskata dejnost i rakovodeweto so Ohridskata kni`evna {kola, naporedno so razvojot na crkovnata dejnost. Smrtta na Naum (910 g.) i na Kliment (916 g.) ne zna~ela i prekinuvawe na nivnoto delo. Visokobrazovniot kadar proizlezen od Ohridskata kni`evna {kola stanal osnova za izdignuvawe na edna nova makedonska elita, koja postepeno zapo~nala da projavuva aktivni tendencii za posebno politi~ko, kulturno i religisko samoorganizirawe vo Makedonija, nezavisno od Bugarija i od Vizantija. Ottamu, Klimentovata dejnost vnela nova, kvalitativna dimenzija vo procesot na zaokru`uvaweto na zaedni~koto identitetsko povrzuvawe na makedonskite Sloveni i domorodnite Makedonci, ovozmo`eno so prethodnata koegzistencija i simbioza na makedonskata po~va. Ovoj proces se zdobil so tendencii za nezavisna politi~ka, religiska i kulturna reprezentacija na po{irokite interesi vo ramkite na Makedonija, kako obedinuva~ki etni~ki i geografski imenitel. Ottamu, osvojuva~kite pohodi na Bugarite, koi bile prosledeni so ukinuvaweto na formalnata samouprava {to ja u`ivale makedonskite Sklavinii do sredinata na IX vek, tolerirana vo izvesna smisla od Vizantija, vsu{nost, samo dopolnitelno ja predizvikale mobilizacijata na makedonskata elita za kreirawe posebna politi~ka kultura. Vo taa smisla, posebno inicira~ki povlijaela dejnosta na Kliment i Naum, koja pridonela da se sozdade novo kulturno i duhovno integrativno jadro na Makedoncite koe, osven tradicionalno okolu Tesalonika, zapo~nalo s pove}e da gravitira okolu ohridskite krai{ta.

3. Pojavata na bogomilstvoto vo Makedonija Tendencijata za kulturna i duhovna mobilizacija, koja svoeto izvori{te go crpela vo dejnosta na svetite Kliment i Naum Ohridski, nesomneno bila odr`uvana i pottiknuvana od elitata izdignata od
97

Ohridskata kni`evna {kola. Del od Klimentovite u~enici ja prodol`ile aktivnosta kako dosledni slu`iteli na oficijalnata crkva, no nesomneno imalo i takvi {to, pro{iruvaj}i gi svoite teolo{koidejni koncepcii, se obiduvale da iznajdat alternativen i nezavisen duhoven izraz. Vo ovie uslovi na po{iroka afirmacija na kulturnoprosvetnite i religiski tendencii vo Makedonija se pojavilo bogomilstvoto. Ne stanuva zbor za direktna povrzanost pome|u dejnosta na sv. Kliment i podocne`noto bogomilsko dvi`ewe, tuku za posredni vlijanija koi, vpro~em, ja predodredile negovata pojava. Silen mobilizira~ki faktor bilo i akumuliranoto nezadovolstvo na naselenieto od bugarskata i vizantiskata vlast, {to go prodlabo~ilo socijalniot i politi~kiot antagonizam. Uslovite za sozdavawe na bogomilstvoto kako nezavisno i originalno religisko dvi`ewe i u~ewe sozreale kon sredinata na X vek, koga e zabele`ana negovata pojava vo Makedonija. Vo prilog na toa govori i Prostranoto Klimentovo `itie, vo koe se istaknuva deka po smrtta na Kliment Ohridski me|u negovata pastva se rasprostranila zla eres, {to vo princip korespondira so po~etocite na bogomilstvoto vo Makedonija. Kako ideen tvorec i glaven propovednik na bogomilstvoto izvorno e identifikuvan popot Bogomil, ~ija{to dejnost mo`e hronolo{ki da se opredeli za vreme vladeeweto na bugarskiot car Petar (927969), a teritorijalno da se locira vo jugozapadna Makedonija. Popot Bogomil, nesomneno, za svoeto vreme projavil reformatorski tendencii za pove}e pra{awa od religiozen i od op{testven karakter. Idejata za bogomilstvoto kako nova duhovna manifestacija verojatno se dol`ela na teoretskata opitnost i objektivnoto rasuduvawe na popot Bogomil, no negovata realizacija vo celost, kako u~ewe so opredelena koncepcija, koja zasega poseopfatni teolo{ki, filozofski i socijalni aspekti, verojatno bila plod na pove}egodi{na timska rabota {to ja vr{el so negovite najbliski sorabotnici i istomislenici. Bogomilstvoto nesomneno pretstavuvalo avtenti~na duhovna pojava, so dualisti~ki karakter na religioznoto proiznesuvawe i na socijalno-filozofskata orientacija. Tradicijata od postarite ereti~ki iskustva kakvi {to bile manihejstvoto, masilijanstvoto i pavlikijanstvoto, vo konstelacija so razli~ni filozofski orientacii, ostavila vidlivi belezi vo koncepcijata i idejnata naso~enost na bogomilstvoto. Istovremeno, nesporna e pretenzijata za vklu~uvawe novi sodr`inski elementi, adekvatni za prilikite vo Makedonija,
98

{to pridonelo za avtenti~nosta i originalnata artikulacija na u~eweto nastanato vo makedonskite prostori. Su{tinata na bogomilstvoto mo`e da se rekonstruira vrz osnova na nekolku klu~ni postulati. Toa se: dualisti~kiot karakter (manifestiran preku borbata pome|u dobroto i zloto, odnosno me|u Bog i Satanail), koj variral od umereni do ekstremni pozicii, specifi~nata teolo{ko-dogmatska opredelba, poddr`uvaweto na eti~kite na~ela vo nivniot socijalen `ivot, kako i politi~kata dimenzija na dvi`eweto, ~ii determinanti proizleguvale od vkupnite op{testveno-politi~ki procesi vo srednovekovieto, a posebno vo Makedonija. Vsu{nost, bogomilite bile protiv crkvata vo nejzinoto institucionalno zna~ewe i protiv hristijanskiot obreden sistem, {to rezultiralo so osporuvawe na kultot na hramovite, slu`bite, ikonite, krstot, kr{tevaweto, evharistijata, svetite mo{ti kako izvor na ~uda, voskresenieto, praznicite, svetovnosta na Bogorodica itn. Vo organizaciska smisla tie bile podeleni na tri osnovni kategorii i toa obi~ni privrzanici, vernici i sovr{eni. Participiraweto vo edna od navedenite kategorii zaviselo od opitnosta vo izlo`uvawe na dogmite i asketizmot, identifikuvan preku postot, molitvata, `ivot vo celibat i celosno distancirawe od materijalnite dobra. Dejnosta na bogomilite seriozno gi zagrozuvala interesite na oficijalnata crkva i dr`ava, poradi {to tie bile podlo`eni na silni progonstva. Postavenosta na bogomilstvoto nasproti Bugarija i Vizantija, svojata politi~kata dimenzija ja projavilo vo peridot na sozdavaweto i etabliraweto na makedonskata dr`ava vo vtorata polovina na X vek. Odnosot me|u bogomilite i carskata dinastija na Samuil sosema sigurno bil zasnovan na me|usebnite interesi i imal interaktivno dejstvo. Kako rezultat na toa, vo vtorata polovina na X vek, bogomilstvoto va`elo i za delumno organizirano dvi`ewe so narodna orientacija. Nasproti nivnata pacifisti~ka doktrina, u~estvoto na privrzanicite na bogomilstvoto vo voenoosloboditelnite potfati na Samuil se javilo kako realna potreba i nu`nost za realizirawe na zaedni~kata kauza. Vo konkreten moment od toga{nite procesi bogomilite i carot Samuil go naso~ile svoeto dejstvuvawe protiv vizantiskata politi~ka vlast, no i protiv duhovnata i kulturnata dominacija na Vizantija. Kako alternativna forma na religiozno-ideolo{ko proiznesuvawe, bogomilstvoto ostvarilo vlijanie i vrz kulturolo{kite procesi, neposredno odrazuvaj}i se vo duhovnata kultura na Makedonija, od
99

kade {to podocna se disperziralo vo regionot na Balkanot i po{iroko vo Vizantija, kako i vo zemjite na zapadna Evropa. Identifikacijata na kulturnite vrednosti i vlijanija na bogomilstvoto najdobro se sogleduvaat preku kni`evnite sostavi so originalna bogomilska artikulacija, apokrifite, filozofskite aspekti na u~eweto, kako i preku negovata prisutnost i tradicija vo narodnoto tvore{tvo. Bogomilstvoto opstojuvalo do XV vek, a negovoto is~eznuvawe bilo determinirano od osmanliskite osvojuvawa vo Makedonija i na Balkanot.

100

SOZDAVAWETO NA SREDNOVEKOVNATA DR@AVA VO MAKEDONIJA

1. Vostanijata protiv Bugarija i Vizantija i sozdavaweto na dr`avata Povolniot ambient za realizacija na kulturnite, socijalnite i duhovnite tendencii preku sozdavawe nezavisen politi~ki subjekt vo Makedonija bil sozdaden po smrtta na bugarskiot car Petar (969 g.). Istata godina sinovite na knezot Nikola, komitopulite David, Mojsej, Aron i Samuil, krenale vostanie protiv bugarskata vlast, koe rezultiralo so sozdavawe posebna srednovekovna dr`ava vo Makedonija. Jadroto na noviot politi~ki entitet go so~inuvala porane{nata sklavinija Berzitija, so silno gravitirawe kon Ohridsko-prespanskite oblasti, kade {to prethodno bile koncentrirani dejnosta na Kliment i na Naum kako i bogomilskoto dvi`ewe. Po otfrlaweto na bugarskata vlast, na pogolem prostor vo Makedonija komitopulite vospostavile organizirana voeno-politi~ka i crkovna vlast, so {to bile zadovoleni neophodnite funkcionalni elementi na novata dr`ava. Oslabenata bugarska dr`ava, pritisnata istovremeno od Rusija i od Vizantija, nemala kapacitet da go spre~i vospostavuvaweto i etabliraweto na noviot politi~ki subjekt vo Makedonija. Komitopulite postepeno ja konsolidirale i ja zajaknuvale vlasta vo pogolemiot del od Makedonija, naiduvaj}i na poddr{ka kaj makedonskoto naselenie. Koristej}i ja nezasegnatosta na Makedonija od voenite dejstva, komitopulite za kratko vreme vospostavile stabilna administrativna uprava, vo ~ii ramki ramnopravno rakovodele so dr`avata. Pri vospostavuvaweto na vlasta, komitopulite sigurno se potpirale i na makedonskata elita proizlezena i od Ohridskata kni`evna {kola. Gradot Prespa, koj se nao|al na ostrovot Ahil vo Mala
101

Prespa, bil promoviran vo prestolnina na makedonskata dr`ava, vo koja bilo koncentrirano i sredi{teto na nezavisnata crkva. So toa, za kratko vreme se etablirala novata politi~ka i crkovna elita, so {to bile zadovoleni glavnite komponenti na dr`avnosta. Makedonskata dr`ava ja prodol`ila egzistencijata i po likvidiraweto na Bugarskoto Carstvo (971 g.) od strana na Vizantija, {to bilo prosledeno so simnuvaweto na carskite obele`ja na Boris II. Cenata za natamo{noto opstojuvawe na novata makedonska dr`ava bila priznavaweto na vrhovnata vlast na Vizantija vo 971 g. Toa podrazbiralo gubewe na suverenitetot, no ne i na dr`avniot subjektivitet na Makedonija. Evidentno, Vizantija se zadovolila so uspehot vo likvidiraweto na Bugarskoto Carstvo, odlo`uvaj}i go spravuvaweto so novata dr`ava na komitopulite. Me|utoa, Vizantija go potcenila noviot politi~ki entitet vo Makedonija, koj gi crpel posebnosta, mo}ta i opstojbata od dolgovekovnite makedonski kulturno-istoriski tradicii. Vospostavenite korektni odnosi so vizantiskiot imperator Jovan Cimiskij (969976) im ovozmo`ile na komitopulite da razvivaat i diplomatska aktivnost. Dvajca od komitopulite, edniot od niv verojatno Samuil, vo 973 g. prisustvuvale na dvorot na germanskiot imperator Oton I vo Kvedlinburg, {to bilo iskoristeno za me|unarodna afirmacija na makedonskata dr`ava. Zna~eweto na vakvata diplomatska aktivnost do{lo do izraz kon krajot na X vek, koga vo naporite za me|unarodnoto legitimirawe na dr`avata Samuil se potprel na Zapadnata rimska crkva. Vo uslovi na zna~itelna konsolidacija na dr`avata, komitopulite ja iskoristile smrtta na Jovan Cimiskij (976 g.) za otfrlawe na dogovorot so Vizantija. Novoto vostanie, ovoj pat protiv vizantiskata vlast, bilo podolgo vreme podgotvuvano, {to rezultiralo so maksimalen efekt, odnosno so ekspresno izdejstvuvawe na dr`avna nezavisnost. Toa bilo prosledeno so pro{iruvawe na opsegot na granicite na dr`avata do Ser i po gorniot tek na rekata Struma. Istata 976 g. sledel i neuspe{niot obid na detroniziraniot bugarski car Boris II i negoviot brat Roman, po begstvoto od vizantiskiot dvor, da ja osporat vlasta na komitopulite. Boris II slu~ajno zaginal, dodeka Roman moral da se zadovoli so relativno niskata politi~ka funkcija {to mu ja doverile komitopulite.

102

2. Samuil simbol na mo}ta na makedonskata dr`ava Godinata 976 se poka`ala tragi~na za semejstvoto na komitopulite. David nesre}no zaginal vo blizina na Prespa vo presmetkata so Vlasi-skitnici, dodeka Mojsej zaginal vo sudirot so Vizantijcite kaj Ser. Vo tekot na 976 g. ili 987/8 g. sledel me|udinasti~kiot sudir pome|u Samuil i Aron, isprovociran od Aronovoto priklonuvawe kon Vizantija za prezemawe na rakovodnata vlast vo dr`avata. Me|udinasti~kiot sudir bil prosleden so likvidacijata na celoto Aronovo semejstvo, osven negoviot sin Jovan Vladislav, koj bil po{teden po zalo`ba na Samuiloviot sin Gavrilo Radomir. Samuil ja zasnoval mo}ta na dr`avata vrz osnova na izgradenata mre`a na tvrdini, koi pretstavuvale i sredi{te na pogolema oblast. So niv upravuvale bliski lu|e na Samuil, kako i li~nosti so prethodno steknat avtoritet me|u naselenieto. Na toj na~in makedonskata elita, zaedno so politi~kiot i crkovniot establi{ment koncentriran vo Prespa go so~inuvale kosturot na makedonskata dr`ava. Solidno izgradeniot voeno-upraven sistem mu ovozmo`uval na Samuil da zapo~ne so pro{iruvawe na teritorijalniot opseg na dr`avata, prioritetno fokusiran kon pro{iruvaweto na vlasta niz celata teritorija na Makedonija. Vo toj kontekst, sosema logi~no proizlegla i koncentracijata na ofanzivnite napadi na Samuil kon jug, so tendencija za zavladuvawe na po{irokata okolina na Tesalonika i na samiot grad. o ramkite na opse`nata voena ofanziva, koja glavno se odvivala na makedonska teritorija, Samuil navlegol i vo Tesalija, zazemaj}i go gradot Larisa (985 g.). Od Larisa vo Prespa bile preneseni mo{tite na sv. Ahil, so {to Samuil ja navestil intencijata za legitimirawe na nezavisnata makedonska crkva vo kontekst na promoviraweto na Prespansko-ohridskiot region vo politi~ko, kulturno i religisko sredi{te na Balkanot. [irokiot opseg na voenite aktivnosti na Samuil bil pri~ina imperatorot Vasilij II da posveti poseriozno vnimanie na novata balkanska dr`ava. Me|utoa, prviot direkten sudir so Samuil vo 986 g. rezultiral so poni`uva~ki poraz za Vizantija kaj Trajanovata porta vo blizina na Serdika. Iako pobedata bila prosledena so osvojuvawe na porane{nata bugarska prestolnina Preslav, Samuil o~igledno ne im posvetuval pogolemo zna~ewe na bugarskite teritorii, tretiraj}i gi prete`no od voeno-strategiski kontekst, vo funkcija na za{titata na Makedonija. Vakvata tendencija na Samuil upatuva na konstatacija103

ta deka toj ne pretendiral na povrzuvawe so tradiciite od likvidiranata bugarska dr`ava. Toa se potvrduva i od te`i{teto na Samuilovata voeno-strategiska koncepcija, fokusirano na za{titata na Makedonija kako jadro na dr`avata i od zalo`bite za integrirawe na site makedonski teritorii, vklu~itelno i glavniot grad Tesalonika. Doslednoto pridr`uvawe kon vakvata ofanzivna koncepcija vo tekot na narednite godini rezultiralo so pomestuvawe na granicata so Vizantija kon Tesalonika. Toa go isprovociralo noviot pohod na Vasilij II vo 991 g., koj ovoj pat bil direktno naso~en kon ju`na Makedonija. Iako razmerot na pohodot ne mo`e izvorno da se rekonstruira, prisustvoto na Vasilij II vo Tesalonika i oddavaweto blagodarnost na sv. Dimitrija bile simboli~na poraka do Samuil deka Vizantija so site sili }e go {titi makedonskiot grad Tesalonika. Aktueliziraweto na problemot vo isto~nite vladenija na Vizantija, koj go predizvikal povlekuvaweto na Vasilij II od Balkanot, go iskoristil Samuil za realizirawe na dolgo podgotvuvanite planovi za osvojuvawe na Tesalonika. Pohodot {to zapo~nal vo 995 g. rezultiral so probiv na makedonskata vojska do neposrednata okolina na Tesalonika, kade {to vo direkten sudir bil likvidiran i samiot duks na gradot. Neposrednata zagrozenost na Tesalonika, koja se dol`ela i na faktot {to eden del od solunskata elita gi spodeluvala politi~kite tendencii na Samuil, seriozno go alarmirala Vasilij II. Samuil, sepak, ne se re{il na direkten napad na Tesalonika, naso~uvaj}i gi osvojuvawata kon Peloponez. Sudirot so vizantiskata vojska kaj rekata Sperhej (996 g.) zavr{il so katastrofalen poraz za amuil. Vakviot ishod ne se odrazil poseriozno vrz mo}ta na makedonskata dr`ava i na nejzinata voena efikasnost. Sepak, soo~uvaweto so koncentracijata na voenata odbrana na Vizantija vo regionot okolu Tesalonika go navelo Samuil od 997 g. da ja prenaso~i novata voena kampawa kon zapaden Balkan. Toa mu go ovozmo`uvala i obezbedenata kontrola vrz Dra~ i okolinata, zacvrstena so bra~nite vrski na Samuil i na negovata }erka Miroslava so vlijatelnite dra~ki semejstva Taroniti i Hriselii. Mo}ta na Samuilovata vojska najprvo ja po~uvstvuvala Dukqa, {to rezultiralo so zarobuvawe na dukqanskiot vladetel Vladimir, koj podocna ja manifestiral lojalnosta kako zet na Samuil. Natamo{niot pohod na Samuil bil prosleden so opusto{uvawe na dalmatinskoto krajbre`je do Zadar, vklu~itelno so gradovite Kotor i Dubrovnik. Samuil so lesnotija ja nametnal makedonskata vlast i vo Bosna, potoa vo Ra{ka (Srbija), kako i vo
104

eden del od Albanija. Kako rezultat na toa, nepobedliviot po sila Samuil, kon samiot kraj na X vek, osven so dr`avnoto jadro koncentrirano na pogolemiot del od Makedonija no bez Tesalonika, suvereno vladeel so: del od Bugarija, del od Tesalija, del od Albanija so Dra~, pogolem del od Dalmacija, Dukqa, Travunija, Bosna i Ra{ka (Srbija). Nepriznavaweto na legitimitetot na mo}nata makedonska dr`ava od strana na Vizantija logi~no go dovelo Samuil vo pozicija da pobara potpora od Zapadnata crkva. Tradicionalnite vrski na Rimskata crkva so Makedonija, kako i konstantnata tendencija na Rim za vospostavuvawe protivte`a na Konstantinopolskata crkva na Balkanot, go reflektirale zaemniot interes za legitimirawe na makedonskata dr`ava i crkva. Oficijalnoto priznavawe na makedonskata crkva, najverojatno, sledelo so blagoslov na rimskiot papa Grigorij V (996999), {to rezultiralo so nejzinoto izdignuvawe vo rang na arhiepiskopija. Istovremeno bil sproveden i ~inot na krunisuvawe na Samuil za car vo crkvata Sv. Ahil vo Prespa, najverojatno od poglavarot na Prespanskata arhiepiskopija German (Gavril), vo prisustvo na papskite legati, politi~kata i crkovnata elita. Transferiraweto na mo{tite na sv. Trifun od Kotor, izgradbata na crkvi vo Prespa, kako i vo novopromoviranata prestolnina vo Ohrid vo po~etokot na XI vek, ja potvrduvaat intencijata na Samuil za pretvorawe na ovie makedonski gradovi vo religiski sredi{ta na Balkanot, kako protivte`a na vizantiskiot crkoven establi{ment.

3. Belasi~kata bitka (1014 g.) Me|unarodnata promocija i steknatiot legitimitet na makedonskata dr`ava kon krajot na X vek logi~no ja predizvikale prvata poseriozna protivofanziva na Vizantija, koja se odvivala vo periodot 10011004 g. Vizantija isklu~itelno lesno ja obnovila vlasta vo Bugarija, so prezemaweto na Serdika, Preslav i Pliska. Otsustvoto na poseriozno anga`irawe vo odbranata na bugarskite teritorii potvrduva deka odbranbenata strategija na Samuil se zasnovala na za{titata na makedonskoto dr`avno jadro. Poradi toa, Vasilij II prvi~no se fokusiral kon obnovata na vizantiskata vlast vo oblastite severno i isto~no od Makedonija. Potoa sledela i prvata poseriozna ofanziva vo teritorijata na Makedonija, koja rezultirala so nametnuvaweto na
105

vizantiskata vlast vo Verija, Ser, Voden, kako i vo Skopje (1004 g.). Klu~niot faktor za uspehot na Vizantija pri prezemaweto na makedonskite gradovi proizlegol od obezbeduvaweto na poddr{kata na politi~kata i voenata elita, preku ponudata na bogati vizantiski tituli koi nosele presti`. Me|u niv bil i Roman, sinot na bugarskiot car Petar koj, kako upravnik, im go predal Skopje na Vizantijcite. Istovetnata vizantiska diplomatska strategija rezultirala i so uspeh pri transferiraweto na lojalnosta od vode~kite lu|e na Dra~ (1005 g.). Na toj na~in Vizantija obezbedila strategiska kontrola na po{irokiot region od Dra~ do Tesalonika, istovremeno zaobikoluvaj}i ja makedonskata dr`ava od sever i od istok. So toa Vasilij II ja postignal prioritetnata cel na pohodot, koj ne bil naso~en kon direktna presmetka so Samuil i kon likvidirawe na makedonskata dr`ava. Iako Jovan Skilica govori za kontinuirani godi{ni voeni kampawi na Vasilij II protiv Samuil od 1005 g., vo narednite deset godini ne e registriran nikakov voen sudir pome|u Vizantija i Makedonija. Vakvata sostojba implicira deka Samuil i Vasilij II, vsu{nost, se zadovolile so postojniot status quo, {to ne go isklu~uva i mo`noto sklu~uvawe na desetgodi{en miroven dogovor, so koj Vizantija indirektno ja priznala nezavisnosta na makedonskata dr`ava. Od aspekt na Samuil toa zna~elo za~uvuvawe na jadroto na makedonskata dr`ava, {to bilo negova prioritetna agenda i gi odrazuvalo interesite na elitata i na mnozinskoto makedonsko naselenie. Prenesuvaweto na sedi{teto na prestolninata od Prespa vo Ohrid, {to usledilo vo po~etokot na XI vek, me|u drugoto bilo inspirirano od tendencijata na Samuil da vospostavi poefikasna uprava preku direktno povrzuvawe so tradiciite od Klimentovata dejnost. Desetgodi{niot miren period Samuil go iskoristil za utvrduvawe na granicite na makedonskata dr`ava. Svedo{tvoto na Skilica ne isklu~uva i povremeni sudiri, no nivniot karakter nemal kapacitet za naru{uvawe na verojatniot dogovor. Verojatno, anticipiraj}i gi potencijalnite napadi na Vizantija po istekot na dogovorot, Samuil silno gi utvrdil pograni~nite oblasti, osobeno strategiskite tesnini koi vodele vo Makedonija. Letoto 1014 g., koga imperatorot Vasilij II pretendiral da navleze vo Makedonija, bil iznenaden koga nai{ol na postavenata pregrada kaj tesninata pome|u planinite Belasica i Ogra`den. Strategiskata taktika na koja se re{il Vasilij II, so zaobikoluvawe na Belasica i napad od zadnina, go obezbedila razbiva106

weto na pregradata. @estokata bitka {to sledela na 29 juli 1014 g. na podno`jeto na planinata Belasica zavr{ila so tragi~ni posledici za Samuilovata vojska, so izvorno registrirani 14.00015.000 zarobenici. Carot Samuil odvaj uspeal da se spasi, povlekuvaj}i se vo Prilep, zaedno so sinot Gavrilo Radomir. Nasproti krupnata pobeda kaj Belasica, Vasilij II ne se re{il na kone~na presmetka so makedonskata dr`ava. Me|utoa, nenadejnata zaseda i likvidacijata na duksot Teofilakt Votanijat pri osiguruvaweto na bezbedniot prodor na Vasilij II do Tesalonika tolku go razgnevile imperatorot {to naredil oslepuvawe na site zarobeni vojnici kaj Belasica, ostavaj}i na sekoj stoti po eden ednook, za da gi odvedat oslepenite kaj Samuil. Vakviot ~in na Vasilij II i tragi~nata gletka na oslepenite vojnici bile prete{ki za Samuil, koj po~inal od srcev udar vo oktomvri 1014 g. Ovoj nezapameten surov ~in se odrazil na legendarniot karakter na Belasi~kata bitka, memorirana vo vizantiskite izvori i vo predanijata i toponimijata na strumi~kiot kraj. Samuil bil pogreban vo carskata grobnica vo Prespa, verojatno kaj crkvata Sv. Ahil.

4. Caruvaweto na Gavrilo Radomir i na Jovan Vladislav i krajot na dr`avata Smrtta na Samuil ja ostavila makedonskata dr`ava bez isklu~itelen voen strateg i li~nost {to pove}e decenii go simbolizirala nejzinoto edinstvo. Desetkuvaweto na voenata mo} po Belasi~kata bitka, kako i projavenoto needinstvo vo redovite na makedonskata dinastija i elita, ja predizvikale postepenata fragmentacija na dr`avata. Vo takvi uslovi, naslednikot na carskiot prestol, Gavrilo Radomir (10141015), iako se odlikuval so nesporna hrabrost i so voena opitnost, ne bil vo sostojba da obezbedi lojalnost i da ja obedini elitata okolu sebe. Za toa pridonelo i verojatnoto osporuvawe na titulata od negoviot bratu~ed Jovan Vladislav. Li~nata netrpelivost vo carskata dinastija mo{ne ume{no go iskoristila vizantiskata diplomatija preku direktnata poddr{ka na Jovan Vladislav vo planovite za prezemaweto na prestolot. Me|utoa, po ubistvoto na Gavrilo Radomir (1015 g.) i uzurpacijata na carskata titula, Jovan Vladislav (10151018) se distanciral od Vizantija, {to se manifestiralo niz negovata voeno-politi~ka dejnost protiv Vasilij II. Me|utoa, neuspehot na Vladislav da ja legitimira svojata carska vlast kaj makedonska107

ta elita seriozno go naru{il kohezivniot element na dr`avata i se odrazil vrz otsustvoto na poseriozen otpor na osvojuva~kite naleti na Vizantija. Po~nuvaj}i od esenta 1015 g., Vasilij II sistematski gi prezemal glavnite makedonski upori{ta vo jugozapadna Makedonija. Vo obidot za prezemawe protivofanziva kon Dra~, vo fevruari 1018 g. zaginal i carot Jovan Vladislav. Serioznoto nesoglasuvawe {to sledelo okolu nasledstvoto na carskata titula vo dinasti~koto semejstvo i pome|u makedonskata elita kone~no go dovelo Vasilij II vo pozicija da gi diktira uslovite na predavawe, {to bilo pod prinuda prifateno od vdovicata Marija i carskoto semejstvo, kako i od najlojalnite makedonski upravnici vo klu~nite upori{ta. So toa, vo istata 1018 g. bila likvidirana makedonskata dr`ava, prosledeno so vostanovuvawe na vizantiska vlast nad celata teritorija.

5. Karakterot i identitetot na dr`avata Debatata vo istoriografijata, koja producira sprotivstaveni teorii okolu etnitetot na komesot Nikola i negovite sinovi, vo otsustvo na konkretna izvorna potkrepa, generalno se sveduva na nivnoto ermensko, bugarsko ili makedonsko poteklo. Brzoto prifa}awe na komitopulite od strana na naselenieto i teritorijalniot opseg na vostanieto upatuvaat na nivnoto verojatno poteklo od Makedonija, pokonkretno od porane{nata sklavinija Berzitija, kade {to bilo koncentrirano i jadroto na novata dr`ava. Kameniot natpis na koj e naveden carot Jovan Vladislav, otkrien vo Bitola (1956 g.), ostanuva edinstveniot izvoren podatok za navodnata etni~ka samoidentifikacija na pripadnicite na semejstvoto na komitopulite. Me|utoa, nevoobi~aenoto apostrofirawe na Vladislavoto poteklo od bugarskiot rod, sodr`ano vo natpisot, {to e nesvojstveno za toga{nite priliki, vnesuva silen skepticizam za negovata izvorna verodostojnost. Dotolku pove}e {to vakvata etni~ka samoidentifikacija ne e prisutna vo nitu eden drug izvor od vremeto na egzistencijata na makedonskata dr`ava, {to ne e praktika i vo drugi balkanski dr`avi. Duri i ako se izzeme verojatniot falsifikuvan karakter na natpisot, tekstot pove}e bi upatuval na individualnoto poimawe na Jovan Vladislav vo kontekst na uzurpacijata na vlasta vo makedonskata dr`ava i nesoglasuvaweto so makedonskata elita. Toa nikako ne mo`e da se povrze so etni~kata identifikacija na dr`avata i na naselenieto.
108

Identitetot na vladetelite voop{to ne bil klu~niot faktor {to go mobiliziral naselenieto vo srednovekovna Makedonija. U{te pove}e, etni~kiot identitet na samite vladeteli ne go podrazbiral i istovetniot etni~ki karakter na dr`avata i na naselenieto so koi upravuvale, {to va`elo i za site srednovekovni dr`avi. Pritoa, treba da se ima predvid i razli~noto sfa}awe na etnitetot vo srednovekovieto, od aspekt na sovremenite teorii za poimaweto za naciite. Vo sekoj slu~aj, za mobilizacijata na makedonskoto naselenie bile presudni kulturnata i socijalnata reprezentacija na nivnite interesi i tradicii, kako i slobodnoto religisko izrazuvawe {to go artikulirala novata politi~ka i crkovna elita vo Makedonija. Nesomneno posebniot proces na kreirawe na etni~kiot identitet, vtemelen na integriraweto na makedonskite i slovenskite tradicii prisutni vo prostorot na Makedonija vo tekot na pove}e vekovi, koj bil silno inspiriran od anti~koto minato i od Klimentovata dejnost, svojot finalen ishod go imal vo formiraweto na nezavisnata makedonska dr`ava vo sredinata na X vek. Diferencijacijata na politi~kite i kulturnite procesi vo Makedonija i vo Bugarija bila manifestirana, me|u drugoto, so neguvaweto na kirilometodievskite tradicii vo Ohridskata kni`evna {kola i niz doslednata primena na glagolicata vo makedonskata dr`ava i vo kni`evnata dejnost. Toa go potvrduvaat za~uvanite glagolski rakopisi sostaveni vo Makedonija vo tekot na XXI vek, poznati kako Asemanovo evangelie, Zografsko evangelie, Makedonski glagolski listovi, Ohridski glagolski listovi, Marinsko evangelie, Klocov zbornik, Sinajski psaltir i evhologij i dr. Dopolnitelen indikator za diferencijalnite procesi vo Makedonija e tolerantniot odnos na makedonskata elita sprema bogomilite, kompariran so prethodniot tretman na bugarskata vlast. Posebnosta na politi~kite i kulturnite procesi vo Makedonija, sepak, ne bila registrirana od vizantiskite avtori, no toa ne se dol`elo edinstveno na otsustvoto na nivniot interes za konkretna elaboracija i soznanie za etnitetite na Balkanot. Osporuvaweto na legitimitetot na novata dr`ava sozdadena vo Makedonija od strana na Vizantija direktno se reflektiralo vrz otsustvoto na makedonska terminologija pri identifikacijata na dr`avata i naselenieto vo vizantiskite izvori. Namesto toa, vizantiskite avtori, sledej}i ja politikata i ideologijata na Vizantija od IX vek, prodol`ile da gi upotrebuvaat terminite Bugarija i Bugari pri identifikacijata na novata dr`ava, iako taa bila zasnovana na prostorot na Makedonija
109

i se temelela na sosema razli~ni kulturno-istoriski tradicii. Etnitetskata i topografskata zamena na imiwata Makedonija i Makedonci so bugarska terminologija se dol`ela na niza zaemno obusloveni faktori. Prvata izvorna identitetska konfuzija nastapila vo samiot po~etok na IX vek, koga Vizantija ja imenuvala novata tema formirana vo zapadna Trakija kako Makedonija, iako taa nemala ni{to zaedni~ko so istoriskata i etni~kata teritorija na Makedonija. Iako na ovoj na~in Vizantija simboli~no gi najavila planovite za restavrirawe na vlasta vo Makedonija, administrativniot termin za istoimenata tema se etabliral vo vizantiskata dokumentacija. Klu~nata pri~ina za odr`uvawe na edna vakva nelogi~na sostojba se dol`ela na faktot {to od temata Makedonija poteknuvala vizantiskata imperatorska dinastija, osnovana 867 g. od Vasilij I (867886). Kako direktna posledica od toa, terminot Makedonci bil integriran kako identitetsko ime na vizantiskata dinastija od vremeto na Vasilij I, koe gi pridru`uvalo i samite imiwa na imperatorite. Etabliraweto na vizantiskata dinastija, koja stanala prepoznatliva kako makedonska, a nejzinite imperatori kako Makedonci, hronolo{ki korespondiralo so klu~niot period od kulturnata, duhovnata i socijalnata mobilizacija vo Makedonija, koja rezultirala so sozdavawe na novata makedonska dr`ava. Toa pridonelo procesot na kreirawe na posebniot etni~ki identitet, asociran so teritorijata na Makedonija, da ostane neregistriran vo izvornite svedo{tva i mehani~ki da bide interpretiran so bugarska terminologija. Vakvata vostanovena praktika bila komplementarna so vizantiskata politi~ka ideologija, zasnovana na osporuvaweto na legitimitetot na novata makedonska dr`ava. Seto toa gi navelo vizantiskite avtori vo svoite percepcii Makedoncite, kako i site `iteli vo makedonskata dr`ava, da gi identifikuvaat so terminot Bugari, {to bilo rezultat od vizantiskata politi~ka kvalifikacija na glavnite neprijateli, koi dotoga{ bile locirani vo bugarskata dr`ava, iako istata bila likvidirana vo 971 g. Vakvata sostojba mo`e mo{ne jasno da se voo~i preku analizata na tekstovite na vizantiskite avtori od periodot me|u XXII vek, me|u koi se i Jovan Skilica, Jovan Geometar, Lav \akon, kade {to naporedno se upotrebuva i terminot Makedonija vo geografska i etni~ka konotacija, no koj isklu~ivo se koristi za definirawe na makedonskite teritorii pod vizantiska vlast. Vo konstrukcijata na vizantiskite avtori Bugarija bila delot kontroliran od novite neprijateli identifikuvani kako Bugari ili Mizi, nasproti delot od Makedonija koj bil pod vizantiska vlast, a koj vni110

matelno bil identifikuvan so vistinskata geografska i etni~ka makedonska terminologija. Vo uslovi na monopolizirawe na imeto Makedonci od vizantiskata dinastija i administracija, Makedoncite, vo ramkite na novata dr`ava formirana vo Makedonija vo sredinata na X vek, ednostavno bile li{eni od etni~kata identifikacija od nadvore{nite avtoriteti. Toa ne se odnesuvalo na makedonskite teritorii vo po{irokata okolina na Tesalonika {to bile pod vizantiska vlast. Temata Makedonija, kako mesto na poteklo na vizantiskata dinastija, isto taka prodol`ila da bide imenuvana so soodvetnata administrativna terminologija. Za delot {to pretstavuval jadro na novata makedonska dr`ava i {to gravitiral okolu Ohrid i Prespa, vo tradicionalnata vizantiska istoriografija prodol`ile da se upotrebuvaat toponimite i etnonimite Bugarija i Bugari. Od toa proizleguva deka silniot antagonizam pome|u Vasilij i Samuil imal mnogu podlaboka politi~ka i ideolo{ka dimenzija, zasnovana i na pravoto na koristewe na makedonskata identifikacija i tradicii. Koncentracijata na sudirot okolu glavniot makedonski grad Tesalonika dopolnitelno upatuva na vakvata tendencija. Ottamu, ne iznenaduva faktot {to po likvidiraweto na makedonskata dr`ava (1018 g.) prodol`ila vostanovenata vizantiska aplikacija na terminot Bugari pri definiraweto na makedonskite teritorii okolu Ohrid, Prespa i Skopje, opfateni vo ramkite na novata voeno-administrativna edinica imenuvana kako Bugarija, a ne vistinskite bugarski zemji okolu Preslav i Pliska, kako i od Podunavjeto. Po 1018 g. terminot Bugarija bil po{iroko upotrebuvan vo crkovno-administrativen kontekst, {to bilo komplementarno na politi~ko-ideolo{kata koncepcija na Vizantija, preku Ohridskata arhiepiskopija da go legitimira vlijanieto na po{irokiot prostor na Balkanot. Vakvata vostanovena vizantiska izvorna tradicija prodol`ila da se praktikuva i vo periodot na Komnenskata dinastija (10811185), a se odrazila i vo isto~nite izvori. Toa najilustrativno e prika`ano so pridodavaweto na epitetot Bugaroubiec na imperatorot Vasilij II Makedonecot vo izvorite od krajot na XII vek, {to voedno bilo povrzano so tendencijata za inspirirawe na vizantiskata aristokratija vo kontekst na pohodite na Balkanot i za spravuvaweto so novoformiranata bugarska dr`ava vo 1185 g. Sevkupno gledano, vladeeweto na makedonskata imperatorska dinastija so Vizantija (8671056) rezultiralo so ve{ta~ko izmestuvawe na toponimite i etnonimite povrzani so Bugarija i Makedonija, {to voop{to ne ja odrazuvale realnata
111

geografsko-istoriska, a u{te pomalku etni~ka identifikacija na Makedonija i na Makedoncite. Vakvata vizantiska izvorna percepcija voop{to ne go doveduva vo pra{awe razli~niot identitetski proces {to se odvival vo Makedonija, tuku samo go potvrduva. Na toa upatuva faktot {to vo vizantiskite izvorni svedo{tva naporedno se upotrebuvaat terminite Makedonija i Makedonci i vo geografska i vo etni~ka konotacija no koja, spored ve}e vostanovenata politi~koideolo{ka konstrukcija na Vizantija, generalno bila ograni~ena na Tesalonika i po{irokata okolina. Vakvoto poimawe najilustrativno e sodr`ano vo pismata na Teofilakt Ohridski, koj pravi jasna distinkcija pome|u arhiepiskopuvaweto vo varvarskata zemja Makedonija, za koja go upotrebuva terminot Bugarija, so oblastite na na{ata Makedonija. Izvornata terminolo{ka konfuzija postepeno bila nadminata po krizata vo Vizantija vo tekot na XIII XIV vek, koga realnata identifikacija na Makedonija na{la odraz kaj avtoritetnite vizantiski istoriografi Nikifor Gregora i Jovan Kantakuzin. [to se odnesuva do naporite za legitimiraweto na dr`avnosta, mo`e da se zabele`i deka Samuil ne pretendiral direktno da se povrze so bugarskite tradicii, tuku etabliraweto na novata dr`ava go temelel vrz makedonskite tradicii. Na toa upatuva koncentracijata na negovata politi~ka i crkovna dejnost vo Makedonija, {to koincidiralo so anti~kite makedonski tradicii isprepleteni so kulturnite i duhovnite tradicii od Klimentovata dejnost, tendencijata za osvojuvawe na glavniot makedonski grad Tesalonika, kako i priklonuvaweto kon Rim vo naporite za legitimiraweto na dr`avata i crkvata. Vostanovenata tradicija kaj Rimskoto papstvo vo tekot na XIIXIII vek, so konsekutivnoto naveduvawe na Samuil, zaedno so bugarskiot car Petar, kako vostoli~eni carevi, voop{to ne implicira deka Samuil se povikuval na bugarskite tradicii za da go obezbedi legitimitetot na carskata kruna. Toa vsu{nost podocna go pravela Rimskata crkva, koja pretendirala da go obnovi sopstvenoto crkovno vlijanie na Balkanot, koristej}i go interesot na novata bugarska dr`ava za nejzino me|unarodno legitimirawe vo XII i vo XIII vek, koga makedonskata dr`ava pove}e ne postoela. Vakvata politika na Rim nesomneno proizleguvala od tendencijata za vospostavuvawe protivte`a na Vizantija i na Ohridskata arhiepiskopija. Deka vo Makedonija se etablirala samostojna vladeja~ka dinastija, nezavisna od bugarskite tradicii, upatuvaat i izvornite svedo{tva od XI vek,
112

koi poka`uvaat deka liderite na osloboditelnite vostanija protiv vizantiskata vlast, koncentrirani vo Makedonija, svojot legitimitet kaj narodot go crpele od nivnata direktna povrzanost so Samuilovata carska loza. Ottamu, direkten rezultat od sozdavaweto na srednovekovnata dr`ava vo Makedonija bilo zaokru`uvaweto na posebnite kulturno-istoriski procesi {to se odvivale vo prodol`enie na pove}e vekovi na makedonskiot prostor, koi rezultirale so generacisko integrirawe na makedonskite i slovenskite tradicii vo edinstven etni~ki identitet, so kolektiven makedonski imenitel, asociran so teritorijata na Makedonija, a reprezentiran od novata carska dinastija, politi~ka i crkovna elita.

113

114

MAKEDONIJA POME\U VIZANTISKATA I OSMANLISKATA IMPERIJA

(XI XIV vek)

1. Vostanijata vo Makedonija od XI vek Likvidiraweto na makedonskata dr`ava vo 1018 g. bilo prosledeno so nejzinoto inkorporirawe vo voeno-administrativniot sistem na Vizantija. Vasilij II obezbedil silno prisustvo na vizantiski trupi kaj klu~nite fortifikaciski gradovi i utvrduvawa na strategiskite lokacii. Pritoa, bile razurnati nekoi fortifikaciski utvrduvawa, me|u koi i vo Ohrid, {to bilo prosledeno so konfiskuvawe na site carski obele`ja, vklu~itelno i carskite kruni smesteni vo Ohridskata tvrdina. Gradot Skopje bil promoviran vo sredi{te na vizantiskata voeno-administrativna uprava, so nadle`nost za teritoriite {to dotoga{ gi opfa}ala makedonskata dr`ava. Naporedno so odveduvaweto na ~lenovite na carskoto semejstvo i na eden del od politi~kata elita od Makedonija vo isto~nite vladenija na Vizantija, Vasilij II ostanal dosleden na praktikata za nazna~uvawe lojalni upravnici od lokalnata elita vo funkcija na poefikasno obezbeduvawe kontrola na terenot i na naselenieto. Osnova na politi~ko-ideolo{kata doktrina na Vasilij II vo naporite za konsolidirawe na vizantiskata vlast vo Makedonija i po{iroko na Balkanot stanala Ohridskata arhiepiskopija. Dozvolata za avtokefalniot status na Ohridskata arhiepiskopija, prosledena so legitimiraweto na {irokiot opseg na nejzinata jurisdikcija na Balkanot, imala za cel da obezbedi ~uvstvo na odreden stepen na avtonomija kaj novite podanici na Vizantija. Sostaven del od vakvata politika na Vasilij II bilo nazna~uvaweto na arhiepiskopskata funkcija na Jovan Debarski, po
115

poteklo od Makedonija. Zadr`uvaweto na dano~niot sistem od Samuilovoto vreme, kako i postavuvaweto na upravni~kite funkcii lojalni li~nosti od lokalnata elita, bile vo funkcija na suzbivaweto na potencijalnata mobilizacija na makedonskoto naselenie protiv vizantiskata vlast. Vizantiskata vlast na preostanatiot del od Makedonija generalno se temelela na voenata uprava vo Solun, dodeka crkovnata jurisdikcija bila opfatena preku mitropoliite na Solun, Ser i Filipi. Naslednicite na Vasilij II po 1025 g. go revidirale pomirliviot priod pri realiziraweto na politi~kata i religiskata koncepcija vo Makedonija. Indikator za toa e praktikata vospostavena od 1037 g. za postavuvawe ohridski arhiepiskopi od vizantisko poteklo, koi direktno ja sproveduvale vizantiskata dr`avna i crkovna politika. Zasegnuvaweto na dotoga{noto slobodno religisko izrazuvawe preku Ohridskata arhiepiskopija, {to koincidiralo so novata dano~na reforma so koja bile vovedeni plate`ni dava~ki vo dano~niot sistem, se odrazilo niz silnata akumulacija na nezadovolstvoto kaj naselenieto vo Makedonija. Mo{ne izgledno e deka vo ovoj period i bogomilite ja intenzivirale svojata dejnost vo Makedonija, na {to upatuvaat podatocite od Barskite anali, kako i zgolemenata produkcija na apokrifna kni`nina od makedonska proviniencija. Vakviot ambient go iskoristila lokalnata makedonska elita za mobilizacija na narodot, {to rezultiralo so krevawe vostanie protiv vizantiskata vlast vo 1040 g. Za legitimirawe na tendenciite za restavrirawe na dr`avata vo Makedonija, bila neophodna li~nost {to }e pretstavuva obedinuva~ki faktor za elitata i za makedonskiot narod. Istata bila iznajdena vo Petar Deljan, koj tvrdel deka vodi poteklo od Samuilovata carska dinastija, preku raskinatiot brak na carot Gavrilo Radomir so }erkata na ungarskiot kral. Vizantiskite avtori go poso~uvaat vostanoveniot obi~aj kaj narodot za nivni lideri da prifa}aat lu|e od carski rod. Vesta za promoviraweto na Deljan za car vo Belgrad ja obezbedila masovnosta na vostanieto, {to go ovozmo`ilo brzoto zazemawe na vizantiskite upori{ta vo Ni{ i vo Skopje. Obidot na Vizantija da intervenira za da se spre~i {ireweto na vostanieto vo Makedonija propadnal, bidej}i mobiliziranite vojnici od makedonskite i albanskite oblasti otka`ale poslu{nost i se priklonile kon sopstveniot voda~ Tihomir, kogo go proglasile za car. Dvojnata tendencija za pretendirawe na Samuilovata carska titula od dvata formirani vostani~ki tabora bila nadminata otkako Deljan uspeal
116

da go likvidira Tihomir i da ja prezeme celokupnata komanda. Direktnoto naso~uvawe na vostanicite kon Solun, kako i lesnoto i ekspresno prezemawe na kontrolata vo pogolemiot del od Makedonija, vklu~itelno i na porane{nata prestolnina Prespa, ja ilustrira komplementarnosta na voeno-politi~kata strategija na Deljan so Samuilovata, {to korespondiralo i so te`nenijata na makedonskiot narod. Vo momentite koga vostanieto zazelo po{iroki razmeri, so obezbedena kontrola na pogolem del od Makedonija, na ju`na Albanija so Dra~, na delovi od Grcija, kako i na bugarskite teritorii do Serdika, kaj vostanicite pristignal Alusijan, sinot na carot Jovan Vladislav, koj prethodno izvr{uval vizantiska slu`ba. Poddr{kata {to ja obezbedil Alusijan kaj eden del od makedonskata elita so doka`uvaweto na svoeto carsko poteklo go prinudila Deljan nevolno da go priznae negoviot legitimitet, po {to obajcata bile prifateni kako ramnopravni carevi i lideri na vostanieto. Me|utoa, nesoodvetnata voena strategija primeneta od Alusijan rezultirala so celosen neuspeh na direktniot napad vrz Solun, koj bil prosleden so golemi `rtvi me|u vostanicite. Porazot, sepak, ne se odrazil na avtoritetot na Alusijan koj, po zarobuvaweto na Deljan i negovoto oslepuvawe, uspeal da se nametne kako edinstven car. Me|utoa, po vtoriot poraz vo sudirot so vizantiskata vojska, Alusijan stapil vo tajni pregovori so vizantiskiot imperator, prifa}aj}i gi vetenite privilegii vo zamena za sopstvenoto predavawe. Odnesuvaweto na Alusijan upatuva na serioznoto somnevawe vo negovite vistinski motivi i na mo`noto vlijanie na Vizantija vo negovoto dejstvuvawe. Vo sekoj slu~aj, ostaveni bez carskoto liderstvo, so razbiena voena mo}, makedonskata elita nabrzo bila sovladana od vizantiskite vojski koi, vo tekot na 1041 g., uspeale da go likvidiraat vostanieto. Projavenite politi~ki celi na vostanieto za obnova na makedonskata dr`ava, a posebno tendencijata za nejzinoto legitimirawe preku carskoto poteklo na Deljan i na Alusijan, ja poka`ale nestabilnosta na vizantiskata vlast. Administrativnite merki {to go sledele likvidiraweto na vostanieto, prosledeni so vospostavuvaweto na u{te postroga dano~na politika, vlijaele za povtorno mobilizirawe na makedonskata elita. Me|u niv se istaknal Georgi Vojteh, koj vo 1072 g. istapil kako predvodnik na novoto vostanie, so sredi{te vo Skopje. Politi~kite celi i motivi na makedonskata elita bile istovetni kako i vo prethodnoto vostanie, zasnovani na legitimiraweto na tendenciite za obnova na makedonskata dr`ava. Carskata dinasti~117

ka povrzanost so tradiciite na makedonskata dr`ava bila iznajdena vo Dukqa, preku vrskata na knezot Mihajlo i negoviot sin Bodin so Samuilovata dinastija. Prateni{tvoto na makedonskata elita rezultiralo so formirawe svoeviden politi~ki sojuz, koj bil efektuiran so proglasuvaweto na Bodin za car vo Prizren. Carskoto legitimirawe, kako i pobedata nad vizantiskata vojska predvodena od duksot na Skopje, go ovozmo`ile brzoto {irewe na vostanieto. Me|utoa, Konstantin Bodin komandata za osloboduvawe na teritorijata na Makedonija ja delegiral na eden od komandantite, Petrilo, dodeka samiot se naso~il kon Ni{. Petrilo, so eden del od vojskata, lesno se probil vo vnatre{nosta na Makedonija, prezemaj}i go gradot Ohrid, {to sozdalo osobeno silen efekt kaj naselenieto. Me|utoa, pretrpeniot poraz kaj Kostur od vizantiskata vojska gi onevozmo`il vostanicite da ja pro{irat vlasta i da gi konsolidiraat poziciite vo Makedonija. Toa go iskoristila Vizantija za da mu nanese re{ava~ki poraz na Georgi Vojteh kaj Skopje, po {to lesno se presmetala i so vojskite na Konstantin Bodin kaj Ni{. Vo tekot na 1073 g. vizantiskite naemni~ki vojski uspeale celosno da gi uni{tat odbranbenite vostani~ki punktovi vo Makedonija, so {to bilo likvidirano vostanieto. Vospostavuvaweto i utvrduvaweto na vizantiskata vlast vo oddelnite makedonski gradovi i oblasti bile prosledeni so uni{tuvawe na dvorcite vo Prespa, {to imalo simboli~na poraka. Tekot na vostanieto i negoviot ishod go ilustrira neuspehot vo obedinuvaweto na elitata vo Makedonija, {to se dol`elo i na razli~nite interesi. Sepak, nivna zaedni~ka tendencija pri reprezentacijata na streme`ite za obnova na dr`avata bila intencijata za mobilizacija na makedonskiot narod preku povikuvawe na kolektivnata memorija od vremeto na Samuil. Tokmu ovoj faktor bil presuden za obezbeduvawe masovnost na vostanijata vo Makedonija, posebno na Deljanovoto vostanie, koe go vodele direktnite potomci na carskata dinastija. Vakvata narodna tradicija se odrazila i vo svedo{tvoto na Teofilakt Ohridski, koj uka`uva na pobedonosnite pesni prisutni vo Ohrid i po{iroko vo Makedonija vo XI XII vek.

2. Makedonija vo fokusot na sudirite me|u novite balkanski sili Osnova~ot na novata vizantiska dinastija Aleksij I Komnen (10811118) pristapil kon reorganizacija na administracijata vo zapa118

den Balkan, vo ~ii ramki klu~nata pozicija ja steknala Ohridskata arhiepiskopija. Identifikacijata na arhiepiskopot Teofilakt na naselenieto vo Ohrid i po{iroko vo Makedonija kako varvarska ekumena najdobro ja ilustrira tendencijata na Vizantija za poefektivno vostanovuvawe na svoeto politi~ko i crkovno vlijanie vo Makedonija i po{iroko na Balkanot. Toa koincidiralo i so noviot podem na bogomilstvoto, {to rezultiralo so rapiden porast na negovite sledbenici vo jugozapadna Makedonija, kako i so rasprostranuvawe na ova u~ewe od Makedonija vo sosednite balkanski zemji i po{iroko vo Vizantija, vklu~itelno i me|u aristokratskite krugovi vo Konstantinopol, a posredno i vo zemjite na zapadna Evropa. Vizantija vo periodot 10811085 g. bila prinudena da se spravuva so kratkotrajnata invazija na Normanite na Balkanot, od koja bila zasegnata i teritorijata na jugozapadna Makedonija. Involviraweto na evropskite krstonosci vo presmetkite so Turcite-Selxuci vo tekot na 1096 g. vlijaelo opusto{uva~ki na teritorijata na jugozapadna Makedonija, preku koja se dvi`ele delovi od krstonosnite vojski. Agresivnata diplomatija {to sledela od Vizantija rezultirala so utvrduvawe na poziciite vo severen Balkan i na Jadranskoto More. Vnatre{nata stabilnost se odrazila i na zasilenata kulturnata aktivnost na Komnenskata dinastija, manifestirana so izgradba na crkvi niz Makedonija (Solun, Ohrid, Veroja, Edesa, Ser, Strumi~ko, Prespansko i dr.). Osobeno vpe~atliva e crkvata Sv. Pantelejmon vo Nerezi kaj Skopje so reprezentativni freski na vizantiskata umetnost. Vo ovoj period podem zabele`ale pogolemite makedonski gradovi, posebno Solun, Ohrid i Skopje, {to bilo prosledeno i so natamo{niot porast na krupnite posedi. Iako vizantiskoto vlijanie preku Ohridskata arhiepiskopija imalo ograni~uva~ki efekt vrz slovenskata kni`evna dejnost vo Makedonija, so postepenoto istisnuvawe na glagolicata i so dominacijata i afirmacijata na kirilicata, makedonskata kulturna tradicija prodol`ila da se razviva. Toa bilo manifestirano i so izdiferenciraweto na makedonskite jazi~ni osobenosti vo kni`evnite rakopisi od XI i XII vek od kirilska proviniencija, koi se identifikuvaat kako makedonska jazi~na redakcija. Od XII vek, nasproti tradicionalno vo Ohrid, kni`evnata dejnost postepeno po~nala da se koncentrira vo severoisto~na Makedonija, kade {to vo naredniot period se etablirala Kratovskata kni`evna {kola preku manastirskite sredi{ta Sv. Gavrilo Lesnovski, Sv. Joakim Osogovski i Sv. Prohor P~inski.
119

Dinasti~kiot prevrat vo Vizantija od 1185 g. i utvrduvaweto na dinastijata Angeli bile prosledeni so erozija na vizantiskite pozicii na Balkanot i so kratkotrajno gubewe na vlasta vo Solun od Normanite. Vizantija bila prinudena da ja priznae novata bugarska dr`ava, kako i da ja priznae nezavisnosta na srpskata dr`ava. Nastanite vo neposrednoto sosedstvo neminovno se reflektirale i vrz Makedonija. Nemo`nosta za politi~ko organizirawe i obedinuvawe, poradi koncentracijata na vizantiskata politi~ka i crkovna vlast vo Skopje, vo Ohrid i vo Solun, bila zameneta so projavi na individualen politi~ki separatizam vo Makedonija. Krupniot feudalec Dobromir Hriz vo 1185 g. se osamostoil vo gradot Strumica i vo sosednata tvrdina Prosek. Utvrduvaweto na strategiskata lokacija mu ovozmo`ilo na Hriz ne samo da ja odr`i svojata vlast vo nezavisnoto kne`evstvo tuku i, koristej}i gi nesoglasuvawata vo vizantiskoto imperatorsko semejstvo, da ja pro{iri vlasta vo Pelagonija i vo Prilep. Duri vo tekot na 1202 g. Vizantija uspeala da go likvidira nezavisniot entitet na Hriz i da ja restavrira vlasta. Opa|a~kiot presti` na Vizantija se potvrdil vo 1204 g., koga Konstantinopol bil osvoen od evropskite krstonosci. Periodot na egzistirawe na Latinskata Imperija na mestoto na privremeno likvidiranata Vizantiskata Imperija (12041261) bil odbele`an so kontinuirani sudiri pome|u novite regionalni dr`avi {to bile koncentrirani na Balkanot. Razli~nite ambicii i strategiski celi na novite dinastii dovele do sozdavaweto na nova posebna dr`ava so sedi{te vo Solun, poznata kako Solunsko Kralstvo, vo koja bila inkorporirana teritorijata na Makedonija. Fragmentacijata, prosledena so sudirite pome|u novite latinski dr`avni entiteti, bila iskoristena od bugarskata dr`ava, koja do 1207 g. uspeala da ja prezeme od Solunskoto Kralstvo teritorijata na pogolem del od Makedonija, probivaj}i se do okolinata na Solun. Me|utoa, od 1208 g. do{lo do osetno slabeewe na Bugarija i na Solunskoto Kralstvo, {to bilo iskoristeno od feudalnata elita za realizirawe na separatisti~kite politi~ki tendencii vo Makedonija. Me|u niv bile Strez i Aleksij Slav koi, po sudirot so bugarskata vladeja~ka elita, se osamostoile vo prostorot na Makedonija. Koristej}i ja obezbedenata logisti~ka poddr{ka od Srbija i od lokalnite upravnici na makedonskite gradovi, vo 1208 g. Strez ja otfrlil bugarskata vlast i se osamostoil vo gradot Prosek, po {to ja nametnal vlasta i vo Ohrid. Toj vospostavil prijatelski vrski i so Aleksij Slav koj, vo me|uvreme, se osamostoil vo Melnik. Ume{noto diplomatsko manevrirawe na Strez mu ovozmo`ilo preku Prosek da ja
120

odr`uva kontrolata na po{irokata oblast do 1214 g., koga bil ubien. Strezovoto kne`evstvo bilo inkorporirano vo epirskata dr`ava, koja do 1215 g. uspeala da prezeme pogolem del od Makedonija. Vo takvi uslovi, etabliraweto na vlasta na Aleksij Slav vo Melnik i po{irokata okolina, za smetka na Bugarija, se dol`elo na negovite sojuzni~ki odnosi so Latinskata Imperija. Transferiraweto na lojalnosta kon zajaknatata epirska dr`ava po 1216 g. mu ovozmo`ilo na Aleksij Slav i narednite godini da ja odr`uva nezavisnosta. Vo prilog na Slav bile i ambiciite na epirskiot vladetel Teodor Komnen Angel za osvojuvawe na Solun, {to bilo realizirano vo 1224g. i go ozna~ilo krajot na Solunskoto Kralstvo. Teodor Komnen ja koncentriral crkovnata politika vo Ohridskata arhiepiskopija, od koja go obezbedil i krunisuvaweto za imperator (1227 g.). Toa ja potvrdilo istaknatata uloga {to ja imala Ohridskata arhiepiskopija vo legitimiraweto na imperatorskite tendencii i povikuvaweto na vizantiskite tradicii. Posleden pat Aleksij Slav izvorno e registriran vo 1229 g., bez podatoci za negovata sudbina. Teritoriite pod negova vlast bile inkorporirani vo ramkite na bugarskata dr`ava, vo periodot na ofanzivnite pohodi {to sledele po klu~nata pobeda nad epirskata vojska (1230 g.). Na krajot, sepak, svojata superiornost na Balkanot ja nametnala Nikejskata Imperija koja, za smetka na Bugarija, do 1246 g. uspeala da ja nalo`i vlasta na pogolem del od Makedonija, prezemaj}i go i gradot Solun. Georgij Akropolit ocenuva deka makedonskoto naselenie vo ovoj period, vo otsustvo na sopstvena politi~ka reprezentacija, edinstveno se gri`elo da go izbegnuva nivnoto uni{tuvawe i da go za~uva pogolemiot del od svojot imot. Toa vlijaelo na lojalnosta na lokalnata makedonska elita, koja se menuvala vo zavisnost od promenlivata voeno-politi~ka sostojba na terenot. Po osvojuvaweto na Konstantinopol (1261 g.), nikejskiot imperator Mihail VIII Paleolog (12591282) gi obnovil vizantiskite tradicii, so {to Makedonija povtorno bila inkorporirana vo ramkite na Vizantiskata Imperija. 3. Srpskite zavladuvawa vo Makedonija (od krajot na XIII do sredinata na XIV vek) Koristej}i ja nemo}ta na restavriranata Vizantiska Imperija da gi odr`i poziciite na Balkanot, srpskiot vladetel Milutin od
121

1282 g. gi fokusiral ekspanzionisti~kite pohodi kon Makedonija, koi do 1299 g. rezultirale so pomestuvawe na granicata so Vizantija po dol`inata na pojasot Ohrid [tip Strumica. Srbija, voedno, imala najgolema korist od sudirite pome|u regionalnite sili na Balkanot. Po krupnata pobeda protiv Bugarite vo bitkata kaj Velbu`d (1330 g.), Srbija uspeala da izdejstvuva novi teritorijalni pridobivki vo Makedonija. Najgolema ekspanzija srpskata dr`ava dostignala za vreme vladeeweto na Stefan Du{an (13311355), koj do 1334 g. uspeal da ja nametne srpskata vlast na pogolem del od Makedonija i od Albanija. Politi~ko-religiskata koncepcija na Du{an vo Makedonija se zasnovala na pridobivaweto na Ohridskata arhiepiskopija vo naporite za konsolidirawe na vlasta. Vo taa nasoka, Stefan Du{an gi potvrdil dotoga{nite prava i dodelil novi privilegii na Ohridskata arhiepiskopija, a se potprel i na lokalnata elita za poefikasno vladeewe so novite teritorii. Jakneweto na srpskata dr`ava koincidiralo so krupnoto vostanie vo Solun, koe izbuvnalo vo 1342 g., inicirano od politi~kata grupacija imenuvana kako ziloti. Toa mu ovozmo`ilo na Du{an do 1345 g. da ja pro{iri vlasta na re~isi celata teritorija na Makedonija bez Solun. Svojata dominacija Du{an ja zaokru`il so krunisuvaweto za car vo Skopje (1346 g.), {to bilo legitimirano od Srpskata arhiepiskopija, od Ohridskata arhiepiskopija i od Bugarskata patrijar{ija. Du{an zapo~nal da se titulira kako car na Romeite i Srbite i kako makedonski car, ambiciozno najavuvaj}i gi planovite za osvojuvawe i na samiot Konstantinopol. Toj moral da se spravuva i so zasilenata bogomilska aktivnost vo Makedonija i na Balkanot, ~ija dejnost bila kazneno sankcionirana so Du{anoviot zakonik publikuvan vo Skopje (1349 g.).

4. Formiraweto na nezavisnite dr`avi na Volka{in i Ugle{a Nenadejnata smrt na carot Du{an (1355 g.) bila prosledena so intenziven proces na fragmentacija na srpskata dr`ava, pottiknata i od me|udinasti~kite sudiri. Vakvata sostojba ja iskoristile pove}emina feudalci za vostanovuvawe na sopstvena nezavisna vlast vo Makedonija. Kako rezultat na toa, vo 50-tite godini od XIV vek, teritorijata na Makedonija bila podelena na pove}e oblasti, kontrolirani od nezavisni feudalci.
122

Trendot na feudalniot separatizam vo Makedonija i anticipiraweto na nezadovolstvoto kaj makedonskoto naselenie pridobile karakter na poefektivno politi~ko organizirawe, {to bilo manifestirano so sozdavaweto na dve mo}ni dr`avi vo Makedonija do krajot na 1365 g., rakovodeni od bra}ata Jovan Ugle{a i Volka{in. Ugle{a (13651371) sozdal nezavisna dr`ava koncentrirana na teritorijata ju`no od sedi{teto vo Ser, steknuvaj}i despotska titula. Volka{in (13651371) ja etabliral op{irnata dr`ava so sedi{te vo Prilep, koja dobila i kralska titularna forma. Vo ramkite na Volka{inovoto Kralstvo, od sedi{teto vo Prilep bila kontrolirana po{iroka makedonska teritorija, vklu~uvaj}i gi gradovite Bitola, Prespa, Skopje i Ohrid. Volka{in se pogri`il i za vostanovuvawe kralska dinastija, proglasuvaj}i go svojot sin Marko za sovladetel vo 1370 g. So tendencija za natamo{no utvrduvawe i legitimirawe na Kralstvoto, Volka{in se potprel na Ohridskata arhiepiskopija, li{uvaj}i go pe}skiot patrijarh od jurisdikcijata vrz Skopskata i Prizrenskata mitropolija. Despotot Jovan Ugle{a, pak, go otstranil srpskiot mitropolit Sava od Serskata mitropolija i na negovo mesto go postavil privrzanikot za crkovno pomiruvawe so Konstantinopol, Teodosij, koj bil po poteklo od Makedonija. Integralen del od crkovnata politika na bra}ata Volka{in i Ugle{a bilo podigaweto crkvi i manastiri, me|u koi posebno reprezentativen e manastirot Sv. Dimitrija vo s. Su{ica, Skopsko. Zdru`enite vojski na Volka{in i Ugle{a uspe{no izleguvale na kraj i so ofanzivnite planovi na srpskiot car Uro{ V. Me|utoa, voeniot kapacitet na dvete dr`avi ne bil dovolen za poseriozno sprotivstavuvawe na Osmanliite, koi go zapo~nale svojot nezapirliv probiv na Balkanot.

123

124

MAKEDONIJA POD OSMANLISKA VLAST

(od XIV do krajot na XVIII vek)

1. Pojavata na Osmanliite na Balkanot Koga vo 1352 godina Sulejman, sinot na osmanliskiot voda~ Orhan (13261359), ja osvoil tvrdinata Cimpe na evropskiot del od Dardanelite, nikoj i ne pomisluval deka za pomalku od polovina vek re~isi celiot Balkanski Poluostrov }e bide pod osmanliska kontrola. Invazijata {to usledila vedna{ po ovoj nastan sigurno e eden od najkrupnite i najsudbonosni nastani vo burnata istorija na ovoj poluostrov. Taa go ozna~ila po~etokot na novite istoriski procesi koi{to od koren gi izmenile starite politi~ki, kulturno-socijalni i verski odnosi na Balkanot, ostavaj}i dolgotrajno nasledstvo i neizbri{livi tragi vo mnogu aspekti od `ivotot na ovie prostori. Na mestoto na starite hristijanski dr`avi bilo sozdadeno novo muslimansko carstvo, poznato pod imeto Osmanliska Imperija, koe vo slednite nekolku veka bilo edno od najgolemite politi~ki faktori vo Evropa {to ja diktirale sudbinata na site balkanski narodi. Istorijata na ovaa dr`ava zapo~nuva vo Mala Azija. Osmanliskata Imperija izniknala od beglakot (kne`evstvoto) na Ertogrul, pripadnik na nomadskoto pleme Kaja, koe vo podocne`nite legendi e pretstaveno kako najblagorodno od plemiwata {to im pripa|ale na Turcite-Oguzi. Spored tradicijata, eden del od plemeto Kaja, u{te pred naezdata na Mongolite vo sredinata na XIII vek, se preselil od Sredna Azija vo Anadolija. Vo po~etokot tie za svoe mesto na preselba go izbrale reonot Karaxadag, zapadno od dene{na Ankara. Tokmu od ovie mesta Ertogrul, begaj}i pred naletot na
125

Mongolite, so 400-500 {atori se upatil na zapad, kon posedite na selxu~kiot sultan Alaedin Kejkubad I. Tuka uspeal da ja dobie na upravuvawe pograni~nata oblast (ux) na zapadnata granica od Selxu~koto Carstvo kon Vizantija. Po negovata smrt, na ~elo na zaednicata do{ol negoviot mlad i voinstven sin Osman (12891326), po kogo negovite sledbenici podocna bile nare~eni osmanlii (ime {to }e prerasne, so tekot na vremeto, vo sinonim na Turcite, pripadnici na Osmanliskata Imperija Osmanlii). Koristej}i ja mestopolo`bata na svojot beglak, Osman naskoro po~nal da gi {iri svoite teritorii za smetka na nemo}nata Vizantija. Negovoto kne`evstvo, vsu{nost, bilo tampon-zona {to gi razdeluvala Vizantiskoto i Selxu~koto Carstvo. Tuka ve}e imalo golema koncentracija na muslimansko naselenie koe, vo najgolem del, bilo nomadsko ili polunomadsko i koe vo golema mera bilo zadoeno so idejata za sveta vojna (gaza) protiv hristijanite. Prvite voda~i na toa naselenie, koristej}i ja taa situacija, sozdale cvrsti i lesno podvi`ni voeni odredi koi, pottiknati od voeniot plen, postojano gi napa|ale teritoriite na s poslabata i politi~ki razedineta Vizantija. Od druga strana, nivnata zadnina bila bezbedna od pri~ina {to Selxu~kiot Sultanat postoel samo formalno, kako vazalna dr`ava na Mongolite. Seto toa mu ovozmo`ilo na Osman, vo po~etokot na XIV vek, da gi udri temelite na osmanliskata dr`ava. Spored legendite, vo 1299 godina, koga selxu~kiot sultan Alaedin Kejkubad II pobegnal od svojata prestolnina pod naletot na svoite razbuntuvani podanici, Osman objavil samostojnost na svojata teritorija, a sebesi se proglasil za nezavisen vladetel. Ve}e vo tekot na narednite nekolku godini osmanliite zna~itelno ja pro{irile svojata teritorija. Prviot pogolem vizantiski grad koj{to padnal vo osmanliski race bil dene{niot grad Bursa (Brusa). Gradot bil osvoen vo april 1326 godina, po re~isi desetgodi{na opsada, od strana na Orhan (1326 1359), sinot na Osman. Toj ja pretvoril Bursa vo svoja prestolnina, a od 1327 godina ovde zapo~nalo da se kove prvata osmanliska srebrena moneta ak~e. Toa zna~elo deka procesot na preobrazba na Ertogruloviot beglak vo nezavisna dr`avna tvorba bil zavr{en. Patot na Osmanliite kon balkanskite teritorii bil otvoren po osvojuvawata na Nikeja (1330 g.) i Nikomedija (1337 g.), po {to bile zavladeani oblastite severno od Izmitskiot Zaliv, s do Bosforot. So toa Osmanliite izbile na Crnoto i na Mramornoto More, od kade preminuvawata na balkanskite bregovi stanale ~esta pojava. Napadite
126

ve}e ne se odvivale samo na bregovite tuku i vo vnatre{nosta na poluostrovot. Stanuvalo s pojasno deka periodot na zadovoluvaweto na Osmanliite samo so pqa~kawe se bli`el kon svojot kraj i deka nivnoto trajno naseluvawe na evropskata po~va bilo samo pra{awe na vreme. Koga vizantiskiot imperator Jovan Kantakuzen, 1352 godina, gi povikal Osmanliite da mu pomognat vo borbata protiv zdru`enite srpski i bugarski vojski, sinot na Orhan, Sulejman, na svojot pat kon Trakija ja osvoil krajbre`nata tvrdina Cimpe na Galipolskiot Poluostrov. Vedna{ potoa, za zasiluvawe na ova upori{te, Osmanliite vo nego donele doselenici od Anadolija, ne obrnuvaj}i vnimanie na barawata na Jovan Kantakuzen za napu{tawe na tvrdinata. Iskoristuvaj}i go zemjotresot {to se slu~il no}ta pome|u 1 i 2 mart 1354 g., Osmanliite bez mnogu maka go osvoile i Galipole na zapadniot breg od Dardanelite, zdobivaj}i se, na toj na~in, so u{te posilno upori{te od kade {to trgnale vo sistematsko osvojuvawe na balkanskite prostori. Za kratko vreme tie maksimalno gi iskoristile minimalnite prednosti {to gi imale nasprema me|usebno raskaranite i vnatre{no razedineti balkanski dr`avi. Preseluvaj}i muslimani od Anadolija vo novoosvoenite teritorii, osobeno sto~ari-nomadi koi brzo se prilagoduvale na novite uslovi na `iveewe, Osmanliite ja obezbeduvale zadninata na vojskata koja, po osvojuvaweto na Galipole, vedna{ prodol`ila so svoite pohodi na sever. Vo tie pohodi prva na udar se na{la Trakija. Vo 1356 godina, silna vojska pod komanda na Sulejman, sinot na Orhan, se upatila kon Odrin. No, poradi nenadejnata smrt na Sulejman (1357 g.), celta ne bila ostvarena. Voenite operacii bile obnoveni pod rakovodstvo na vtoriot Orhanov sin, Murat, koj vo istorijata vlegol pod imeto sultan Murat I (13591389). Vsu{nost, so nego zapo~nalo i osvojuvaweto na Balkanot. Vo prvite godini od negovoto vladeewe bile osvoeni najgolemite gradovi vo Trakija: Dimotika, Odrin i Plovdiv. Vedna{ potoa osmanliskata prestolnina bila prenesena prvo vo Dimotika, a potoa vo Odrin, so {to osmanliskata dr`ava se najavila kako evropska dr`ava. Balkanskite hristijanski dr`avi, poradi me|usebnite politi~ko-teritorijalni nesoglasuvawa, ne ja sogledale vistinskata opasnost {to im se zakanuvala od novite osvojuva~i nitu, pak, potrebata za voeno obedinuvawe i zaedni~ki nastap protiv niv. Vo isto vreme osmanliskata opasnost s u{te bila daleku od pogolemite evropski dr`avi koi, isto taka, ne prezele nikakvi akcii protiv novodojdencite. Vak127

viot nedostig od zaedni~ki nastap i voeno obedinuvawe, pred s na balkanskite dr`avi, bil edna od glavnite pri~ini za brzoto napreduvawe na Osmanliite na Balkanot. Dobro organiziranite i lesno podvi`ni osmanliski odredi lesno go kr{ele otporot na razedinetite balkanski vladeteli. Kraen rezultat na Muratovoto voinstveno vladeewe bilo sveduvaweto na teritorijata na Vizantiskata Imperija samo na okolinata na Carigrad, a bitkata na Kosovo Pole (1389 g.), i pokraj smrtta na sultanot Murat, im gi otvorila vratite na Osmanliite za osvojuvawe na Srbija, koja stanala nivni vazal. Sli~na sudbina go sna{lo i Bugarskoto Carstvo, ~ija stara prestolnina Trnovo definitivno padnala vo osmanliski race (1393 g.). Sudbinata, pak, na Makedonija bila odredena ne{to porano, po bitkata na Marica (1371 g.).

2. Pa|aweto na Makedonija pod osmanliska vlast Neposredno pred Mari~kata bitka dvajcata najkrupni vladeteli na teritorijata na Makedonija bile bra}ata Volka{in i Ugle{a. Osmanliskite napadi prv gi po~uvstvuval Ugle{a, koj se obiduval na sekakov na~in da gi sobere okolnite gospodari za zaedni~ka akcija protiv neprijatelot. Za taa cel i so namera da ja odobrovoli Vizantija za sklu~uvawe sojuz, despotot Ugle{a go osudil proglasuvaweto na Du{anovoto Carstvo i izdignuvaweto na Srpskata arhiepiskopija vo rang na patrijar{ija, so {to bile zagrozeni interesite na Carigradskata patrijar{ija. So ovoj ~in Ugle{a gi priznal porane{nite prava na Carigradskata patrijar{ija na negovata teritorija, izdavaj}i za toa povelba vo mart 1368 godina. Me|utoa, na ovoj ~in Vizantija ne reagirala taka kako {to o~ekuval Ugle{a i odgovorot do{ol duri po tri godini (1371 g.), koga vizantiskata strana go potvrdila ova crkovno pomiruvawe. Politikata na Ugle{a za privlekuvawe na Vizantija vo voen sojuz protiv Osmanliite ne uspeala. Vsu{nost, vo taa svoja namera toj uspeal da go pridobie samo svojot brat, kralot Volka{in. Dvajcata bra}a, otkako gi obedinile silite, se upatile kon Odrin. Doznavaj}i za nivnoto dvi`ewe, rumeliskiot beglerbeg Lala{ahin vedna{ reagiral i upatil vojska protiv niv. Za da go iskoristi faktorot iznenaduvawe poradi svojata malubrojnost, Lala-{ahin, no}ta pome|u 25 i 26 septemvri 1371 godina, izvr{il nenadeen napad vrz vojskite na bra}ata, koi bile stacionirani vo blizina na Odrin, kaj
128

mestoto ^ernomen, na rekata Marica. Blagodarenie na celosnoto iznenaduvawe, Osmanliite odnele neo~ekuvano lesna i, vo isto vreme, zna~ajna pobeda, uni{tuvaj}i ja hristijanskata vojska i ubivaj}i gi dvajcata bra}a. Na toj na~in ovaa kratkotrajna, no so dalekuse`ni posledici bitka, im ja donela na Osmanliite najzna~ajnata pobeda na Balkanot, so {to zapo~nala agonijata na site drugi samostojni hristijanski dr`avi na poluostrovot. Vo ramkite na tie dve decenii bile osvoeni re~isi site gradovi na teritorijata na Makedonija, iako za mnogu od niv s u{te ne mo`e so to~nost da se utvrdi vremeto i na~inot na osvojuvawe. Op{t vpe~atok e deka vedna{ po bitkata kaj Marica Osmanliite se zadovolile samo so pqa~ka{ki pohodi, zadr`uvaj}i za sebe samo mal del od teritorijata na uni{tenata dr`ava na despotot Ugle{a, vo nejziniot isto~en grani~en pojas. Jugozapadniot del od ovaa oblast bil prigraben od vizantiskiot upravnik na Solun, Manoil II, sinot na vizantiskiot car Jovan V Paleolog, koj vo noemvri 1371 godina go prezel Ser, dodeka severnite oblasti gi zazele bra}ata Jovan i Konstantin Draga{, sinovi na despotot Dejan. No, po bitkata kaj ^ernomen, tokmu teritoriite na bra}ata Draga{ bile prvata cel na osmanliskite napadi. Bra}ata, ~ie sedi{te bil dene{niot grad ]ustendil, go izbrale pomaloto zlo i go prifatile vazalniot status sprema silniot neprijatel, koj podrazbiral pla}awe opredelen godi{en danok na sultanot, kako i u~estvo so voeni sili na strana na osmanliskata vojska koga i da go baral toa sultanot. So ogled na toa {to dobar del od vladenijata na bra}ata Draga{ se prostirale na teritorijata na isto~na Makedonija, mo`e da se pretpostavi deka vo nekoi gradovi na taa teritorija ve}e kon krajot na 1371 i vo po~etokot na 1372 godina bile stacionirani osmanliski garnizoni. Na toj na~in, se ~ini, Osmanliite se obezbedile vo isto~niot del od Makedonija da ne se slu~at nikavi iznenaduvawa za vreme na nivniot sleden osvojuva~ki pohod, koj bil naso~en vo pravec na jugozapadna Makedonija i koj zapo~nal vo po~etokot od 80-tite godini na XIV vek. Vo jugozapadna Makedonija, po smrtta na Volka{in, bile sozdadeni pove}e samostojni vladenija. Titulata kral od tatkoto Volka{in sega ja prezel negoviot sin Marko. Negovite bra}a Andreja{, Dimitar i Ivani{ ne raspolagale so nekoi pozna~ajni posedi i ne mo`ele da igraat bitna uloga vo ponatamo{niot tek na nastanite. Delovi od Volka{inovoto Kralstvo na teritorijata na Makedonija prigrabile feudalecot Nikola Altomanovi}, koj go prezel Kostur na jug, Vuk
129

Brankovi}, koj najdocna vo 1377 godina zagospodaril so Skopje i negovata okolina, kako i golemiot `upan Andreja Gropa, koj se zacvrstil vo Ohrid. Na takov na~in, granicite na vladenijata na sinovite na Volka{in bile svedeni na tesen prostor vo zapadna Makedonija: na zapad do Ohrid, na istok do Vardar, so isklu~ok na dolniot tek na rekata Crna, koj im pripa|al na Draga{ite, a na sever do Skopje i [ar Planina. Na taa teritorija se ~uvstvuvala politi~kata uloga na dvajcata bra}a Marko i Andreja{, koi kovale svoi pari i gradele manastiri. Osmanliskite osvojuva~i, pred da gi napadnat vladenijata na kralot Marko, najprvin ras~istile so ostatocite od dr`avata na despotot Ugle{a. Na ~elo na pohodot protiv ovie teritorii stoele nekolku pro~ueni osmanliski vojskovodci: Evrenos-beg, Deli Balaban i Lala-{ahin. Vo periodot od 1382 do 1384 godina tie osvoile nekolku zna~ajni tvrdini i gradovi vo isto~na Egejska Makedonija: Kavala, Marulija (Avret Hisar), Drama, Zihna, Ber i, najzna~ajniot me|u niv, Ser, koj padnal na 19 septemvri 1383 godina. So toa Osmanliite uspeale da ja pokorat celata porane{na dr`ava na despotot Ugle{a, a ako se zeme predvid deka bra}ata Draga{ ve}e bile nivni vazali, toga{ stanuva jasno deka tie vospostavile kontrola nad re~isi polovinata od teritorijata na Makedonija. Novata voena kampawa, ~ija cel bila preostanatiot del od Makedonija, zapadno od rekata Vardar, koj bil vo racete na Volka{inoviot sin Marko, zapo~nala vo 1385 godina pod vodstvo na rumeliskiot beglerbeg Timurta{-pa{a. Toj, otkako sobral golema vojska, najprvin se upatil kon Prilep i Bitola, dvata najgolemi grada vo Pelagonija. Probivot najverojatno bil izvr{en preku vazalnata teritorija na Konstantin Draga{. So ogled na toa {to glavnata cel na ovoj pohod bilo likvidiraweto na vladenijata na kralot Marko, najprvin bil napadnat i zazemen Prilep, koj se predal bez borba. Vedna{ po pa|aweto na Prilep bila opsadena i Bitola koja, za razlika od Prilep, davala silen otpor. Po izvesno vreme gradot kone~no bil osvoen, po {to bil podlo`en na pqa~ka poradi neposlu{nosta za negovo mirno predavawe. Na toj na~in, so osvojuvaweto na ovie dva grada, bila likvidirana samostojnosta na Markovoto Kralstvo i, se ~ini, deka tokmu kako posledica na ovie osmanliski osvojuvawa mo`elo da sledi i vospostavuvaweto na vazalniot odnos na kralot Marko sprema sultanot. Kampawata na Timurta{-pa{a ja po~uvstvuval i najgolemiot grad vo Makedonija, Solun, koj se na{ol na udar na osmanliskite sili
130

za vreme na nivnoto vra}awe od pohodot vo Albanija. Me|utoa, ovoj obid za negovo osvojuvawe ne donel rezultat, {to ne zna~elo i otka`uvawe od strana na Osmanliite od idejata za zazemawe na najgolemiot makedonski grad. Kone~no vo 1387 godina, po re~isi dvegodi{no izma~uvawe na gradot, toj padnal vo racete na Hajredin-pa{a. No, toa ne bilo negovoto definitivno pokoruvawe. Vo nego bil stacioniran samo mal osmanliski odred, koj trebalo da go garantira pla}aweto na ara~ot {to bil odreden so dogovorot za priznavawe na vrhovnata sultanska vlast od strana na gradskite vlasti. Me|utoa, ovoj odred bil vo gradot samo tri godini i vo 1390 godina bil povle~en za nabrgu, 1391 ili najdocna 1394 godina, povtorno da bide vraten so {to ovoj najva`en primorski centar na Makedonija ve}e vo poslednata decenija na XIV vek bil pod direktna osmanliska uprava. Osmanliskiot pohod od 1385 g. ne zna~el samo osvojuvawe na centralna Makedonija. Vo godinite {to sledele (do 1391/1392) bile osvoeni re~isi site pozna~ajni gradovi vo zapadna i na severna Makedonija: Voden, Ohrid, Kostur, Kratovo, Skopje, koe im davalo silen otpor na osvojuva~ite pred tie kone~no da uspeat da vlezat vo nego i potoa da go pretvorat vo silna voena baza za svoeto natamo{no napreduvawe na sever, vo Srbija i vo Bosna. Skopje, po s izgleda, bil posledniot punkt od kade im bil davan otpor na novite osvojuva~i. Negovoto pa|awe zna~elo i celosno pokoruvawe na Makedonija. Vazalnite teritorii na kralot Marko i na Konstantin Draga{ bile samo mali ostrovi {to opstojuvale vo osmanliskoto more. Nivnata agonija traela do 1395 godina, koga i dvajcata kako vazali na sultanot zaginale vo bitkata kaj Rovine protiv vla{kiot vojvoda Mir~e. Isto taka, nitu kratkotrajnoto osloboduvawe na Solun (14031430), izdejstvuvano od strana na vizantiskiot imperator Manoil II vo po~etokot na interregnumot vo Osmanliskata Imperija (14021413), nemalo nikakvo zna~ewe za Makedonija, koja ve}e bila cvrsto stegnata vo ramkite na novata dr`ava. Novite zakoni i normi ve}e po~nale da go menuvaat dotoga{niot na~in na `iveewe.

3. Administrativno-teritorijalnoto ureduvawe na Makedonija vo osmanliskata dr`ava Vnatre{nata organizacijata na Osmanliskata Imperija bila izgradena vrz nasledstvoto na nekolku dr`avi koi postoele na prosto131

rot na bliskiot i Sredniot Istok. Vo prv red toa bilo nasledstvoto od Selxu~koto i Vizantiskoto Carstvo, a bile prezemeni iskustva i od drugite srednovekovni balkanski dr`avi. Osmanliskata Imperija, kako i drugite isto~ni despotstva, bila teokratska dr`ava. Vrhoven vladetel bil sultanot, koj imal neograni~eni prava vo pogled na politi~kite, voenite i dr`avnite pra{awa i za svoite postapki odgovaral samo pred Alah. Svojata vlast sultanot ja sproveduval preku Carskiot Sovet ili Divanot, vo koj ~lenuvale najvisokite dr`avni funkcioneri. Posebno mesto vo Divanot imal prviot vezir, koj bil glaven sovetnik i pomo{nik na sultanot i vo ~ie ime ja izvr{uval politi~ko-izvr{nata vlast. Sekoe lice, bez ogled na klasnata ili verskata pripadnost, imalo pravo da mu se obrati usno ili pismeno na Divanot, kako na najvisoko telo vo dr`avata. Za pova`ni pra{awa i `albi rajata toa naj~esto go pravela so ispra}awe svoi delegacii. Osnoven zakon vo Osmanliskata Imperija vrz koj se temelela pravdata bil {erijatot, odnosno islamskiot verski zakon. No, isto taka, postoele i brojni sultanski zakoni, t.n. kanuni, koi tretirale pra{awa za koi {erijatot ne mo`el da dade odgovor, no koi pri nivnoto donesuvawe morale da bidat usoglaseni so nego. U{te za vreme na prvite sultani, osmanliskata dr`ava posebno vnimanie posvetuvala na administrativno-teritorijalnata podelba i na upravata vo novoosvoenite teritorii. Vo po~etokot, tie teritorii bile podeleni na nekolku okruzi, t.n. sanxaci ili livi, na ~ie ~elo stoele sanxakbegovi ili mirlivi. Koga osmanliskite vladeewa se zacvrstile na Balkanot, bil sozdaden Rumeliskiot beglerbeglak, so {to site osvoeni evropski teritorii bile staveni pod edinstvena uprava. Sedi{teto na ovaa najgolema upravno-politi~ka edinica najprvo bilo vo Edrene, a potoa vo Sofija. Pandan na ovoj prv beglerbeglak na Balkanot bil Anadolskiot beglerbeglak na aziska po~va. Podocna bile sozdadeni i drugi beglerbeglaci, ~ij broj vo vtorata polovina na XVI vek iznesuval 16. Ovie upravno-administrativni edinici gi opfatile sanxacite, koi bile sostaveni od u{te pomali upravni edinici, t.n. kazi. Kazite, vsu{nost, bile sudsko-teritorijalni edinici na ~ie podra~je se protegale ingerenciite na eden kadija. Najmali upravni edinici na koi bile podeleni kazite bile t.n. vilaeti i nahii. Podelbata na vilaeti bila privremena i niv postepeno gi zamenuvale redovni administrativni edinici nahii. Nahijata na Balkanot mnogu ~esto odgovarala na predosmanliskata `upa, ~ija teritorija ostanuvala ista, no sega so novo ime nahija. Vakvata admi132

nistrativno-teritorijalna podelba na osmanliskata dr`ava, so izvesni promeni, pove}e formalni, ostanala s do krajot na nejzinoto postoewe i igrala va`na uloga vo uspe{noto funkcionirawe i vo kontrolata na centralnata vrz lokalnata vlast. Makedonija, vo pogled na administrativnata pripadnost, postojano bila del od Rumeliskiot beglerbeglak, a nejzinata teritorija vleguvala vo sostav na pove}e sanxaci. Vo XV i XVI vek imalo vkupno sedum sanxaci, formirani vo razli~no vreme, koi celosno ili delumno se prostirale na teritorijata na Makedonija. Toa bile sanxacite: Pa{a, ]ustendilski, Ohridski, Solunski, Skopski, Janinski i, privremeno, Lerinski sanxak. Eden od najstarite i najgolemi sanxaci vo Rumeliskiot beglerbeglak bil Odrinskiot sanxak so koj direkno upravuval rumeliskiot beglerbeg, so titula pa{a, poradi {to i go dobil nazivot Pa{a sanxak. Ovoj sanxak zafa}al i najgolem del od teritorijata na ju`na i severna Makedonija. Vo prvite decenii na XVI vek nemu mu pripa|ale gradovite, koi istovremeno bile i centri na kazi i na nahii: Drama, Zihna, Nevrokop, Demir Hisar, Avret Hisar, Ser, Solun, Enixe Vardar, Siderokapsa, Ber, Serfixe, Hrupi{ta, Kostur, Bigli{ta, Skopje, Tetovo, Ki~evo, Veles, Prilep i Bitola. Poradi negovata golemina, ovoj sanxak stanal nepodoben za upravuvawe i vo narednite godini, so odzemawe teritorii od nego, bile sozdadeni dva novi sanxaka: Solunskiot i Skopskiot, koi go podelile Pa{a sanxakot vo dva nepovrzani dela. ]ustendilskiot sanxak se prostiral na makedonska, srpska i bugarska teritorija, a se smeta deka bil sozdaden po zaginuvaweto na Konstantin Draga{ (1395 g.), koj ja dr`el ovaa oblast kako osmanliski vazal so centar vo ]ustendil. Vo negoviot sostav vleguvala cela severoisto~na Makedonija, so teritoriite i administrativnite centri: Kratovo, Nagori~ane, Slavi{te, [tip, Ko~ani, Pijanec, Male{evo, Strumica, Petri~, Melnik, Dojran, Bojmija, Kon~e, Tikve{, a delumno i Mariovo i P~iwa. Po~etokot na postoeweto na Ohridskiot sanxak, isto taka, se povrzuva so 1395 godina i zaginuvaweto na kralot Marko vo bitkata kaj Rovine. Vo ramkite na ovoj sanxak, so centar vo Ohrid, vleguval samo mal del od zapadna Makedonija, dodeka negovata teritorija, vo najgolem del, se prostirala vo Albanija. Kon krajot na XVI vek od makedonska teritorija kon ovoj sanxak pripa|ale kazite Ohrid, Debar

133

i Starova, vo ~ij sostav vleguvale nahiite: Ohrid, Prespa, Debarca, Gorni Debar, Reka, @upa, Dolgo (Golo) Brdo, Mokra i Gora. Solunskiot sanxak bil sozdaden so odzemawe teritorii od ogromniot Pa{a sanxak. To~noto vreme na nastanuvawe na ovoj sanxak ne se znae, no kon sredinata na XVI vek, koga toj se zacvrstil kako upravna edinica, vo nego vleguvale kazite: Solun, Ber, Avret Hisar, Enixe Vardar, a ne{to podocna Voden i Siderokapsa. Karakteristi~no za ovoj sanxak e toa {to toj se prostiral isklu~ivo na makedonska teritorija. Skopskiot sanxak, so centar vo Skopje, bil sozdaden najdocna vo 1553 godina, koga za prvpat ovaa oblast se spomnuva kako sanxak na ~elo so sanxakbeg. Kon nego pripa|ale kazite koi porano bile vo sostav na Pa{a sanxakot: Skopje, Tetovo, Prilep i Ki~evo. I ovoj sanxak, koj so mal isklu~ok na sever ja opfa}al nahijata Ka~anik, se prostiral isklu~ivo na makedonska teritorija i ne pretrpel nekoi pozna~ajni promeni vo odnos na negoviot sostav. Osven gorenavedenite sanxaci, vo jugozapadna Makedonija navleguval sanxakot Janina, koj od makedonska teritorija vo sebe ja vklu~uval kazata Grebena (Grevena). Isto taka, za eden kratok period, me|u 1520 i 1530 godina, na teritorijata na Makedonija postoel i Lerinskiot sanxak, koj se poklopuval so teritorijata na kazata Lerin. No, okolu 1530 g., toj bil ukinat i povtorno sveden na kaza, koja bila priklu~ena kon Pa{a sanxakot. Vakvata administrativna podelba na teritorijata na Makedonija se zadr`ala i vo narednite vekovi na osmanliskata dominacija. I pokraj toa {to granicite na dr`avata postepeno se pomestuvala na sever, ovie sanxaci ne pretrpele nikakvi pozna~ajni teritorijalni promeni. Za eden podolg period tie postoele vo ovie granici i funkcionirale kako cvrsti administrativni upravni edinici.

4. Osmanliskiot feudalizam Osmanliskata dr`ava bila organizirana vrz sistem na voen feudalizam, nare~en timarsko-spahiski sistem, koj se temelel vrz dr`avnata sopstvenost na zemjata. Imeno, za vrhoven sopstvenik na obrabotlivoto zemjodelsko zemji{te vo Osmanliskata Imperija se smetala dr`avata, personificirana vo sultanot. Koristeweto na toa zemji{te se ostvaruvalo preku formata spahilak, a se sostoela od dodeluva134

we zemji{ni posedi na lica {to za u`ivaweto na plodovite od posedite bile dol`ni da izvr{uvaat opredelena dr`avna, a pred s voena obvrska. Obrabotkata na dobienata zemja bila dol`nost na selanite {to `iveele na nea i koi im pla}ale danoci na posednikot-spahija i na dr`avata. Vsu{nost, vo timarsko-spahiskiot sistem vladeel principot na podelena svoina. Pravo na ista zemja, vo isto vreme, imale dr`avata, spahijata i selanite. Zna~i spahiite, posle dr`avata, bile vtorite posednici na zemjata. Zemji{noto leno {to go dobivale spahiite se javuva vo tri vida so razli~en godi{en prihod: timari, so godi{en prihod od 2.000 do 19.999 ak~iwa; zeameti, so prihod me|u 19.999 i 99.999; i hasovi, so godi{ni prihodi preku 100.000 ak~iwa. Visinata na prihodot ja odreduvala goleminata na voenata obvrska na spahiite. Posednicite na najmalite timari bile zadol`eni samite so svoja oprema da u~estvuvaat vo voenite pohodi, dodeka onie so pogolemi timari morale so sebe da nosat i opredelen broj pomo{nici, kako i da gi opremat so odredena voena oprema. Spahiite nemale pravo da gi otu|uvaat svoite timari i zeameti nitu so kupoproda`ba nitu so otstapuvawe ili podaruvawe. Tie, vsu{nost, raspolagale so prihodot od zemjata, a ne so samata zemja. Timarot mo`el da bide nasleden od sinot samo dokolku toj gi prezemal voenite obvrski od svojot tatko. Vakviot voen feudalizam potpolno se instaliral na teritorijata na Makedonija kon sredinata na XV vek, kade {to preovladuvale malite timari so godi{en prihod od 2.000 do 6.000 ak~iwa. Vo raniot period od osmanliskata dominacija vo Makedonija imalo i spahii-hristijani {to poseduvale timari. Toa bile, vsu{nost, pripadnici na starata hristijanska feudalna klasa, a pripadnosta kon taa klasa bilo glavniot kriterium za dobivawe timar. Vklu~uvaweto na ovie hristijani vo osmanliskata vojska bila smislena politika na osmanliskata dr`ava so cel novoosvoenite teritorii da bidat pobrzo i polesno smireni, a doma{nata feudalna klasa neutralizirana. Vo sredinata na XV vek, vo Prilepskata i Ki~evskata nahija, vo racete na hristijanite imalo 27 timari i eden zeamet, a vo 1466/1467 godina vo Debarskata oblast brojot na hristijanskite timari iznesuval 18. Zeametot, {to go dr`el \erg Stepan, suba{ija na Ki~evo, pokraj Ki~evo vo sebe vklu~uval i 29 sela, 23 mezri i eden manastir i nosel godi{en prihod od 50.200 ak~iwa. So tekot na vremeto brojot na hristijanite-spahii bil vo postojano opa|awe i ve}e vo XVI vek tie re~isi celosno is~eznale. Nivnoto is~eznuvawe naj~esto se dol`elo na prifa}aweto na islamot i pretopuvaweto vo muslimanskata feu135

dalna klasa ili, pak, so gubewe na svoite feudalni imoti, tie stanuvale obi~na raja. Na teritorijata na Makedonija imalo i hasovi, koi bile najkrupni, no mnogu retki imoti vo Osmanliskata Imperija. Nekoi od najbogatite izvori na prihodi vo Makedonija, kako {to bile Kratovskite rudnici, ribolovot vo Ohridskoto Ezero i okolnite reki, Struga so nekolku okolni sela, plodnoto zemji{te vo Solunsko, Bitolsko, bile vsu{nost hasovi na sultanot. Pokraj sultanot, so hasovi raspolagale i vezirite i drugite visoki funkcioneri vo dr`avata. Poznatiot skopski krai{nik Isa-beg bil eden od najgolemite feudalci na Balkanot vo XV vek, a hasot so koj raspolagal, bez gradot Skopje, mu nosel godi{en prihod od 763.000 ak~iwa. Tretiot usloven posednik na dr`avnata zemjata i nejziniot glaven obrabotuva~ bile selanite koi, bez razlika na nivnata verska pripadnost, go nosele zaedni~koto ime raja. Vo svoeto naj{iroko zna~ewe, poimot raja gi ozna~uval podanicite-proizvoditeli koi, za razlika od pripadnicite na voenata klasa, pla}ale danoci. Vo podocne`niot period ovoj termin s pove}e se odnesuval samo na hristijanite. Selanite dr`ele ograni~ena povr{ina zemja ~ija golemina se dvi`ela od 70 do 150 donumi, {to zaviselo od kvalitetot na zemji{teto. Kaj hristijanite taa zemja se narekuvala so stariot slovenski zbor ba{tina, a kaj muslimanite ~iflig, od osmanliskiot zbor ~ift par, a e povrzan so ~iftot volovi (yevgar) potreben za obrabotka na eden ~iflig ili ba{tina. Za dobivawe ba{tina (~iflig), selanecot mu pla}al opredelena taksa na feudalniot gospodar na zemjata, odnosno spahijata. So toa selanecot se zdobival so tapija za zemjata, koja ne mo`ela da mu bide odzemena s dodeka redovno i potpolno gi ispolnuval svoite obvrski {to proizleguvale od vladeeweto na dobienata zemja. So dozvola na spahijata tie mo`ele da ja nasleduvaat ili da go prodavaat pravoto na koristewe na taa zemja. Noviot posednik moral da gi prifati site feudalni obvrski na prethodniot posednik. So zakon bilo zabraneto rajata samovolno da go napu{ta svoeto mesto na `iveewe i da odi na drugo mesto. Spahijata imal zakonska mo`nost vo rok od 15 godini da go prisili prebegnatiot selanec da se vrati na negovata zemja. Na toj na~in rajata bila dvojno vrzana i za zemjata i za feudalecot-spahija. Taa ne mo`ela da go promeni svojot status zatoa {to so pravni normi bilo strogo utvrdeno deka sinot na rajata e raja.

136

Ekonomskata pot~inetost na rajata se izrazuvala preku feudalnata renta {to selanite im ja davale i na feudalecot i na dr`avata. Imalo tri vida feudalna renta: rabotna (angarija), naturalna (produktivna) i pari~na. Otprvin preovladuvala naturalnata renta koja, so tekot na vremeto, bila zameneta so pari~na. Najslabo bila zastapena rabotnata renta, koja naj~esto bila vo korist na dr`avata. Selanecot bil dol`en, zaedno so negoviot dobitok, da u~estvuva vo izgradba i popravka na pati{ta, tvrdini, mostovi i drugi javni objekti, potoa da transportira hrana, oru`je i oprema za vojskata i sl. Vo mnogu poograni~eni razmeri, selanite rabotele angarija i vo korist na feudalecot. Tie bile dol`ni da mu izgradat ku}a i ambar na spahijata, da go prenesat do ambarot ili do pazarot delot od proizvodstvoto {to na ime na desetok trebalo da mu go dadat na spahijata, kako i nekolku dena bez nadomest da rabotat na negoviot imotot. Naturalnite dava~ki, pove}e na broj, naj~esto odele vo polza na neposrednite feudalni gospodari. Osnoven naturalen danok bil desetokot (u{ur), koj se zemal od razli~ni zemjodelski i gradinarski proizvodi. Od nekoi produkti desetokot ~esto bil zeman vo pari, {to bilo rezultat na nastojuvawata na feudalcite, sprotivno na zakonot, naturalnata renta da ja pretvorat vo pari~na. Po zakonski pat, vo vid na pari~na renta, feudalecot go zemal danokot ispenxe, {to go pla}ale site rabotosposobni hristijani. Polniot iznos na ovoj danok bil 25 ak~iwa, dodeka visinata na istiot danok zeman od muslimanite i nare~en resmi ~ift iznesuvala 22 ak~iwa. Vo pari bile zemani i dava~kite za doma{nite `ivotni, kako {to bile ovcite i sviwite, potoa za letnite i zimskite pasi{ta, za vodenici, valavnici, samokovi i dr. Spahijata zemal i drugi pari~ni taksi {to ne bile povrzani so proizvodstvoto, kakvi {to bile svadbarinata, globata za prestapi, za nasledstvo i dr. I dr`avata u~estvuvala vo sobirawe na pari~nata renta. Najzna~aen od ovoj vid danoci bil ara~ot ili xizieto. Nego go pla}ala samo nemuslimanskata raja, odnosno hristijanite i Evreite, kako zamena za neslu`ewe voena obvrska i kako dokaz za nivnata lojalnost kon dr`avata. Iako poznat i pod imeto glavarina, do krajot na XVII vek, ovoj danok se naplatuval od semejstvo (hane). Negovata visina zavisela od imotnata sostojba na obvrznikot i od finansiskite potrebi na dr`avata, me|utoa, toj postojano rastel i od 140 ak~iwa vo XVI vek, vo po~etokot na narednoto stoletie porasnal na 400-500 ak~iwa.

137

Posebno te`ok za hristijanskata raja bil t.n. danok vo krv (dev{irme). Toj se sostoel od sobirawe na najzdravite deca od hristijanskata raja, koi potoa bile vodeni vo Istanbul, preveduvani vo islam i podlo`uvani na specijalen re`im na vospituvawe. Najnadarenite od ovie deca, nare~eni i~ oglani (vnatre{ni deca), bile izbirani i trenirani vo edna od carskite palati, so cel da stanat li~na pridru`ba na sultanot. Pove}eto od drugite deca (axemi oglan) stanuvale pripadnici na jani~arskiot korpus. Jani~arite bile vospituvani vo duhot na militantniot islam i bile tesno povrzani so Bekta{iskiot dervi{ki red. U`ivale golem broj privilegii, {to im ovozmo`uvalo da zazemat visoki pozicii vo dr`avnata hierarhija. Za vreme na vojna slu`ele kako pe{adija, zazemaj}i ja centralnata pozicija vo voenata formacija i {titej}i go sultanot. Vo vremeto na Sulejman Veli~estveniot (15201566) nivniot broj iznesuval 12.000. Bile ukinati so sultanski akt donesen 1826 godina otkako go izgubile svoeto voeno zna~ewe, pretvoraj}i se vo destruktivna nekontrolirana sila. Se smeta deka dev{irmeto bilo ukinato kon sredinata na XVII vek. Iako site tie {to bile nemuslimani vo Osmanliskata Imperija bile klasificirani kako za{titena raja, preku ara~ot i dev{irmeto najo~igledno se izrazuvale verskata diskriminacija i neramnopravniot tretman na nemuslimanite vo odnos na muslimanite. Osven ovie najva`ni danoci, dr`avata vo odredeni periodi koristela i redica vonredni dano~ni obvrski (avarizi-i divaniyye ve tekalif-i orfiyye), koi u{te pove}e ja ote`nuvale polo`bata na rajata. Eden del od rajata bil zafaten so izvr{uvawe na razni specijalni slu`bi vo polza na dr`avata, poradi {to u`ival nekoi dano~ni olesnuvawa. Vo gradovite, kade so tekot na vremeto zanaet~istvoto zabele`alo silen podem, toa naj~esto bile specijalizirani zanaet~ii, osobeno onie {to bile zadol`eni za izrabotka, odr`uvawe i popravka na oru`jeto vo gradskite tvrdini i sl. Taka, celoto muslimansko i hristijansko naselenie na Solun bilo oslobodeno od site vonredni dava~ki vo zamena za ~uvawe na dvaeset i ~etirite morski kuli vo Solunskiot Zaliv. I `itelite na Ohrid, isto taka, bile oslobodeni od vonrednite dava~ki vo zamena za odr`uvawe na Ohridskata tvrdina. Sred selskoto naselenie se razvile nekolku takvi specijalni zadol`enija i slu`bi koi bile izvr{uvani vo polza na dr`avata. Ovie specijalni zadol`enija im ovozmo`uvale na nivnite izvr{iteli izvesni dano~ni olesnuvawa. Toa bile: vojnucite, dervenxiite, martolozite, sokolarite, orizarite i dr. Vojnucite bile pripadnici na po138

seben vojni~ki red vo osmanliskata vojska. Bile vooru`eni so kopja i, kako pomo{ni odredi, naj~esto vo uloga na prethodnica, u~estvuvale vo voenite pohodi. Obi~nite vojnuci bile hristijani, dodeka povisokiot stare{inski kadar im pripa|al na muslimanite. Najra{ireni vo Makedonija bile dervenxiite, koi bile zadol`eni da gi obezbeduvaat i odr`uvaat te{ko preodnite i opasni mesta na javnite pati{ta. Vakvata slu`ba naj~esto ja vr{ele hristijanite od selata vo blizina do preminite, koi so ~ukawe vo tapan im davale do znaewe na patnicite dali patot e sloboden i prooden. Poradi dano~nite olesnuvawa, pripadnicite na ovie posebni grupi naselenie bile poznati pod imeto privilegirana raja.

5. Demografskite pomestuvawa 5.1. Kolonizacija Osmanliskoto osvojuvawe na Makedonija donelo promeni vo site sferi od `ivotot, no se ~ini najvpe~atlivi bile promenite vo demografskata sfera. Vedna{ po osvojuvaweto, silen kolonizatorski bran od muslimansko naselenie, sostaveno od osmanliski etni~ki elementi, ja zaplisnal Makedonija. Novite `iteli najprvin se naselile vo gradskite centri. Srednovekovnite makedonski gradovi ve}e bile oformeni i kako ekonomski centri vo svojata okolina i kako utvrdeni strategiski sredi{ta preku koi pominuvale zna~ajni raskrsnici. Poradi toa, pogolemiot del od kolonizatorite se naso~ile kon gradovite, kako najpogodni centri za kontrola na hristijanskata selska okolina. Najprvin vo niv se stacionirale voenite garnizoni, a za kratko vreme bila vospostavena i novata administracija, regrutirana isklu~ivo od muslimanskiot element. Vakvoto voeno i administrativno prisustvo na muslimanite vo gradovite neminovno so sebe gi povleklo i site drugi neophodni slu`bi za normalno svetovno i duhovno funkcionirawe na muslimanskata gradska sredina. Toa osobeno e vidlivo vo pogolemite makedonski gradovi, kako {to bile Ser, Skopje i Bitola i koi, u{te vo vtorata polovina na XV vek, bile so pobrojno muslimansko naselenie. Osvojuva~ite nastojuvale ispraznetite naselbi da gi popolnat so svoi lojalni lu|e, kako i so zanaet~ii i trgovci ~ii aktivnosti, pred s, bile povrzani so natamo{nite voeni akcii. Osmanliskiot hroni~ar Ibn Kemal pi{uva deka Jigit139

beg, po osvojuvaweto na Skopje, spremnite ku}i na nevernicite {to ostanaa prazni, a gi ima{e vo izobilstvo, gi napolni so svoite spahii i robovi, i so polno vnimanie se zafati so popravka na o{tetuvawata na toa mesto {to go napravi svoe sedi{te.... Vakvi aktivnosti sproveduvani od strana na mo}ni i vlijatelni li~nosti za naseluvawe na svoi lu|e vo osvoenite gradovi sigurno bile prezemeni i vo Ohrid i vo [tip, gradovi vo koi se etablirale poznatite osmanliski semejstva Ohrizade i I{tipzade, a vo Ser i Enixe Vardar toa go napravil slavniot vojskovoditel Evrenos-beg. Najva`en element vo kolonizacijata na teritorijata nadvor od gradskite centri bile Jurucite, ~ie naseluvawe vo Makedonija osobeno bilo intenzivno vo XV vek. Nivnoto doseluvawe bilo na dobrovolna osnova, no mnogu ~esto zad toa stoela prisila motivirana od voenite, politi~kite i ekonomskite interesi na osmanliskata dr`ava. Oblastite vo koi naj~esto se naseluvale bile povrzani so va`nite komunikaciski i strategiski pravci vo Makedonija, kako {to bile: Solunskata oblast, Sersko, Ov~e Pole. Osven ekonomska funkcija, ovie nomadski sto~ari imale i va`na voena uloga bidej}i del od niv bile vklu~eni vo posebna voena organizacija. Makedonskite Juruci bile organizirani vo dva golemi sanxaka: Solunskiot i Ov~epolskiot juru~ki sanxak, imenuvani spored teritorijata na koja se koncentrirale. Vo sekoj od ovie sanxaci imalo opredelen broj voeni juru~ki edinici, imenuvani kako oxaci, vo ~ij sostav vleguvale po 30 lica. Se smeta deka vo XVI vek vo ovie oxaci bile vklu~eni 17.600 Juruci, dodeka vkupniot broj na juru~koto naselenie vo Makedonija iznesuval okolu 140.000 lica. So tekot na vremeto ova nomadsko naselenie postepeno preminalo na sedele~ki na~in na `iveewe, a negovo glavno zanimawe, pokraj sto~arstvoto, stanalo i zemjodelstvoto. Za vreme na osmanliskoto vladeewe vo Makedonija se doselilo i brojno evrejsko naselenie. Begaj}i od inkvizicijata vo [panija i vo Portugalija, del od Evreite od ovie zemji, poznati pod imeto Sefardi (t.e. {panski Evrei), na{le sigurno pribe`i{te vo Osmanliskata Imperija. Na makedonska teritorija, najmnogu od niv se naselile vo Solun, kade {to kon sredinata na XVI vek imalo re~isi 3.000 evrejski ku}i. Vo 1530 godina tie bile podeleni vo 21 op{tina: [panija, Sicilija, Magrebi, Lisabon, Italija, Otranto, Ezhaim, Katalon, Aragon, Sicilija stara, Katalon stara, [alom, Madras, Pulija, Provansa, Kastilja, Evra-Portugal, Alaman, Geru{ Kalavri{ (t.e. Kalabrija), Saragosa i Krf. Poradi toa ovoj grad bil nare~en grad-majka na
140

Izrael. Od nego Evreite se ra{irile i vo drugi makedonski gradovi. Vo popisot od 1528 godina za Evreite vo [tip e navedeno deka pristignale od Solun, a najverojatno i bitolskite Evrei, koi poteknuvale od Portugal i od Aragon, a vo Bitola do{le preku Solun. Isteranite Evrei od Sicilija i od Italija vo Makedonija pristignuvale preku Dubrovnik, a po Moha~kata bitka (1526 g.), Evrei od Budim, od Pe{ta i od Alba Real bile preseleni vo Kavala, vo Ser i vo Drama. Drugi gradovi od Makedonija vo koi se formirale mali evrejski kolonii bile: Skopje, Ber, Kostur, Kratovo i Strumica. Doseluvaweto na Evreite zna~elo ne samo zbogatuvawe na etni~kata struktura na makedonskite gradovi tuku i pottik za pobrz stopanski i trgovski razvoj. Vo po~etnite godini na osmanliskata dominacija imalo i primeri na prisilno deportirawe na domorodnoto hristijansko naselenie. Poznati se dva takvi primera od XV vek povrzani so gradovite Ohrid i Skopje. Vo prviot slu~aj sultanot Mehmed II Fatih, 1466 godina, naredil vo Istanbul da bidat deportirani ohridskiot arhiepiskop Dorotej, zaedno so mnogu ohridski klerici i boljari, najverojatno poradi nivnoto antiosmanlisko dejstvuvawe za vreme na vostanieto na Skenderbeg. Deportiranite ohri|ani vo Istanbul formirale svoe maalo, koe bilo nare~eno Ohridsko maalo, a e registrirano vo popisot na naselenieto na Istanbul blizu eden vek po deportiraweto. Vo isto vreme, odnosno 1467 godina, bile deportirani i `iteli na Skopje, poto~no, 15 pravoslavni ku}i bile preseleni vo albanskiot grad Kowuh (Elbasan), koj bil izgraden kako tvrdina nameneta za borbata protiv Skenderbeg. Osven ovie skopski hristijani, kako `iteli na Elbasan, vo popisite na negovoto naselenie od XVI vek figuriraat i semejstva od Ohridsko, od Kostursko i od Sersko koi, isto taka, bile prisilno naseleni vo ovoj grad. Vrz demografskata struktura na naselenieto vlijaele i ~estite vojni, vostanijata i feudalnata anarhija poradi koi se slu~uvale migracii i napu{tawe na celi oblasti od strana na makedonskoto hristijansko naselenie. Kako rezultat na tie migracii, kon krajot na XVII i vo XVIII vek, vo zapadniot del na Makedonija postepeno po~nalo da se naseluva albansko naselenie od Albanija. S do krajot na XVII vek albanskoto prisustvo na teritorijata na Makedonija ostanalo skromno. Nivnoto prvo pomasovno naseluvawe vo zapadna i vo severna Makedonija se slu~ilo po povlekuvaweto od Makedonija na avstriskata vojska (1689/1690 g.) za vreme na golemata Avstro-turska vojna (16831699). Zaedno so povlekuvaweto na Avstrijcite, na sever se povlekol i golem
141

del od hristijanskoto naselenie vo severozapadna Makedonija, koe vo vojnata u~estvuvalo na stranata na Avstrijcite ili zele u~estvo vo Karpo{evoto vostanie (1689 g.). Najgolema preselba se slu~ila od: Tetovsko, Skopsko, Kumanovsko, Krivopalane~ko, a toa predizvikalo opustuvawe na celi oblasti i is~eznuvawe na mnogu naselbi. Naskoro vo ovie oblasti zapo~nale da se naseluvaat lojalni muslimani-Albanci od sosedna Albanija, {to dovelo do zna~ajni i trajni promeni vo etni~kiot sostav na naselenieto vo tie regioni. Ova doseluvawe bilo pottiknuvano od centralnata vlast, koja na istaknatite albanski begovi im davala na upravuvawe celi oblasti. Poznato e deka vedna{ po Karpo{evoto vostanie, do Arnaut Koxa Halil-pa{a, seraskerot na Moreja (Peloponez), koj u~estvuval vo zadu{uvaweto na vostanieto, bil upaten ferman so koj se nareduvalo na istaknatite i hrabrite arnautski begovi od va{eto podra~je vo ime priznanie i nagradi da im se dodelat 25 parceli mirisko zemji{te. Naskoro ovie begovi se pretvorile vo lokalni mo}nici bez kontrola od centralnata vlast. Albanskoto doseluvawe vo Makedonija prodol`ilo i vo tekot na celiot XVIII v., osobeno vo negovite posledni decenii, koga anarhijata vo Osmanliskata Imperija ja dostignala svojata kulminacija. Vlasta bila nemo}na pred samostojnite albanski begovi, koi imale svoi vojski sostaveni, isto taka, od Albanci. Vo vremeto na mo}niot Ali-pa{a Janinski cela jugoisto~na Albanija, vo koja imalo brojni slovenski naselbi, bila preplavena so albansko naselenie. Toga{ Albancite doprele do Ohridskoto Ezero, do samiot manastir Sv. Naum. I vo vremeto na Mustafa-pa{a Skadarski, koj vo prvata polovina na XIX v. dr`el oblasti {to se protegale se do r. Vardar, hristijanskoto naselenie vo zapadna Makedonija moralo da se povlekuva kon istok. Napadite vo Gostivarsko i vo Debarsko naterale mnogu makedonski hristijanski semejstva da se iselat, a na nivno mesto se doselile Albanci. Ottuka albanskiot probiv prodol`uval ponatamu, podlaboko vo teritorijata na Makedonija, preminuvaj}i kon Skopje, Kumanovo, Ki~evo, Prilep, Bitola, Veles i Tikve{. Se smeta deka vo peridot od 1780 do 1840 godina brojot na Albancite vo Makedonija porasnal na okolu 50.000 lica, a tie se doselile glavno od albanskite oblasti Mat i Quma, od okolinata na Pe{kopeja, potoa od razni predeli na severna Albanija, od ju`na Albanija od predelite na Kolowa i na Kor~a, od Golo Brdo i od Elbasansko. Isto taka, po katastrofata na vla{kite naselbi Moskopole, Sisan, Nikolica, i Pqasa, opusto{eni 1788 g. od strana na Ali-pa{a
142

Janinski, vla{koto naselenie bilo primorano da emigrira. Mnozina od niv se naselile vo makedonskite naselbi Kru{evo, Bitola, Solun i vo drugi mesta. Taa migracija, isto taka, nosela demografski promeni vo odredeni makedonski reoni. 5.2. Islamizacija Vtoriot faktor {to pridonel za demografskite promeni vo Makedonija bila islamizacijata. Procesot na {ireweto na islamot me|u hristijanite zapo~nal vo XV vek, a osobeno do{ol do izraz vo XVI vek. Neramnopravnata socijalno-ekonomska polo`ba na hristijanite vo odnos na muslimanite i nivniot status na gra|ani od vtor red bile najva`nite pri~ini za prifa}aweto na novata vera. Neramnopravnosta se reflektirala vo: pla}aweto povisoki danoci, nemaweto pravo da bidat vklu~eni vo dr`avniot i voeniot sistem na imperijata, zabranata da nosat oru`je, nemaweto pravo vo sudovite da svedo~at protiv muslimani i sl. Poradi toa, preminot vo islamot bil re~isi edinstveniot na~in da se izbegne diskriminacijata i da se dobie status na polnopraven ~len na op{testvoto. Islamizacijata posilno se po~uvstvuvala vo gradskite sredini, kade koncentracijata na muslimanite bila pogolema otkolku po selata. Za da gi za~uvaat svoite pozicii vo gradot, nekoi od pripadnicite na starata hristijanska feudalna klasa, od zanaet~iite i od trgovcite bile me|u prvite {to go prifa}ale islamot. Toa im garantiralo deka nivniot imot i ostvarenite pozicii vo gradot }e ostanat nedopreni. Zna~ajna uloga vo islamizacijata na gradskoto hristijansko naselenie odigrale i brojnite verski islamski institucii vo gradovite, koi pretstavuvale mesta od kade se {irela islamskata vera i preku koi se vr{ela stroga kontrola vrz novite vernici. Isto taka, preminuvaweto vo islamskata veroispoved na pripadnicite na starata feudalna hristijanska klasa bezdrugo pottiknalo i del od obi~nata gradska hristijanska raja da go napravi istoto. U{te pove}e {to siroma{nite gradski `iteli vo toa go gledale edinstveniot spas od siroma{tijata. Kolkav bil razmerot na islamizacijata po gradovite poka`uva i podatokot deka vo vtorata polovina na XVI vek od 1/4 do 1/3 od muslimanskoto naselenie vo gradovite bile islamizirani hristijani. Karakteristi~no za gradskite konvertiti e toa {to verskata konverzija vo isto vreme zna~ela i etni~ko konvertirawe. Imeno, islamiziranite `iteli vo gradovite, poradi postojan kontakt so brojnoto tursko naselenie i silnata
143

socijalna kontrola, osven verata, bile prinudeni celosno da gi prifatat i jazikot, navikite i na~inot na `iveewe na svojata nova vera. Na toj na~in, zaedno so menuvaweto na verskiot identitet, tie postepeno go menuvale i svojot etni~ki identitet. [to se odnesuva do islamizacijata na selskoto hristijansko naselenie, taa ni oddaleku ne go dostignala stepenot prisuten kaj gradskoto naselenie. Samo ne{to pove}e od 3% od vkupniot broj na muslimanskoto selsko naselenie vo XVI vek porano pripa|ale na hristijanskata zaednica. Pokraj ekonomskite pri~ini, vo {ireweto na islamot va`na uloga odigral i dervi{kiot red na bekta{iite. Nivnite veruvawa, polni so elementi od hristijanskoto i od paganskoto veruvawe na balkanskite narodi, ovozmo`uvale polesno prifa}awe na islamskata religija od strana na hristijanite. Za izgradba na svoite tekiwa bekta{iite mnogu ~esto izbirale mesta {to bile sveti za hristijanite i koi, so tekot na vremeto, stanuvale sveti za vernicite i od dvete religii. Takov e slu~ajot so te}eto na H'd'r Baba kaj Makedonski Brod, podignato na mestoto na koe, spored veruvawata, pred toa postoel manastir Sveti Nikola. Isto taka, mo`e da se pretpostavi deka kon dervi{kite redovi, kako ereti~ki grupi, ~ii u~ewa ne bile vo soglasnost so oficijalniot islam, se priklu~ile i nekoi od pripadnicite na srednovekovnite hristijanski ereti~ki dvi`ewa, kakvo {to bilo bogomilstvoto. Kone~no, koga se zboruva za procesot na {ireweto na islamot me|u hristijanite, treba da se istakne deka toj ne bil rezultat na sistematska islamizacija, smisleno sproveduvana od strana na dr`avata. Infiltriraweto na islamot me|u hristijanite naj~esto se vr{elo preku naseluvawe na edno ili pove}e muslimanski semejstva vo hristijanskata sredina ili, pak, preku pridobivawe za novata vera na nekoe ugledno i avtoritetno hristijansko semejstvo. Vo toj pogled, mo{ne indikativen e primerot so rekanskoto selo @irovnica. Imeno, ova selo vo tekot na 15361539 godina bilo re~isi celosno hristijansko i so samo tri muslimanski semejstva. No, ve}e vo popisot od 1583 godina, brojot na muslimanskite semejstva vo nego iznesuval 69, a imeto na prviot registriran musliman glasi Mustafa @upan. Srednovekovnata hristijanska titula `upan, sodr`ana vo imeto na ova lice, upatuva na pretpostavkata deka toa ili bilo stare{ina na seloto ili imalo golem avtoritet kaj selanite, a negovata islamizacija vlijaela i drugite hristijani od seloto da go prifatat islamot. Se razbira, upotrebata na sila od strana na lokalni mo}nici
144

ili na pretstavnici na lokalnata vlast za nasilno prifa}awe na islamot ne mo`e da bide isklu~ena. Poznati se slu~aite na \orgi Kratovski od 1515 godina i na Zlata Meglenska od 1794 godina, koi javno bile pogubeni zatoa {to ne sakale da go prifatat islamot i koi podocna, od strana na Pravoslavnata crkva, bile kanonizirani i proglaseni za svetci. Isto taka, vo protokolite na Solunskiot i na Berskiot kadija ima zapisi za grabewe i nasilno islamizirawe na hristijanski `eni i momi. Se ~ini deka pomasovnoto prifa}awe na islamot pod zakana so sila, osobeno vo Zapadna Makedonija, se odvivalo vo tekot na XVII i XVIII vek, koga se zgolemila nestabilnosta na centralnata vlast i se zasilile dvi`ewata i razbojni{tvata na aramiskite grupi, koi doa|ale od sosednite albanski oblasti. Tokmu so tie nasilstva mo`e da se povrze islamizacijata vo debarskiot kraj. Vtora zona vo Makedonija {to bila zafatena so pomasovna islamizacija vo XVII vek bil rodopskiot kraj vo jugoisto~na Makedonija. Imeno, vo tekot na 1669 godina niz tie predeli pominuvala glavninata na osmanliskite sili podgotveni za vojna protiv Venecija za ostrovot Krit, {to imalo direktno vlijanie vrz prifa}aweto na islamot od strana na hristijanite koi `iveele vo tie oblasti. Od druga strana, pak, prifa}aweto na islamot ne pretstavuvalo nitu brz nitu lesen proces. Del od novite muslimani dolgo vreme po konverzijata prodol`uvale tajno da ja praktikuvaat hristijanskata vera. Vo svoite domovi tie gi upotrebuvale svoite hristijanski imiwa, gi praznuvale hristijanskite praznici i tajno gi kr{tevale decata vo crkva, dodeka vo javniot `ivot se pretstavuvale kako muslimani, se obra}ale so novite muslimanski imiwa, odele vo xamija i gi praznuvale islamskite verski praznici. Eden Sulejman mo`el da bide poznat i kako Konstantin, a Mustafa kako Petko. Nekoi selani od zapadna Makedonija, koga bile zapra{ani od koja vera se, tie odgovorile nie sme muslimani, no na Bogorodica. Ova t.n. kriptohristijanstvo ili dvoverstvo se odr`alo na Balkanot i po zaminuvaweto na Osmanliite.

6. Socijalnata struktura na naselenieto Podanicite na osmanliskata dr`ava, vo pogled na svojata op{testvena pozicija i funkcija, generalno bile podeleni na dve klasi: vojni~ka klasa, t.e. asker i obi~ni podanici, odnosno raja. Pripadnicite
145

na askerot (vojskata) bile gra|ani {to se nao|ale na visoki administrativni pozicii, bez ogled dali bile vo vooru`enite sili ili bile ~lenovi na ulemata, odnosno verskata, obrazovnata i administrativnata vlast na dr`avata. Ovde pripa|ale i visokite pretstavnici na hristijanskoto op{testvo, kako {to bile patrijarsite i drugite crkovni velikodostoinstvenici i funkcioneri. Pod niv se nao|ala podanicite, odnosno rajata, vo koja spa|alo mnozinstvoto od naselenieto, bez razlika na verskata pripadnost. Pripadnicite na ovaa grupa, i muslimanite i nemuslimanite, pla}ale danoci i bile podlo`eni na razni ograni~uvawa vo odnos na na~inot na `iveeweto. Tie rabotele, proizveduvale i pla}ale danoci za da im go obezbedat visokiot `ivoten standard na pripadnicite na klasata na askerot, koi bile obedineti vo edna privilegirana socijalna klasa. Vakvata podelenost na klasi na osmanliskoto op{testvo bila strogo po~ituvana i preminuvaweto od poniska vo povisoka klasa bilo re~isi nevozmo`no. Samo vo isklu~itelni slu~ai rajata mo`ela da go promeni svojot status i da premine vo asker. Sepak, so ogled na silniot teokratski karakter na osmanliskata dr`ava, vo koja islamot bila oficijalna i privilegirana religija, socijalnata polo`ba na poedinecot vo op{testvoto vo golema mera zavisela od negovata verska pripadnost. Nemuslimanite imale jasno definirano mesto vo op{testvoto i zakonski tie ne bile ramnopravni so muslimanite. Tie pla}ale pove}e i povisoki danoci i ne mo`ele da izvr{uvaat slu`bi vo dr`avnata administracija i vo vojskata. Redok isklu~ok vo po~etniot period bile spomnatite hristijani spahii i nekoi pomo{ni i poluvoeni slu`bi. Oficijalnite dr`avni slu`benici, komandantite na vooru`enite sili, zemjoposednicite, site bile pripadnici na muslimanskiot korpus. Spored toa, verskata neramnopravnost na nemuslimanskoto naselenie vo osmanliskata dr`ava negativno se odrazuvala vrz negovata socijalna polo`ba. Sepak, nekoi doma{ni crkovni izvori od XV vek svedo~at deka vo po~etniot period na osmanliskoto vladeewe i hristijanskoto naselenie vo Makedonija imalo svoja bogata klasa. Vo nekolku zapisi od manastirot Matka kraj Skopje se spomenuva semejstvoto na velmo`ata To{nik od Skopje, a vo Kratovsko, vo XV i XVI vek, `iveele kne`evskite semejstva Bojki} i Pepi}. Vo podocne`nite izvori ovaa stara hristijanska aristokratija ve}e ne se spomenuva, no kako pripadnici na povisokite socijalni sloevi od hristijanskata zaednica ostanale funkcionerite na Ohridskata arhiepiskopija (arhiepisko146

pite, mitropolitite, episkopite). Taa bila edinstvenata feudalna institucija od predosmanliskiot period {to prodol`ila da opstojuva vo novoto politi~ko ureduvawe. I pokraj zapustuvaweto na mnogu crkvi, manastiri i odzemaweto imoti, Ohridskata arhiepiskopija ostanala krupen feudalen posednik. Kon pobogatite hristijani se vbrojuvale i pripadnicite na hristijanskata raja so poseben status, koi izvr{uvale razni slu`bi za dr`avata ili slu`ele vo pomo{nite voeni odredi. Za taa svoja slu`ba tie bile osloboduvani od odredeni danoci, a naj~esto od t.n. vonredni dr`avni danoci, {to ja pravelo nivnata ekonomska polo`ba popovolna. Kon ovaa grupa mo`at da bidat priklu~eni i hristijanskite zanaet~ii i trgovci, koi `iveele vo pogolemite gradovi. Gradskata raja, bez razlika na verata, `iveela podobro i pobezbedno od selskata. Feudalnata zavisnost vo gradot se ~uvstvuvala mnogu poslabo, osobeno vo pogolemite gradovi. So razvienoto zanaet~isko stopanstvo, gradot nudel golemi profesionalni mo`nosti i pomali obvrski kon dr`avata. Na dnoto od socijalnite op{testveni skalila se nao|ala siroma{tijata: prosjacite, slugite i robovite, bez razlika na nivnata verska pripadnost. Ovie lica, za odr`uvawe na sopstveniot `ivot, ili gi rabotele najte{kite i najnedohodovni raboti ili se prehranuvale so besplatni obroci od verskite institucii i prosja~ele. Vo imaretite na pogolemite gradovi redovno rabotele javni kujni vo koi, me|u drugite, besplatna hrana dobivala i gradskata siroma{tija.

7. Opa|aweto na Imperijata i promenite vo timarsko-spahiskiot sistem Vladeeweto na sultanot Sulejman Zakonodavecot (15201566) se smeta za zenit na mo}ta na Osmanliskata Imperija. Nejzinata teritorija se pro{irila i se zacvrstila na tri kontinenti, vklu~uvaj}i vo sebe pove}e od 20 milioni `iteli, so {to vo toj moment stanala edna od najmo}nite svetski sili. No, tokmu vo toj period se pojavile i prvite simptomi na procesot na nejzinoto opa|awe. Prvite znaci na toj proces se pojavile so neuspehot na Sulejman vo pohodot na Viena i negovata smrt (1566 g.). Od trinaesette sultani {to vladeele vo periodot od 1566 do 1718 godina, samo dvajca, Murat IV (1623-1640) i Mustafa II (16951703), bile sposobni da vladeat. Selim II (15661574) bil pija147

nica; negoviot sin Murat III (15741595) zadavil pet svoi bra}a i pominal 20 godini vo svojot harem, imaj}i vkupno 103 deca; Mehmed III (15951603), za da go obezbedi prestolot, likvidiral 19 svoi bra}a. Od druga strana, celiot XVII vek bil vek ispolnet so vojni koi, ~estopati istovremeno, se vodele i na evropskiot i na aziskiot front. Dolgogodi{nata Kandiska vojna (16451669) zavr{ila so zacrtanata cel, osvojuvawe na Krit, no so ogromni ~ove~ki i materijalni zagubi. Od nekolkute vojni {to vo vtorata polovina na XVII vek se vodele na evropska po~va protiv Polska, Rusija i Avstrija, najte{ki posledici za Imperijata imala vojnata so Avstrija. Veli~estveniot pohod na Viena, koj zapo~nal pompezno vo 1683 godina, zavr{il katastrofalno so mirot vo Karlovci od 1699 godina. So ovoj mir Osmanliskata Imperija gi pretrpela najgolemite teritorijalni zagubi vo svojata istorija. I vo sledniot, XVIII vek, glavnata politi~ka istorija na Osmanliskata Imperija se odvivala na bojnoto pole. Povtorno nejzini glavni protivnici bile Avstrija, s po~esto Rusija, kako i Iran. Od vojnite vo ovoj vek, kako predvodnik na antiosmanliskata politika se nametnala Rusija, koja vo XIX vek imala glavna uloga vo poddr{kata na borbata na balkanskite pravoslavni hristijani za osloboduvawe od osmanliskata dominacija. Voeno-politi~kata kriza na Imperijata bila prosledena i zasilena so dlaboki promeni {to go zafatile i timarsko-spahiskiot sistem. Postepenoto naru{uvawe na nedvi`niot karakter na timarot kako voeno leno i negovoto s po~esto preminuvawe vo racete na lica {to ne mu pripa|ale na spahiskiot red bile osnovna pri~ina za nastanatite promeni. S pove}e drugi lica, pripadnici na aristokratijata, ~inovnici, lihvari i trgovci, slu`ej}i se so mito i so falsifikuvani dokumenti, stanuvale gospodari na spahiskata zemja, bez da gi izvr{uvaat voenite obvrski {to proizleguvale od poseduvaweto na taa zemja. Na nivno mesto vo voenite pohodi tie ispra}ale svoi zamenici, koi ~esto ne bile obu~eni za vojna, nitu pak bile soodvetno opremeni. Odzemaweto na timarite preku falsikuvani berati od zakonskite posednici postepeno ja ruiniralo strukturata na sitnite spahiitimarioti i go potkopuvalo celokupniot timarsko-spahiski sistem. Brojot na spahiite, od 87.000 vo vremeto na Sulejman Zakonodavecot, vo 1609 godina se namalil na 45.000. Vo isto vreme Portata se obidela so zgolemuvawe na brojot na jani~arite i so nivno rasprsnuvawe vo garnizoni niz celata zemja, da ja zasili svojata voena mo}. Me|utoa, nitu jani~arite ve}e ne bile disciplinirana i fanati~na vojska kako
148

vo po~etokot na nivnoto formirawe. Nivnite redovi s pove}e se popolnuvale od lica {to ne bile regrutirani po pat na dev{irme, a vo gradovite vo koi bile rasporedeni tie s pomalku ja izvr{uvale svojata vojni~ka dol`nost, a s pove}e se zanimavale so trgovija, lihvarstvo, zanaet~istvo, pretvoraj}i se vo vlijatelna politi~ka sila. Me|u rezultatite na krizata vo timarsko-spahiskiot sistem bila pojavata na ~iflizite, kako nov vid feudalna sopstvenost. Sozdavaweto na ~iflizite bilo ovozmo`eno so pravoto na rajata pod opredeleni uslovi da go otu|uva, prodava, podaruva i nasleduva svojot posed. Na toj na~in rainskata zemja bila stavena vo ekonomski promet {to ovozmo`ilo taa da preminuva vo sopstvenost na lica {to ne bile zemjodelci. Kako sopstvenici na rainskata zemja zapo~nale da se javuvaat lica od redovite na feudalnata klasa i od vojskata. Tie, so kupuvawe i spojuvawe na mali imoti, so tekot na vremeto stanuvale krupni zemjovladeteli ~ifliksajbii, a selanite {to rabotele na tie imoti bile narekuvani ~if~ii. Vsu{nost, ~ifliksajbijata bil treto lice koe se vovleklo me|u rajata i spahijata i koe go prezelo pravoto na poseduvawe na zemjata od selanecot. Li{eni od svojata zemja, pokraj dava~kite kon spahijata, selanite morale da go davaat i delot {to odel vo polza na ~ifliksajbijata. Vo Makedonija procesot na uzurpacija na rainskata dr`avna zemja mo`e da se sledi u{te od krajot na XVI vek i ve}e do krajot na sledniot vek ~iflizite stanale dominantna forma na zemjoposed. Vo naredniot period ovoj proces u{te pove}e se zasilil, {to dovelo do potpolna dominacija na ~ifligarstvoto vo Imperijata i do ukinuvawe na timarsko-spahiskiot sistem vo XIX vek. Sprotivstavuvaweto na spahiite i obidite na centralnata vlast da go spre~i {ireweto na ~iflizite nemale nikakov efekt. Krizata vo osmanliskoto op{testvo i vo timarsko-spahiskiot sistem najmnogu ja po~uvstvuvale selanite. Poradi deficitot vo dr`avnata blagajna, centralnata vlast go zasilila ekonomskiot pritisok vrz rajata, zagolemuvaj}i gi visinata i brojot na danocite. Kako primer za zgolemuvaweto na danocite mo`at da poslu`at podatocite za ara~ot i za vonrednite dava~ki ~ii iznosi, do 1582 godina, se dvi`ele me|u 50 i 70 ak~iwa, odnosno od 40 do 60 ak~iwa, no koi ve}e na krajot od XVI vek se zgolemile na 240, odnosno na 300 ak~iwa. Pritisokot vrz rajata u{te posilno se ~uvstvuval osobeno za vreme na vojnite. Toga{ se zgolemuval otkupot na zemjodelskite proizvodi za mnogu poniski ceni duri i od onie {to bile oslobodeni od vonrednite
149

dava~ki. Vakvata situacija ~esto bila koristena od lokalnite mo}nici koi ponekoga{ i po dvapati godi{no sobirale danok. Drug na~in na s poizrazenoto eksploatirawe na selanite bile pari~nite pozajmici kon koi tie morale da pribegnuvaat za da gi ispolnat dano~nite obvrski. Garancija za zaemot naj~esto bila zemjata, a toa bil eden od na~inite za obezemjuvawe na selanite, koi ne sekoga{ uspevale da go vratat zaemot, koj obi~no bil so mnogu visoki kamati. Ponekoga{ selanite poradi nemo`nosta da go vratat zaemot begale od zemjata, kako {to bil slu~ajot so rajata od Ohridskata kaza, koja vo tekot na 1606 godina gi napu{tila selata poradi prekumernite kamati {to im bile zemani od strana na lihvarite. Izbeganata raja naj~esto zaminuvala vo najbliskite gradski centri koi, vo narednite vekovi, poradi zgolemeniot priliv, postepepeno go zgolemuvale brojot na hristijanskite `iteli.

8. Periodot na anarhija i razbojni{tvo Transformacijata na feudalnite odnosi vo Osmanliskata Imperija go ozna~ila dlabokoto rastrojstvo na klasi~noto osmanlisko op{testveno ureduvawe. Na nadvore{en plan Imperijata s po~esto trpela porazi vo sudirite so modernite evropski vojski, gubej}i teritorii so sekoj nov miroven dogovor i s pove}e potpa|aj}i pod ekonomska i politi~ka zavisnost na zapadnoevropskite dr`avi. Na vnatre{en plan situacijata u{te pove}e se uslo`nuvala so svoevolijata na zasilenite mesni feudalci. Tie tolku se zasilile {to nekoi od niv dr`ele sopstvena vojska i vodele nezavisna politika vo odnos na Vladata vo Istanbul. Centralnata vlast ne bila mo}na da go kontrolira nitu procesot na {ireweto na ~iflizite, {to u{te pove}e go zgolemuvalo nezadovolstvoto kako kaj sitnite timarioti i jani~arite taka i kaj obi~nata raja. Dr`avata, na ~ie ~elo s po~esto doa|ale nesposobni sultani, zapo~nala da zapa|a vo anarhija i haos, gubej}i ja postepeno kontrolata vrz svojata teritorija. Vakvata anarhi~na situacija vo Imperijata se odrazila i vo Makedonija. Vo po~etokot na XVIII vek, vo nejzinite severozapadni delovi s u{te se ~uvstvuvale posledicite od Avstro-turskata vojna (1683 1699). Mnozina od naselenieto {to vo borbite protiv osmanliskata vojska u~estvuvale na strana na Osmanliite gi napu{tile svoite ogni{ta. Golem broj sela zapustele, a zemjata ostanala neobrabotena. Kalu|erot Jerotij Ra~anin, minuvaj}i 1704 godina niz Ov~e Pole,
150

zapi{al: ...I dojdovme na trinaesettiot konak vo Gorobince na Ov~e Pole... Tuka od edno mesto izbrojavme ~etirinaeset golemi crkvi od bel kamen... a sega site se pusti.... Od druga strana, vo istiot period na teritorijata na Makedonija krstarele brojni razbojni~ki grupi koi sorabotuvale so dr`avnite slu`benici. Ovie, prete`no albanski aramiski dru`ini, sostaveni od po nekolku stotici lica, pravele osobeno golemi {teti vo zapadnite i centralnite delovi na Makedonija. Tie napa|ale patnici, karavani, manastiri, vleguvale vo gradovite i selata i bezmilosno pqa~kale i ubivale. Nivnata mo} i smelost bila tolku golema {to tie ~esto napa|ale i pogolemi gradovi. Poznato e deka vo tekot na 1711 godina okolu 1.000 aramii od Mat (Albanija), so poddr{ka na muteselimot na Ohrid, nekolku pati ja napadnale Bitola. Kon ovie bandi s po~esto se pridru`uvale i martolozite koi, vsu{nost, bile dol`ni da se gri`at za mirot i koi trebalo da gi gonat razbojnicite. Takov bil odmetnatiot martolozba{ija Hibetulah, koj {est godini teroriziral vo Lerinsko, Vodensko, Kostursko, Bitolsko i Prilepsko s dodeka ne bil ubien (1771 g.) od strana na neregularnite vojski isprateni od centralnata vlast. Me|utoa, po negovoto likvidirawe, pripadnicite na ovie vojski prodol`ile da go maltretiraat naselenieto vo Bitolsko. Kolkav bil razmerot na ovie razbojni~ki aktivnosti poka`uva i podatokot deka bil zapalen i manastirot Rila (1778 g.), a vo 1780 godina albanski aramii od oblasta Kolowa go ograbile manastirot Slep~e vo Bitolsko. Merkite {to gi prezemala centralnata vlast bile nedovolni za da se spre~at nasilstvoto, aramistvoto i op{tata nesigurnost ra{ireni niz cela Makedonija. Blagodarenie tokmu na ovie aramiski grupi koi, isto taka, igrale uloga i na naemni plateni vojski, na teritorijata na Makedonija vo XVIII vek uspeale da se osamostojat nekolku krupni feudalci. Okolu Dojran, Petri~ i Melnik se ra{irile imotite na familijata na Abdil-aga [abanderoglu, dodeka vo Serskata oblast se osamostoile semejstvata na Ali-beg i na Ismail-beg. Nivnata vlast bila potkrepena od 6.000 Albanci-platenici. Vo Ohridsko, Debarsko i Skopsko vladeel odmetnatiot skadarski feudalec Kara Mahmud-pa{a Bu{atlija, vo Tetovsko, Gostivarsko i Ki~evsko vlasta ja kontrolirale t.n. tetovski pa{i, a vo Ohrid Xeladin-beg. Eden od najmo}nite odmetnati feudalci na Balkanot vo ova vreme, ~ija vlast se ~uvstvuvala vo jugozapadnite kraevi na Makedonija, bil Ali-pa{a Janinski (Tepedelenli), so sedi{te vo Janina. Vo 1788 godina toj ograbil i
151

uni{til pove}e vla{ki naselbi vo Epir, me|u koi i poznatiot grad Moskopole, ~ii `iteli, begaj}i pred negovite ordi, se naselile vo Bitola, Kru{evo, Solun. Duri vo tretata decenija od XIX vek centralnata osmanliska vlast uspeala da ja stavi pod kontrola situacijata, likvidiraj}i nekoi od ovie mo}nici. Anarhi~nata sostojba vo Makedonija i na Balkanot u{te pove}e ja uslo`nuvalo i prisustvoto na t.n. krxalii, odnosno planinski razbojnici, koi se kriele po planinite. Tie se ra{irile na Balkanot po vojnata {to Osmanliskata Imperija ja vodela so Avstrija i so Rusija vo periodot od 1787 do 1792 godina. Vo Makedonija svoi zasolni{ta imale na [ar Planina, Skopska Crna Gora, Rodopite, Ogra`den i na Pla~kovica. Ovie grupi, sostaveni glavno od voeni dezerteri, bile dobro vooru`eni i mnogubrojni, dostignuvaj}i ponekoga{ brojnost i do 7.000 lu|e. Nivni celi na napad bile sela, gradovi, manastiri i site onie mesta kade {to mo`elo da se dojde do bogat plen. Vo tekot na 1792 godina grupa od 2.000 krxalii od Debarsko prvin ja ograbile Prilepskata kaza, a potoa gradovite Veles i [tip. Vo kodeksot na stru{kata crkva Sv. \orgija stoi zapis deka vo Struga do{le blizu 3.000 krxalii so vojskite na lokalnite ajani, vr{ej}i golemi zulumi. Vakvata anarhi~na situacija vo osmanliskata dr`ava prodol`ila i vo prvite decenii od XIX vek, s dodeka dr`avnite reformi, do izvesen stepen, ne ja smirile situacijata.

9. Otporot protiv osmanliskata vlast Procesot na vnatre{nite op{testveni promeni i nadvore{nite voeni porazi {to zapo~nale da go potkopuvaat osmanliskiot feudalen sistem bile pri~ina za zasiluvawe na eksploatacija i za vlo{uvawe na polo`bata na rajata, osobeno na hristijanite. Toa predizvikalo reakcija od nivna strana i tie zapo~nale da se sprotivstavuvaat na s pote{kite obvrski sprema neposredniot feudalen gospodar i sprema dr`avata. Vo toa sprotivstavuvawe bile evidentni dve osnovni tendencii. Ednata imala socijalen karakter i bila naso~ena protiv prekumernata eksploatacija i ugnetuvawe, dodeka drugata gi izrazuvala, do izvesen stepen, osloboditelnite streme`i na porobenoto naselenie. Sprotivstavuvaweto na ekonomskata eksploatacija naj~esto se izrazuvalo niz neoru`en otpor, koj se projavuval na razli~ni na~ini
152

i formi. [iroko rasprostraneti formi bile napu{taweto na zemjata i odeweto na drugi zemji{ni parceli, preobrazuvaweto na oranicite vo lozja, bav~i i gradini, krieweto za vreme na popisite ili za vreme na sobiraweto na danocite, nepla}aweto na danocite i sl. Taka, 1655 godina, sudot vo Bitola donel odluka na selanite od selata Ostrec, Ki{evo, Sko~ivir i Trnovo za poslednite tri godini da ne im zema danok so cel tie da se vratat vo domovite {to gi napu{tile. Za namaluvawe na ekonomskiot pritisok selanite, isto taka, se slu`ele i so postojani poplaki i molbi upateni do visokite organi, `alej}i se na odnesuvaweto na lokalnite feudalci. Ovie poplaki ponekoga{ prerasnuvale vo buni, dokolku i dr`avnite organi ne prezemale soodvetni merki za za{tita. Takva e Mariovsko-prilepskata buna, koja izbuvnala esenta 1564/1565 godina, koga hristijanite go tu`ele upravnikot na hasot na vezirot Mustafa-pa{a, vo ~ij sostav vleguvale Prilep i Mariovo, deka sprotivno na {erijatot zemal golemi pari~ni kazni. Sudot ne gi priznal argumentite na selanite, a vojvodata gi obvinil deka ve}e dve godini ne gi pla}ale dava~kite i pobaral tie dava~ki da bidat naplateni. Toga{ pove}e od 1.000 selani, so stapovi i kamewa vo racete, se sobrale pred vratite na sudot i sakale da vlezat vnatre. No, blagodarenie na brojnosta na muslimanite vo gradot, buntot nabrgu bil smiren. Istoto se povtorilo i narednata 1565 godina. Vakvi buni {to imale lokalen karakter osobeno za~estile od vtorata polovina na XVI vek pa natamu i osobeno bile prisutni vo Zapadna Makedonija. Edna od najra{irenite i najstari formi na oru`en otpor protiv osmanliskata vlast bilo i ajdutskoto dvi`ewe. Ovaa op{testvena pojava vo XV-XVI vek imala silni belezi na drumsko razbojni{tvo, nasledeno od sredniot vek, bez nikakva vrska so organiziran otpor protiv vlasta. Pretvoraweto na zemjata na hristijanite vo ~iflizi mu dale na ajdutstvoto poorganizirana forma na socijalno dvi`ewe. Ve}e kon krajot na XVI vek vo izvorite se registrirani prvite napadi na spahiskite imoti i ~iflizi od strana na organizirani grupi od hristijani. Iako ova dvi`ewe imalo prete`no stihien karakter i ~esto se sveduvalo na razbojni{tvo, toa bilo eden od najdolgotrajnite oblici na otpor. Ajdutite, organizirani vo dru`ina od 20 do 30 lica, obi~no dejstvuvale vo periodot od maj do noemvri, odnosno od \ur|ovden do Mitrovden, koga mo`ele da najdat zasolni{te vo planinite. Preku zima se zasolnuvale kaj svoite jataci, a nivni ~esti zasolni{ta bile i manastirite. Akciite na ajdutite se sostoele od napadi na
153

feudalnite imoti i ubistva na feudalcite, palewe na ~iflizite, grabawe i ubivawe na dobitokot, rasteruvawe na rabotnata sila i sl. ^esta meta im bile i trgovskite karavani i sobira~ite na danok, koi nenadejno bile napa|ani od zaseda. Merkite na osmanliskite vlasti protiv ajdutite bile energi~ni i surovi, no tie sepak ne uspevale da go spre~at nivnoto postoewe. Fatenite ajduti naj~esto bile osuduvani na smrt, a vo najdobar slu~aj bile ispra}ani na do`ivotna robija kako vesla~i na galii. Ajdutstvoto osobeno se zasiluvalo vo vreme na vojnite na Osmanliskata Imperija so evropskite dr`avi. Za vreme na Avstro-turskata vojna (16831699), vo severoisto~na Makedonija ajdutskiot voda~ Karpo{ sozdal teritorija vrz koja osmanliskata dr`ava nemala kontrola. Vo XIX vek ajdutstvoto preminalo vo svojata posledna faza, stanuvaj}i del od oru`enata borba za nacionalno osloboduvawe. Osloboditelnite borbi na balkanskite narodi od XIX i vo po~etokot na XX v. bile vo direktna vrska so ajdutstvoto, koe socijalnata forma postepeno ja zamenile so politi~ko-nacionalna ideologija. U{te od najraniot period makedonskoto naselenie se vklu~ilo i vo organiziranite oru`eni borbi protiv osmanliskata vlast. Vo vtorata polovina na XV vek toa aktivno u~estvuvalo vo vostanieto na Skenderbeg. Vostanieto zapo~nalo 1443 godina i zafatilo del od makedonskata teritorija vo predelot na Debarskata oblast. Edno od najzna~ajnite upori{ta na vostanicite bil Svetigrad (Koxaxik) vo Debarska `upa. Nekolku zna~ajni i golemi bitki me|u vostanicite i osmanliskata vojska se odigrale na teritorijata na Makedonija, a vo niv u~estvuvalo i makedonsko pravoslavno naselenie. Vostanieto kone~no bilo zadu{eno 1478 godina. Po negovoto zadu{uvawe mnozina albanski hristijani i pomal del od makedonskoto naselenie emigrirale vo Ju`na Italija, vo Kalabrija i na Sicilija. Edno od najkrupnite oru`eni vostanija na teritorijata na Makedonija vo klasi~niot osmanliski period bilo Karpo{evoto vostanie. Ova vostanie bilo podignato vo oktomvri 1689 godina, vo severoisto~na Makedonija. Na ~elo na vostanieto stoel ajdu~kiot stare{ina Karpo{, po kogo i vostanieto go dobilo svoeto ime. Karpo{ bil stare{ina na golema ajdu~ka dru`ina i dejstvuval na planinata Dospat, kako i vo okolinite na Ni{, Vrawe, Leskovac, Pirot. Eden kratok period bil i martolozba{a, odgovoren za gonewe na ajducite, nazna~en na taa pozicija od strana na osmanliskata vlast, so cel da go pridobie. No, koga vo ramkite na golemata Avstro-turska vojna (16831699) avstriskite vojski, vo oktomvri 1689 g., napreduvale vo Makedonija, toj vo
154

kumanovsko-krivopalane~kiot kraj zapo~nal vostanie protiv Osmanliite. Pokraj uspehot na avstriskite vojski, pri~inite za vostanieto le`ele i vo te{kata ekonomska i socijalna polo`ba na hristijanskata raja. Za vreme na vostanieto, za kratok period bila sozdadena teritorija od kade bila istisnata osmanliskata vlast. Glavno upori{te na taa teritorija bila kasabata Kriva Palanka. No ve}e vo noemvri osmanliskata vojska izvr{ila re{ava~ki napad protiv Avstrijcite i protiv vostanicite na Karpo{. Na ~elo na ovie vojski se nao|ale seraskerot Koxa Mahmud-pa{a i hanot na krimskite Tatari Selim Giraj. Vo denovite me|u 24 i 28 noemvri, nadmo}nite vojski na Selim Giraj, bez pogolem sudir, prvin ja zazele Kriva Palanka, koja bila napu{tena i zapalena od strana na vostanicite. Potoa, kaj novoizgradenoto utvrduvawe pred Kumanovo, tie gi porazile vostanicite, zarobuvaj}i go pritoa i Karpo{. Ottuka, Selim Giraj so vojskata se upatil kon Skopje, vo koe vlegol bez borba, bidej}i avstriskite vojski, otkako go zapalile gradot, go napu{tile. Krimskite Tatari postavile logori vo Skopskoto Pole i ottuka se vpu{tile kon Tetovo, Veles i Mariovo, gonej}i gi vostanicite. Vostanieto bilo zadu{eno a Karpo{, vo po~etokot na dekemvri 1689 godina, po naredba na Selim Giraj, bil poguben vo Skopje. Vostanieto na Karpo{ pretstavuvalo prv pozna~aen obid na makedonskoto hristijansko naselenie da se sprotivstavi na osmanliskata vlast. S do XIX vek, vo Makedonija nemalo drug poseriozen obid za bunt ili vostanie. Za vreme na ovaa Avstro-turska vojna avstriskiot car Leopold I, vo tekot na 1690 godina, upatil nekolku apeli za pomasovno vklu~uvawe na hristijanite od Balkanot na strana na Avstrijcite. Vo ovie apeli na site balkanski narodi im bila vetuvana za{tita od mo}nata imperija. Na 26 april suverenot na Avstrija upatil posebno za{titno pismo, koe se odnesuvalo samo na Gens Macedonica. Me|utoa, celta na ovie apeli za mobilizirawe na hristijanite na strana na Avstrijcite ne bila postignata i tie nemale poseriozno vlijanie vrz raspolo`enieto na balkanskite hristijani.

10. Ohridskata arhiepiskopija So osmanliskoto osvojuvawe Ohridskata arhiepiskopija pretrpela golemi materijalni zagubi so odzemaweto na golemi imoti i pretvoraweto na golem broj crkvi vo xamii, me|u koi bile i katedralnata
155

Sv. Sofija, kako i stariot sv. Klimentov hram crkvata Sv. Pantelejmon vo Ohrid. Sepak, taa prodol`ila da funkcionira kako edinstvena srednovekovna institucija vo Makedonija koja go pre`iveala osvojuvaweto. Prilagoduvaj}i se na novonastanatata politi~ka situacija, arhiepiskopijata uspeala da go za~uva svojot avtonomen i privilegiran status vo novata dr`ava, vo ~ii ramki vlegla re~isi seta pravoslavna ekumena na Balkanot na ~elo so carigradskiot patrijarh. Sekako, toa bilo rezultat i na tolerantnata politika na Osmanliite kon ovaa institucija kako predvodnik na dominantnite hristijani na novoosvoenite teritorii, no i na miroqubivoto odnesuvawe na nejzinite voda~i sprema osvojuva~ite. Vo po~etokot na XV vek, koristej}i ja blagonaklonosta na centralnata osmanliska vlast, koja bila vo sudir so Vizantija, Ohridskata arhiepiskopija uspeala da ja pro{iri svojata jurisdikcija nad Sofiskata i Vidinskata eparhija, a do po~etokot i vo tekot na XVI vek i nad Vla{ko i Moldavija, kako i nad delovi od Srpskata crkva. Vo spomenatiot vek taa uspeala da ja priklu~i, iako samo privremeno, i t.n. Italijanska eparhija vo koja vleguvale Apulija, Kalabrija, Sicilija, Malta, Venecija i Dalmacija. Granicite na Ohridskata arhiepiskopija se menuvale i zavisele, pred s, od raspolo`enieto na vlastite kon nea. I pokraj toa {to tie s pove}e se stesnuvale, a nejzinite avtonomni prava se namaluvale, sepak, vo ramkite na nejzinite granici postojano ostanuvale 9 mitropolii i toa: Kosturskata, Pelagonisko-bitolskata, Strumi~kata, Kor~ansko-Elbasanskata, Beratskata, Vodenskata, Dra~kata, Grebenskata i Sisanskata, kako i 5 episkopstva: Debarsko-ki~evskoto, Vele{koto, Prespanskoto, Meglenskoto i Gora-mokrenskoto. Na vnatre{en plan, Ohridskata arhiepiskopija imala svoja organizaciona struktura preku koja taa ja izvr{uvala svojata funkcija. Centar od kade se rakovodelo ostanal gradot Ohrid. Tuka bilo sedi{teto na arhiepiskopot i na Sinodot kako najvisoko upravno i zakonodavno telo na Ohridskata arhiepiskopija. So nego pretsedaval arhiepiskopot, koj mo`el da bide suden i menuvan od strana na Sinodot. Arhiepiskopot bil odgovoren za funkcioniraweto na crkvata, a odgovaral i pred osmanliskata vlast za mirot me|u pravoslavnite hristijani. Arhiepiskopijata se delela na eparhii, a site eparhiski arhierei bile ~lenovi na Sinodot. Arhiereite bile odgovorni pred arhiepiskopot i Sinodot. Kosturskiot mitropolit bil prvoprestolen i zamenik na ohridskiot arhiepiskop. Eparhiskite arhierei imale gole156

mi prava vo rakovodeweto so svoite eparhii. Tie nazna~uvale svoi zamenici arhierejski namesnici, rakopolagale i nazna~uvale parohiski sve{tenici, a vo manastirite nazna~uvale i razre{uvale stare{ini (igumeni). Na toj na~in hierarhijata se spu{tala do najniskite verski slu`benici. Za razgleduvawe na pova`nite pra{awa bil svikuvan arhierejski sobor, kako i crkovno-naroden sobor na koj, pokraj duhovnite, u~estvuvale i svetovni lica, vidni gra|ani na Ohrid. Ohridskata arhiepiskopija imala i svoi crkovni sudovi kade {to se razgleduvale sporovite me|u hristijanskite vernici, nezavisno od osmanliskite zakoni. Vsu{nost, tokmu preku pretstavnicite na Arhiepiskopijata, zaednicata na pravoslavnite hristijani ostvaruvala komunikacija so dr`avnite vlasti, pritoa, u`ivaj}i golema avtonomija vo oblasta na svoite vnatre{ni raboti i gra|anskite prava. Na toj na~in Ohridskata arhiepiskopija bila institucijata preku koja na teritorijata na Makedonija i po{iroko funkcioniral milet-sistemot (ar. millet zaednica, narod), koj bil vospostaven na teritorijata na celata imperija. Su{tinata na milet-sistemot, vsu{nost, se sostoela vo pravoto na nemuslimanskite zaednici sami da si gi ureduvaat i vodat vnatre{nite raboti vo pogled na verata i na drugite gra|anski pra{awa, kako {to bile sklu~uvawata brakovi, razvodite, nasledstvata, obrazovanieto i sl. Za funkcionirawe na taa avtonomija bile zadol`eni verskite pretstavnici na nemuslimanskite zaednici, koi pred osmanliskite vlasti odgovarale za redot, mirot i po~ituvaweto na zakonot od strana na nivnata pastva. Vedna{ po pa|aweto na Carigrad, vo Osmanliskata Imperija bile ozakoneti tri glavni mileti: Rum (pravoslaven) milet, Ermeni milet i Jehudi (Evrejski) milet. Seto pravoslavno naselenie od Balkanot vleglo vo sostav na Rum miletot, na ~ie ~elo stoel carigradskiot patrijarh. Ohridskata arhiepiskopija prvite seriozni teritorijalni zagubi vo tekot na osmanliskoto vladeewe gi po~uvstvuvala so obnovuvaweto na Pe}skata patrijar{ija (1557 g.). Toga{ severnite makedonski teritorii potpadnale pod jurisdikcija na obnovenata Srpska patrijar{ija. Istovremeno, prodol`il i s pove}e se zasiluval pritisokot na Carigradskata patrijar{ija vrz avtonomijata na Ohridskata arhiepiskopija. Vo vrska so taa politika na Patrijar{ijata so tekot na vremeto sred visokiot kler na Ohridskata arhiepiskopija se formirale dve partii: avtohtona partija i partija na carigradskiot patrijarh. Glavnata borba me|u dvete partii se vodela okolu izborot na
157

arhiepiskopot. Zasilena od poddr{kata na mo}nite fanarioti od Istanbul (gr~kata duhovna i trgovska elita), partijata na patrijarhot s pove}e gi prigrabuvala poziciite na visokoto sve{tenstvo vo Arhiepiskopijata. Gr~kiot jazik s pove}e bil zastapen preku ligurgijata, u~ili{tata i crkovnite zapisi. Vo maj 1763 godina Carigradskata patrijar{ija, so silen pritisok od fanariotite, se obidela na ohridskiot prestol da postavi svoj ~ovek jeromonahot Ananij. No, i pokraj toa {to za nego Patrijar{ijata obezbedila i berat od sultanot, toj bil odbien od strana na Arhiepiskopijata i izgonet od Ohrid. Za svoj arhiepiskop Sinodot go izbral pelagoniskiot mitropolit Arsenij, po poteklo Sloven. Toa bil posledniot uspeh na privrzanicite za avtonomna arhiepiskopija. Po mnogute intrigi i kleveti od strana na Carigradskata patrijar{ija, pri {to Arhiepiskopijata bila pretstavuvana kako orudie na Avstrija i na Rim, vo januari 1767 godina bilo izdejstvuvano nejzinoto ukinuvawe. Arhiepiskopot Arsenij bil prinuden dobrovolno da podnese ostavka, da ja priznae Carigradskata patrijar{ija i da gi priklu~i site arhiepiskopski eparhii kon nea. Seto toa bilo potvrdeno so sultanski dekret, so koj bile ozakoneti ukinuvaweto na Arhiepiskopijata i prisoedinuvaweto na ohridskite eparhii kon Patrijar{ijata. Ohridskata arhiepiskopija odigrala mnogu zna~ajna uloga vo za~uvuvaweto na verskiot i kulturniot identitet na pravoslavnite hristijani na celiot Balkan, kako i vo {ireweto na pismenosta sred naselenieto. Iako najvisokiot kler bil gr~ki, nejziniot nizok kler, sve{tenicite i mona{tvoto, bile so makedonsko slovensko poteklo i tokmu tie ja ostvaruvale vrskata me|u vernicite i crkvata. Ovoj nizok kler vo crkvite i manastirite pridonel za za~uvuvawe ne samo na pravoslavnata vera tuku i na etni~kiot identitet na makedonskoto naselenie, pravej}i ja na toj na~in Ohridskata arhiepiskopija baza na makedonskoto pravoslavie.

11. Kulturata i na~inot na `iveewe So osmanliskoto osvojuvawe, radikalni promeni nastanale i vo sferata na kulturata i na~inot na `iveewe. Preku no} eden na~in na `iveewe bil zamenet so drug. Pobedata na edna muslimanska imperija nad porane{nite balkanski hristijanski dr`avi predizvikala kulturen {ok kaj site balkanski narodi. Celiot sistem na hristijanskite
158

duhovni vrednosti do`iveal isklu~itelno silen potres. Vo site sferi na `ivotot nastanale takvi promeni {to po svojot intenzitet mo`at da se sporedat so promenite na ovie prostori nastanati so doseluvaweto na Slovenite. Kulturata na teritorijata na Makedonija vo klasi~niot osmanliski period mo`e da se podeli na selsko-hristijanska i na gradskomuslimanska. Makedonskite sela ostanale prete`no hristijanski i vo niv prodol`ila da se razviva pravoslavnata duhovna kultura. Taa bila neraskinlivo povrzana so selskite manastiri i crkvi, koi ja izbegnale sudbinata na gradskite hristijanski svetili{ta, od koi najgolemiot broj bile uni{teni ili zamrele. Selskite hristijanski hramovi bile edinstvenite kulturni izvori za hristijanskoto naselenie. Lesnovskiot manastir vo Kratovskata oblast, Matej~e i Sv. Prohor P~inski vo Kumanovskata oblast, Slep~e vo Demirhisarsko, Treskavec vo Prilepsko, Pre~ista vo Ki~evsko, Jovan Bigorski vo Debarsko i drugi manastiri, raspolagaj}i so golem broj slovenski rakopisi, prodol`ile so tradicijata na prepi{uvawe i razmno`uvawe na bogoslu`benite, filozofsko-pou~nite i crkovnoprakti~nite knigi. Vo toa vreme se pojavile i duhovni lica koi projavile zabele`itelna kni`evna dejnost. Me|u niv treba da se spomenat Dimitar Kratovski (XV vek) i Joan Kratovski (XVI vek) od Kratovskiot kni`even centar, Vladislav Gramatik (XV vek) od manastirot vo Matej~e, Dimitar Kantakuzin (XV vek), Visarion (Varlaam) Debarski (XVI vek) od Slep~anskiot manastir, koj ostavil zad sebe pove}e u~enici, i drugi. Prepi{uva~kata, prosvetnata, kni`evnata i kulturnata dejnost se odvivale vo isto vreme i se prepletuvale me|usebno s do XIX vek, koga novite kni`evni tendencii postepeno zapo~nale da stanuvaat dominantni. Za {ireweto na ovoj vid crkovno-filozofska literatura, u{te vo XVI vek, vo Skopje postoela kni`arnicata na Kara Trifun. Isto taka, svojata rabota ja prodol`ile i svetogorskite manastiri, koi bile glavni jadra kade {to se regrutirale monasite i kalu|erite, koi potoa slu`ele vo crkvite i manastirite niz celiot Balkan. Kon krajot na XVI i posebno vo XVII i XVIII vek, vo Makedonija nastapil period na preveduvawe zbornici so razli~ni sodr`ini, nare~eni damaskini po vizantiskiot kni`evnik Damaskin Studit (XVI vek). Vo ovie prevodi na slovenski, odnosno crkovnoslovenski jazik, vleguvale elementi na narodniot govor, osobeno od sintaksata i od morfologijata. Vo toj pogled osobeno zna~aen e prevodot od gr~ki
159

jazik na propovedite na Damaskin Studit, napraven od pelagoniskiot episkop Grigorij, vo vtorata polovina na XVI vek. Osven toa, vo istiot period bile sozdadeni nekolku zna~ajni spomenici na slovenskata pismenost vo Makedonija, kako {to se: Klimentovata gramota, Slep~anskiot pismovnik, Makedonskiot damaskin od XVI vek, Tikve{kiot zbornik od XVI-XVII vek, Treskave~kata kodika od XVII-XVIII vek i dr. Vo manastirskite }elii, vsu{nost, prodol`uvale da opstojuvaat i hagiografskite dela za srednovekovnite svetci, nastanati vo predosmanliskiot period. Sostaven del na makedonskata hristijanska kultura bila i narodnata epika. Taa se gradela niz site vekovi na osmanliskoto vladeewe koe ostavilo najdlaboki tragi kaj narodot. Me|u najpopularnite narodni junaci opeani vo narodnite epovi kako borci protiv Osmanliite se istaknuvaat: Marko Krale, Bolen Doj~in, Mom~il Vojvoda, potoa Sekula detence, Gruica detence i drugi. Kon ovie epski pesni podocna se pridodale i narodnite pesni za brojnite ajdutski i komitski voda~i. Vo usnata narodna proza, pak, posebno mesto zazel likot na Itar Pejo, koj proizlegol od sredinata na neobrazovanite selani i niz kogo se otslikani narodnata mudrost i snaodlivost. Vo pazuvite na makedonskite manastiri bile sozdadeni i prvite u~ili{ta vo koi se podgotvuvale sve{tenici, a vo XVII vek i osobeno vo XVIII vek se pristapilo i kon organizacija na gradski svetovni u~ili{ta vo blizina na crkvite. Takvi u~ili{ta bile otvoreni vo Veles, vo Skopje i vo Prilep. Vo 1783 godina vo Prilep se spomenuva u~ili{teto na daskalot Risto Dumbalovski, koe postoelo i vo 1823 godina. Od vremeto na osmanliskoto vladeewe crkvite vo Makedonija se so skromni razmeri i naj~esto bile gradeni po selata. Tie bile ednostavni ednokorabni zgradi na pravoagolni osnovi. Naj~esto bile yidani so neobraboten ili poluobraboten kamen. Poretko bile gradeni so kamen i so tula, kako {to e crkvata Sv. \orgi vo selo Bawani, Skopsko (1549 g.). Vo periodot od XV do XVIII vek vo Makedonija bile izgradeni pove}e crkvi, najgolemiot del od niv vo selata ili vo sklop na izgradenite manastiri, kako {to se: Sv. Voznesenie vo s. Leskoec (1426 g.); Uspenie Bogorodi~ino, s. Velestovo, Ohridsko (1444 g.); Sv. Bogorodica Pre~ista vo s. Varo{, Prilepsko (1438 g.); Sv. Nikola vo s. Trnovo, Krivopalane~ko (1505 g.); Sv. Petar i Pavle vo s. Zrze, Prilepsko (1535 g.); Sv. Arhangel, s. Nepro{teno, Tetovsko (1569 g.); Sv. Nikola vo s. Oreovec, Ki~evsko (1602 g.); Sv. Jovan Bogoslov, s.
160

Slep~e (1617 g.); crkvata na manastirot Sv. Jovan Bigorski (1713 g.) i dr. Dekoracijata kaj ovie crkvi bila dosta skromna i se sostoela od plitkoreljefni motivi na prepleti, geometriski {ari, stilizirani rastitelni motivi i `ivotni. Bile dekorirani i so freski, kako i so ikoni na drveni ikonostasi. Ikonopiscite mu ostanale verni na stariot na~in na izrazuvawe i naj~esto gi imitirale tvorbite od postariot predosmanliski period. Vo toj period makedonskiot `ivopis se razvival vo nekolku centri, od koi najzna~ajni bile: Ohridskoprespanskiot, manastirite Treskavec i Zrze vo Prilepsko, potoa Slep~enskiot, Lesnovskiot i dr. Kako graditeli po~esto se javuvale zdru`eni ktitori-selani, a poretko poedinci. Istovremeno vo Makedonija se razvivala i islamskata kultura donesena od osvojuva~ite. Nejzin centar bile makedonskite gradovi. Srednovekovniot hristijanski grad so za{titni yidovi postepeno is~eznal i nego go zamenile naselbi so orientalen izgled od otvoren tip. Vo niv se formirale odvoeni maala, za muslimanskoto i za hristijanskoto naselenie, so zbiena gradba. Se razvila i ~ar{ijata, kako rabotna i trgovska zona so grupirani du}ani i so raznovidni zanaeti. Osobeno vidlivi tragi ovaa kultura ostavila vo arhitekturata. Vo site pogolemi makedonski gradovi bile izgradeni brojni sakralni i verski objekti koi slu`ele za razli~ni celi. Xamiite, mezxidite, turbiwata, zaviite, bile izgradeni vo slava na Alah i na novata vera, a anovite, karvan-saraite, amamite, od mnogu poracionalni pri~ini. Tie sozdavale posebni ansambli, funkcionalno grupirani vo urbanoto jadro na gradovite. Najzna~ajni xamii izgradeni vo Makedonija se: Sultan Muratovata xamija (1436 g.). Isak-begovata, nare~ena Alaxaxamija (1438 g.), Isa-begovata (1475 g.), Mustafa-pa{inata (1492 g.) vo Skopje, Isak-begovata (1508 g.) i Jeni-xamijata (1558 g.) vo Bitola. Od profanata arhitektura po svojata impozantnost se izdvoile: Kapan an, Suli an (XV vek), Kur{umli an (XVII vek), Daut-pa{in amam (1484 g.) i dr. Ovie objekti i denes svedo~at za izvonrednite arhitektonski re{enija i za nivnata zna~ajna uloga vo sekojdnevniot `ivot na muslimanite. Islamskata prosveta imala naglasen religiozen karakter. Edukacijata se izveduvala vo mektbite i medresite (osnovni i sredni muslimanski verski u~ili{ta). Vo Skopje, u{te vo XV vek, postoele dve medresi, od koi Ishak-begovata bila edna od najstarite i najpoznati medresi na Balkanot. Osven religioznite nauki, vo ovie u~ili{ta se izu~uvale i isto~nite jazici, islamskoto pravo, filozofijata, mate161

matikata i drugi predmeti. Tekiwata na dervi{ite, isto taka, bile centri za religiozna edukacija i vospituvawe. U{te vo najraniot period, vo sostav na xamiite, medresite i tekiite, bile sozdadeni i orientalni biblioteki. Za najstara se smeta bibliotekata na Ishakbeg, osnovana 1445 godina, a najbogata bila bibliotekata pri medresata na Isa-beg vo Skopje. Kni`niot fond se sostoel glavno od knigi so religiozna sodr`ina. Blagodarenie na razvienata edukacija, vo gradovite se javile i prvite islamski kni`evni dejci i literati koi pi{uvale poezija i proza. Taka, samo od Skopje, se izdignale nekolku poznati literaturni dejci, kako {to bile: Atai Uskubi, Isak ^elebi, Vejsi Efendi i dr. Najgolema slava dostignal Isak ^elebi, koj bil i profesor vo medresite vo: Skopje, Bursa, Odrin, kako i vo najpoznatata Sahn medresa vo Istanbul. Toj napi{al i edno delo posveteno na Skopje. Me|u osmanliskite poeti od Bitola poznati se: Haveri, Zuhuri, ^elebi, Vahii, ]atib Hasan, dodeka vo Tetovo se istaknale poetite Suxudi i Tului. Osven poeti, vo pove}eto gradovi vo Makedonija `iveele i rabotele kako profesori vo medresite ili kako kadii i drugi poznati u~eni li~nosti. Takov bil i Ahmed Isamudin Ta{}opruzade (14951554), koj se vbroil me|u prvite osmanliski enciklopedisti. Toj, 1529 godina, bil nazna~en za profesor vo medresata na Ishak-beg vo Skopje, kade pove}e godini rabotel i kako kadija. Evreite koi{to se naselile vo Makedonija, isto taka, razvile svoja kultura vo ramkite na osmanliskoto op{testvo. Tie osnovale svoi obrazovni institucii vo koi se izu~uvale teologijata, astronomijata, filozofijata i matematikata. Pri sinagogite rabotele osnovni u~ili{ta i u~ili{ta za povozrasni kade {to decata se opismenuvale i se ~ital Talmudot. Site tie imale i svoi biblioteki. Najva`niot duhoven centar na Evreite vo Makedonija bil Solun. Vo ovoj grad tvorel i Don Juda Benevista, eden od naju~enite i najbogati Evrei vo toa vreme. Toj sozdal golema biblioteka i ja osnoval Solunskata talmudska akademija, koja stanala kulturen centar na makedonskite Evrei. Vo Solun, 1555 godina, do{ol i Huan Rodrigez de Kastel de Branko, pro~uen lekar na papata Julij III i profesor po medicina vo Ferara i vo Ankona. Prisustvoto na Evreite dalo ogromen pridones na celokupnata kultura vo Makedonija. Spored osmanliskiot patopisec Haxi Kalfa, vo prvata polovina na XVII vek, vo Visokata evrejska {kola vo Solun predavale 200 nastavnici, a nastavata ja sledele pove}e od 1.000 lica.
162

[to se odnesuva do na~inot na `iveewe, osobeni specifiki imal gradskiot `ivot. I pokraj vlijanieto na dominantnata, vo turska verzija, orientalna kultura, vo gradovite niknala edna specifi~na materijalna i duhovna kultura vo koja se izme{ale i me|usebno se povrzale zateknatata stara tradicija so kulturata i tradicijata na novodojdencite. Bez razlika na verskite i etni~kite razliki i strogite zakonski propisi vo pogled na oblekuvaweto, noseweto oru`je i sl., pri {to sekoga{ privilegirani bile pripadnicite na gospodarskata vera, site sultanovi podanici, koristej}i gi uslovite {to im gi nudel gradskiot `ivot, vlijaele edni na drugi, sozdavaj}i na toj na~in edna sinkreti~ka civilizacija vo koja, so tekot na vremeto, se vklopile site etni~ki i verski grupi. Sepak, vo ramkite na taa sinkreti~ka kultura, i pokraj neprestanoto me{awe i sekojdnevnoto komunicirawe, gradskite `iteli gri`livo gi za~uvale svojata samobitnost i narodnost, svoite obi~ai i naviki i svojot jazik. Pripadnicite na raznite verski grupi, hristijanite, muslimanite i Evreite, `iveele vo razli~ni delovi od gradot i imale svoi duhovni voda~i. Sve{tenicite, imamite i rabinite go pretstavuvale svoeto stado pred oficijalnite vlasti. Poserioznoto zbli`uvawe na pripadnicite na ovie grupi, osven slu`beno, povlekuvalo osuda, pa duri i isklu~uvawe od zaednicata. Razli~nite etni~ki, odnosno verski grupi vo gradot, go ~uvale svojot jazik, zboruvaj}i go po domovite i vo me|usebnoto komunicirawe. I pokraj preovladuvaweto na osmanliskiot jazik, vo gradskite ~ar{ii se slu{al govorot na site onie {to `iveele ili podolgo prestojuvale vo gradot. Site trgovci, doma{ni i stranski, prekupci na stoki, menuva~i na pari, pa duri i amalite, znaele po ne{to od jazikot na lu|eto so koi najmnogu sorabotuvale. Seto toa ovozmo`uvalo pot~inetite zaednici, pred s, hristijanskata i evrejskata, da ja za~uvaat svojata samobitnost i da ja razvivaat svojata materijalna i duhovna kultura.

163

164

MAKEDONIJA VO XIX VEK

1. Raspa|awe na osmanliskiot feudalen sistem vo Makednija i ra|awe na noviot sistem kapitalizmot Procesot na raspa|aweto na osmanliskiot voeno-feudalen sistem, a zaedno so toa i opa|aweto na mo}ta na Osmanliskata Imperija, zapo~nati vo izminatiot period se preleale i vo devetnaesettiot vek. Iako ovie procesi se odvivale bavno, toa nezapirlivo vodelo kon definitivniot raspad na Imperijata. Zasilenite obidi preku reformirawe da se modernizira, a so toa i da se spasi ve}e ostarenata dr`ava, samo go odlo`uvale nejziniot kraj. Spahiskata struktura vo Osmanliskata Imperija bila ekonomski i politi~ki dominantna niz eden dolg period od nejzinata istorija. Zgolemuvaweto na nejzinata ekonomska i politi~ka mo} uslovilo vo nejzinite pove}eslojni redovi (vojska, dvorska birokratija i voop{to onie vo mo}niot dr`aven aparat) da se pojavat tendencii za otcepuvawe i za osamostojuvawe od centralnata vlast. Mo}ni velikodostojnici, kako {to bile Ali-pa{a Janinski, tetovskite i skopskite pa{i, debarskite i nekoi drugi begovi, se proglasile za samostojni vladeteli i, stremej}i se kon brzo bogatewe, seele pusto{ niz Makedonija. Toa bilo vreme za koe eden sovremenik zapi{al deka skoro celata evropska Turcija pretstavuvala u`asna gletka na bezredie, buntovi i varvarstvo. Razbojni~ki bandi-krxalii gi napa|aat gradovite i selata... i vr{at nevideni yverstva. Vakvata seriozna krizna situacija sultanite se obidele da ja nadminat preku primenuvaweto na nekoi reformi i so upotrebata na sila. Prvo sultanot Selim III (17891807) re{il da ja ukine spahiskata struktura kako vojni~ka formacija, da gi likvidira jani~arskite korpusi i da vovede moderni voeni sili po primerot na zapadnite zemji.
165

Negoviot naslednik Mehmed II, a po nego i Abdul Mexid, uspeale da gi rasturat jani~arite i nivnite pomo{ni institucii, a vo zna~itelna mera i drugite institucii na stariot poredok. So toa go otvorile patot za afirmacija na reformite {to }e bidat prifateni podocna. Taka, preku upotrebata na delumni socijalno-ekonomski i klasni promeni se o~ekuvalo da bidat podobreni voenata i ekonomskata sposobnost na Imperijata, kako i da zajaknat centralnata vlast i uprava. Promenata na starata spahiska struktura so nova vo Makedonija se odvivala glavno preku formiraweto na ~ifligarskiot sistem. Procesot na sozdavaweto na ~iflizite mo`e da se sledi u{te od {esnaesettiot vek, no ~ifligarstvoto kako sistem nadvladealo duri vo devetnaesettiot vek. Za da se ostvari toa mnogu pomognalo definitivnoto ukinuvawe na spahistvoto (1864 g.). Pobedata na ~ifligarskiot sistem zna~ela re~isi celosno eksproprirawe na selanite i u{te pogolemo nivno podlo`uvawe na eksploatacija i osiroma{uvawe. Najbrojniot raboten selanski sloj bile napoli~arite, optovareni so golemi dava~ki i danoci kon ~ifliksajbiite i dr`avata. Polo`bata na vtorite po broj selani ~ifligari (momocite) bila u{te pote{ka. Nitu polo`bata na slobodnite selani, koi `iveele na sopstvena zemja, ne bila zna~ajno podobra. Sprovedenite reformi imale pridones vo formiraweto na noviot ekonomski poredok, koj se temelel vrz stokovopari~niot na~in na proizvodstvo, {to vodelo do sozdavawe na moderna kapitalisti~ka klasa i do novo kapitalisti~ko op{testvo vo Imperijata. Re~isi site promeni {to se odvivale vo dr`avata imale za rezultat vlo{uvawe na polo`bata na selanite. Selskoto naselenie bilo prinudeno da gi napu{ti ve~nite ogni{ta i svojot spas da go pobara vo gradovite, koi obezbeduvale pogolema sigurnost i nudele podobra `ivotna egzistencija. Toa pridonelo makedonskite gradovi, naseleni prete`no so tursko naselenie, da se zgolemuvaat i postepeno da se preobrazuvaat glavno vo makedonski hristijanski naselbi. Migracijata selo-grad, suzbivaweto na anarhijata i proklamiraweto na novite reformi {to bile naso~eni kon likvidiraweto na timarsko-spahiskiot sistem, kako i donesuvaweto na \ulhanskiot hati{erif (1839 g.), koj predviduval polna ramnopravnost na site gra|ani pred zakonite, bez razlika na nivnata vera i narodnost, celosnata garancija na `ivotot i imotot na site podanici na sultanot, go pottiknuvale brziot razvitok na gradskoto stopanstvo i pozitivno se odrazile vrz celokupniot razvitok na dr`avata. Vo fevruari 1856 godina, po poznatata
166

Krimska vojna, bil proglasen i Hati-humajunot, akt koj u{te pove}e gi izedna~uval vo pravata i dol`nostite site `iteli na Imperijata i koj gi proklamiral najgolemite mo`ni slobodi. Od voveduvaweto na ovie promeni se o~ekuvalo osmanliskata dr`ava da se preobrazi vo moderna dr`ava od zapaden tip. Novonastanatite odnosi go isforsirale izvozno orientiranoto proizvodstvo pri {to osobeno mesto zazemalo ko`arstvoto, a zaedno so toa i izvoznata trgovija. Niz makedonskite gradovi se pojavile pazarni denovi, a vo oddelni gradovi (Prilep, Ser, Nevrokop i dr.) se organizirale i pana|uri. Zaedno so stopanskiot razvitok na zemjata se ra|ala i se sozdavala novata bur`oaska klasa, koja vo Makedonija bila raznovidna. Sepak, i pri novite op{testveno-ekonomski odnosi {to se sozdavale i se odvivale, rasporedot na silite, nivnata mo} i nivnoto vlijanie te{ko se menuvale. Politi~kata vlast vo Makedonija ostanuvala i natamu isklu~ivo vo racete na muslimanite, a religiozno-prosvetnata vo racete na Vselenskata (gr~ka) patrijar{ija. Poradi toa makedonskiot element mo{ne te{ko se probival i vo stopanskiot i vo op{testveniot `ivot, iako po svojot broj bil dominanten vo zemjata. Nekoi va`ni op{testveni prava {to mu pripa|ale po silata na {erijatskoto ureduvawe na dr`avata, a sega sankcionirani i pro{ireni so sultanovite reformi, makedonskoto gra|anstvo moralo da gi steknuva niz uporna borba.

2. Borbite za narodna crkva i prosveta Formiraweto, odnosno odvojuvaweto na op{tinite kako osnovni samoupravni institucii vo turskoto op{testvo od sistemot na patrijarhiskata struktura, otvoraweto u~ili{ta na naroden jazik, voveduvaweto na crkovnoslovenskiot jazik vo crkvite namesto gr~kiot, izdavaweto u~ebnici na makedonskoto nare~ie i sl. ja pretstavuvaat osnovnata sodr`ina na t.n. crkovni borbi na makedonskoto gra|anstvo za narodnosno diferencirawe (emancipirawa) od grcizmot, kako po~eten probiv na idejata na makedonskiot element kako posebna narodnosna edinka vo slovenskiot svet. Vo stopanskiot `ivot na Makedonija, osobeno vo trgovijata, dominirale gr~kiot, vla{kiot i evrejskiot element. Gr~kiot i vla{kiot element bile tesno povrzani so crkvata, pa taka dominirale i vo
167

op{testveniot `ivot, koj bil rakovoden i naso~uvan od Gr~kata crkva i imal gr~ka sodr`ina. Prosvetata, kakva-takva, imala glavno gr~ki karakter. Taa, vo prvo vreme, se razvivala vo golema mera stihijno, no vo prvata polovina na XIX vek, po osloboduvaweto na Grcija, zapo~nala da dobiva organiziran karakter. Vo januari 1844 godina, vo Gr~kiot parlament bila proklamirana poznatata dr`avna politika za sozdavawe Golema Grcija (t.n. megali ideja). Za postignuvaweto na taa cel, Atina i Fener gi vpregnale site svoi sili, a nivniot materijalen izvor bil gr~kiot kapital vo Turcija i vo Grcija, pred s krupniot. Makedonskoto gra|anstvo, so samata svoja pojava, zainteresirano za steknuvawe svoi ekonomski i op{testveni pozicii vo zemjata, moralo da povede borba i da go istisne od steknatite privilegii, pred s# vo ~ar{ijata, gr~ko-vla{kiot element. Toa mo`elo da go napravi preku direktna konfrontacija so Gr~kata crkva, pod ~ija kapa, soglasno privilegiite {to gi imala dobieno od sultanot, se nao|al ne samo op{testveniot tuku vo zna~itelna mera i ekonomskiot `ivot na pravoslavnoto naselenie so razli~no etni~ko poteklo. Taa, u{te pred sozdavaweto na gr~kata dr`ava, preku specijalna direktiva pobarala od svoite pot~ineti institucii da gi {irat gr~kata pismenost i prosveta me|u site pravoslavni narodi na osmanliskiot Balkan. A toa zna~elo, preku sistemska rabota, grcizirawe pred s na makedonskoto pravoslavno naselenie kako dominanten element vo Makedonija. Prvi {to se sprotivstavile na elinizatorskata politika na Vselenskata patrijar{ija bile Dimitar Miladinov, Grigor Prli~ev, Jordan Haxi Konstantinov-Xinot i dr. Zapo~natiot otpor protiv velikogr~kata politika na Patrijar{ijata postepeno prerasnal vo dvi`ewe na golem del od makedonskiot narod, ~ija osnovna cel be{e izvojuvawe na sopstvena crkva, prosveta, kultura. Vo osmanliskata teokratska dr`ava, kade {to posle dr`avata crkvata imala re{ava~ka uloga vo re~isi site sektori od op{testveniot `ivot, sopstven kulturno-prosveten `ivot mo`ele da realiziraat samo onie hristijanski narodi {to imale svoja crkva priznata od sultanot. Takva crkva be{e Vselenskata patrijar{ija, koja vo devetnaesettiot vek se be{e pretvorila vo gr~ka nacionalisti~ka institucija. Osnovnoto barawe na makedonskoto antipatrijar{isko dvi`ewe be{e obnovata na Ohridskata arhiepiskopija, ukinata vo 1767 godina. Bidej}i takvoto barawe nemalo izgledi da bide prifateno, gra|anite na Kuku{ vo tekot na 1859 godina gi prekinale odnosite so Patrijar{ijata i go priznale za svoj verski glavatar rimskiot papa,
168

sozdavaj}i unija so Katoli~kata crkva. So toa go steknale pravoto da go upotrebuvaat maj~iniot jazik vo crkvata i u~ili{tata bez da bidat promeneti pravoslavnite dogmi vo bogoslu`bata. I Kuku{kata unija i t.n. Vtora unija (18731874), koja ima{e po{iroki dimenzii, iako bea religiozni institucii, vo svojata su{tina imale nacionalnopoliti~ka sodr`ina. Crkovnite borbi, koi istovremeno se vodele i vo Bugarija, zavr{ija so proklamiraweto na sultanoviot ferman (28 fevruari 1870 g.) za formirawe nova crkva Bugarska egzarhija. Vo administrativnite granici na Egzarhijata, pokraj bugarskite eparhii, bila priklu~ena i edna makedonska Vele{kata eparhija. ^lenot 10 od fermanot predviduval, preku dvotretinsko izjasnuvawe na vernicite, da mo`at i drugi eparhii da se priklu~uvaat kon novata crkva. Toa, malku podocna, se slu~ilo i so Skopskata i so Ohridskata eparhija. Vo tekot na crkovnite borbi vo Makedonija nemalo dovolno sili, no ne bile sozdadeni ni me|unarodni uslovi, crkovnoto pra{awe da se re{i preku obnovuvaweto na Ohridskata arhiepiskopija. Makedonskite op{tini {to se otcepile od Patrijar{ijata i novoformiranite morale da izbiraat me|u dvete crkvi. Za{to, za da se steknat so legalen status pred vlasta, tie bile dol`ni da se smestat vo ramkite na nekoja od crkvite {to bile priznati od dr`avata. Taka, eden dobar del od makedonskiot narod ostanal pod Patrijar{ijata, a drug zna~aen del se priklu~il na Egzarhijata. Soglasno so zakonite vo Imperijata, koi verata ja izedna~uvale so narodnosta, pokraj grafata Rum milet (gr~ki narod), za onie {to ja priznavale Egzarhijata vo opredelenata dr`avna dokumentacija se otvorila i grafata Bugar milet. Taka, pripadnici na eden ist narod, duri i pripadnici na edno isto semejstvo, vo zavisnost od toa koja crkva ja priznavale, }e bidat Grci ili Bugari, a podocna i Srbi. Crkovnoto pra{awe, zna~i, se re{ilo vo interes na bugarskata nacionalna ideja. Edna od osnovnite zada~i na Bugarskata egzarhija bila da go {iri bugarskoto nacionalno i politi~ko vlijanie vo Makedonija. Preku otvoraweto brojni u~ili{ta i crkvi i preku nalo`uvaweto na bugarskiot literaturen jazik vo u~ili{tata i vo administracijata, preku voveduvaweto novi, tipi~no bugarski obredi, obi~ai, praznici i sl., od onie {to ja prifatile Egzarhijata vo Makedonija trebalo da se sozdadat nacionalno svesni Bugari, koi trebalo da poslu`at kako argument za tretirawe na Makedonija kako bugarska

169

zemja. Tokmu taka kako {to toa go pravela Gr~kata crkva so svoite silogosi, a potoa i Srpskata. Do pojavata na organiziranite propagandi vo po~etokot na vtorata polovina na devetnaesettiot vek, vo Makedonija se zabele`uvaat streme`i i obidi za razvitok na prosvetata i kulturata me|u hristijanskoto naselenie, koe vo golemo mnozinstvo bilo makedonsko. Prvite otvoreni u~ili{ta bile gr~ki. Tie vo prvite decenii od XIX vek se u{te se razvivale stihijno i imale slabo izgraden kadar. Vo Bitola, na primer, vo 1809 i vo 1818 godina se spomenuvaat samo po edno gr~ko u~ili{te so po eden u~itel, mo{ne malku lu|e me|u Makedoncite i Vlasite (Grci nemalo) znaele gr~ki jazik i pismo. Po osloboduvaweto na Grcija se gradela politika za ekspanzija i {irewe na gr~koto vlijanie nadvor od granicite na Gr~koto Kralstvo. Pokraj Patrijar{ijata, sega vo gr~kata propagandna akcija se vklu~ila i novosozdadenata gr~ka dr`ava so svojot materijalen, politi~ki i moralen kapital. Od tu|ojazi~noto pravoslavno naselenie (pravoslavni Makedonci, Vlasi, Albanci) so site sredstva trebalo da se sozdavaat Grci. Nasprema celokupnoto naselenie na Makedonija gr~koto odvaj iznesuvalo 810%. Do sredinata na devetnaesettiot vek, najrasprostraneti i re~isi edinstveni centri na makedonskata pismenost bile kelijnite u~ili{ta. No, religioznoto obrazovanie {to go davale ovie u~ili{ta ne odgovaralo na novoto vreme. Novite potrebi ja predizvikale pojavata na novite, t.n. svetovni u~ili{ta. Nekoi makedonski gradovi za funkcioniraweto na novite u~ili{ta zapo~nale da anga`iraat u~iteli od Srbija i od Bugarija, no i doma{ni, koi svoeto obrazovanie go steknale nadvor, osobeno vo Rusija. Prvite svetovni u~ili{ta bile otvoreni vo Veles, vo Skopje, vo Prilep i vo [tip. Stranskite u~iteli vo nastavata upotrebuvale svoi u~ebnici srpski, odnosno bugarski. Me|utoa, brzo se pojavile i u~ebnici na makedonski jazik, od makedonski avtori. Najpoznati makedonski u~ebnikari bile: Partenij Zografski, Kuzman [apkarev, Dimitar Miladinov, \or|i Pulevski i dr. Pojavata na makedonskite u~ebnici bila presretnata so silen otpor od strana na bugarskata propaganda, ~ii rakovodni centri bile Carigradskoto ~itali{te i Makedonsko-bugarskata dru`ina vo Carigrad. So cel da gi istisnat makedonskite u~ebnici od upotreba, nositelite na bugarskata propaganda svoite u~ebnici ~estopati gi delele besplatno. No, i pokraj toa, makedonski-

170

te gra|ani vo golem broj gi pretpo~itale doma{nite u~ebnici kako porazbirlivi za decata, iako morale da gi pla}aat. Naporedno so razvitokot na makedonskoto narodno prosvetno delo, se pojavile i se razvivale literaturata i umetnosta. Interesot na tvorcite najmnogu bil naso~en kon sobirawe i objavuvawe na narodnoto etni~ko nasledstvo. Najplodna i uspe{na aktivnost na ova pole projavile glavno istite li~nosti {to se zanimavale i so u~ebnikarstvo. Sepak, od site niv, treba da se izdvojat Dimitar i Konstantin Miladinovi, Marko Cepenkov, Grigor Prli~ev i nekoi drugi, ~ii imiwa se posebno vtisnati vo memorijata na makedonskiot ~ovek poradi postignatite rezultati Konstantin Miladinov so objavuvaweto na Zbornikot na makedonski narodni pesni, Grigor Prli~ev so celokupnata dejnost {to ja razvil po dobivaweto na visokata nagrada od Atinskiot univerzitet (kade {to studiral) za poemata O Armatolos, a Cepenkov so sobiraweto i za~uvuvaweto od zaborav na ogromen del od nasledenata narodna raska`uva~ka tradicija. Poznato e deka procesot na odvojuvaweto na makedonskoto naselenie od op{tata hristijanska pravoslavna masa, t.e. od elinizmot, zapo~nal so slovenskoto ime. Makedonskite buditeli svojata borba protiv fanariotskata prosvetno-kulturna dominacija ja povele kako Sloveni. Site prerodbenici se gordeele so svoeto slovensko poteklo. I narodnite u~ili{ta i narodniot jazik ~estopati ja nosela oznakata slovenski. Poznato e, isto taka, deka bra}ata Miladinovi i nekoi drugi nivni sovremenici se samonarekuvale Slovenobugari ili Bugari. Nepristrasnata nau~na misla, me|utoa, doka`uva deka vo toa vreme terminot Bugarin ne ozna~uval svest na narodnosna pripadnost. Toga{ ni na koj i da e na um ne mu pa|a{e, ni na Miladinov, narodniot bugarski progres, nitu be{e vozmo`no da se pomisli na ne{to sli~no vo ovie vremiwa i mesta..., pi{uva [apkarev. Bugarskiot publicist Atanas [opov tvrdi deka vo Makedonija nemalo narodna probuda s do Rusko-turskata vojna (18771878) godina... Kaj makedonskite Bugari re~isi otsustvuva{e narodnosnoto samosoznanie a verata igra{e va`na uloga, koja be{e vo isto vreme i narodnost za Makedoncite, tvrdi [opov. Pri edno takvo vreme, koga hristijanskata solidarnost, a potoa i slovenskata solidarnost, vo golema mera, bile osnovnite alki {to go povrzuvale na{iot narod so drugite slovenski narodi na Balkanot i po{iroko, bil izdaden Zbornikot na bra}ata Miladinovi vo Zagreb
171

(1861 g.) so naslov Blgarski narodni pesni. Pred toa Miladinovi pi{uvaa deka imaat makedonski pesni za objavuvawe: ...i jas imam mnogu makedonski pesni, koi sakam da gi izdadam malku podocna..., stoi vo edno pismo od K. Miladinov od 8 januari 1859 godina. Pred vleguvaweto vo pe~at na Zbornikot, K. Miladinov go zamolil svojot kolega od studiite vo Moskva, bugarskiot folklorist Vasil ^olakov, da mu dade 100 bugarski pesni so {to bi mo`el, kako {to samiot ^olakov pi{uva, da $ dade na svojata zbirka ime Blgarski narodni pesni. Neli e toa dokaz deka K. Miladinov pravel razlika me|u makedonskite i bugarskite narodni pesni? Negovoto insistirawe vo zbirkata da ima opredelen broj bugarski pesni kako uslov taa da go dobie naslovot bugarski e fakt {to go potvrduva poznatoto mislewe deka dosta makedonski intelektualci se ~uvale od imenuvaweto makedonski bidej}i gr~kata propaganda uspeala, preku falsifikati i so pomo{ na nekoi elinofili, toa imenuvawe da go nametne kako gr~ko, za razlika, na pr., od bugarskoto, koe se smetalo za slovensko, iako mnozina Makedonci, poradi etnonimot Tatari, koga stanuvalo zbor za Bugarite, nim im go osporuvale slovenskoto poteklo. Sozdavaweto na Egzarhijata ja zateknala Makedonija vo zna~itelna mera so razviena sopstvena prosveta i kultura, vo zna~itelna mera oslobodena od gr~koto crkovno i kulturno vlijanie i vo zna~itelna mera vo sudir so bugarskata propaganda, koja uporno nastojuvala da go nametne svoeto, pred s, nacionalno vlijanie vo op{testveniot `ivot na Makedonija. Dosta intenzivnoto objavuvawe u~ebnici na makedonskoto nare~je i nivnata upotreba vo makedonskite u~ili{ta pretstavuvale najo~eviden izraz i svedo{tvo za avtohtonata makedonska narodnosna pojava, koja se samodoka`uvala so upotrebata na svojot jazik vo u~ili{tata i so razvivaweto na svoi samoupravni organi vo op{testveniot `ivot. Prvite udari na Egzarhijata, po nejzinata pojava na politi~kata i religioznata scena, bile naso~eni tokmu kon pot~inuvaweto i vklu~uvaweto vo svojata nacionalnopropagandna {ema na site zateknati institucii {to razvivaa dejnost koja ne se sovpa|ala so nejzinata programa za sozdavawe svesni Bugari vo Makedonija. Iako vo toa postignala uspesi, sepak se javil otpor protiv takvata egzarhiska politika, koja dosta brzo }e se prelee vo op{tiot osloboditelen napor nare~en Makedonska revolucionerna organizacija.

172

3. Osloboditelnite borbi vo vtorata polovina na XIX vek Obidite na Osmanliskata vlada preku reformi da gi namali protivre~nostite me|u vladea~kata klasa i ugnetuvanite i obespraveni narodi na Balkanskiot Poluostrov ne gi dale o~ekuvanite rezultati. Protivre~nostite rastele i prerasnale vo vostanija na pokorenite narodi protiv osmanliskata vlast. Prviot oru`en signal bil daden vo Bosna i Hercegovina, letoto 1875 godina, so {to, vsu{nost, bila otvorena golemata isto~na kriza, koja zavr{ila so krupni promeni na Balkanskiot Poluostrov i po{iroko. Ognot brzo se pro{iril re~isi niz celiot poluostrov vo Makedonija, Bugarija, Srbija. Vo Makedonija zapo~nale da se formiraat tajni komiteti i da se vr{at podgotovki za borba. Na 29 maj 1876 godina se krenalo Razlove~koto vostanie pod vodstvoto na Dimitar Pop Georgiev i selskiot pop Stojan. Po prvite vostani~ki uspesi askerot uspeal da go zadu{i otporot. Pred toa, vo po~etokot na maj, vo Makedonija se slu~il eden nastan {to imal silen odglas vo Evropa. Masakriraweto na francuskiot i germanskiot konzul @il Mulen i Henri Abot od tolpa fanatizirani muslimani pri obidot dvajcata evropski pretstavnici da pomognat vo osloboduvaweto na mladata devojka Stefana od Bogdanci, donesena vo Solun so cel da bide potur~ena i oma`ena za eden solunski beg, predizvikalo ogromna v~udonevidenost vo cela Makedonija i neveruvawe vo Evropa. Mirot vo Solun bil obezbeden so pomo{ na pristignatite osmanliski i evropski voeni brodovi i 5.000 mornari. Revolucionerniot vrie` i osobeno tragi~nite solunski nastani pridonesle Makedonija da dobie status na seriozno krizno podra~je {to go zagrozuva mirot vo regionot. Svojata kulminacija kriznata situacija ja dostignala po pristignuvawe na vestite za Bugarskoto vostanie (20 april / 2 maj 1876 g.) i `estinata so koja toa bilo zadu{eno. Mo`nosta od voena intervencija na Evropa stanuvala ve}e realnost, za {to stanuvale svesni i vladea~kite krugovi vo Carigrad. Kako vinovnik za vakvata situacija bil proglasen sultanot. Muslimanskite ekstremisti, zad koi zastanale i mladoturcite predvodeni od Mithad-pa{a, go detronirale Abdul Azis i na prestolot go dovele Murat V. Tri meseci po ovaa promena bil otstranet i Murat V, a na prestolot bil doveden Abdul Hamid II (18761909), pod ~ie vladeewe Imperijata go zaokru`ila procesot na raspa|awe i najposle se raspadnala.
173

Promenite vo Carigrad nemale nikakvo vlijanie vrz podobruvaweto na situacijata na Balkanot. Naprotiv, na predlog na Britanskata vlada bila odr`ana poznatata Carigradska konferencija na golemite sili na koja bile podgotveni dosta radikalni reformi, ~ija primena zna~itelno bi ja podobrila situacijata vo kriti~nite oblasti, so {to bi se izbegnale pogolemi konflikti. Konferencijata, vo prisustvo na pretstavnici na Osmaliskata Imperija, zapo~nala na 23 dekemvri 1876 godina. Istiot den javno bilo oglaseno deka vo Imperijata vo sila se voveduva ustav so koj dr`avata od apsolutisti~ka stanuva ustavna monarhija. So toa, vsu{nost, se davalo na znaewe deka predlo`enite reformi od golemite sili bile nepotrebni, bidej}i }e se reformirala celata dr`ava vo soglasnost so podareniot ustav od sultanot. I pokraj toa, raspravata okolu predlo`enite reformi prodol`ila do 20 januari 1877 godina, koga se zaklu~ilo deka Konferencijata ja zavr{ila rabotata bez postignuvawe rezultati. Drugi sredstva za mirno re{avawe na krizata nemalo. Ostanalo toa da go stori vojnata. Na 24 april 1877 godina Rusija objavila vojna na Osmanliskata Imperija. Vo vojnata protiv Imperijata u~estvuvale i Srbija i Crna Gora. U~estvo zele i golem broj dobrovolci, me|u koi zna~aen broj i od Makedonija. Po `estokite borbi so naizmeni~en uspeh i golemi `rtvi od dvete strani, osmanliskata armija bila porazena. Vojnata zavr{ila so Odrinskoto primirje od 31 januari 1878 godina i so Sanstefanskiot mir od 3 mart istata godina. So ovoj mir, pokraj drugoto, bila sozdadena avtonomna bugarska dr`ava, vo ~ii granici vleguvale u{te i Vrawskiot okrug, Kor~a i cela Makedonija. So ovie granici na sozdadenata dr`ava, osven Rusija i Bugarija, nikoj drug ne bil zadovolen. Pod pritisok na golemite sili bil odr`an Berlinskiot kongres (13 juni 13 juli 1878 g.) na koj vo zna~itelna mera bil revidiran Sanstefanskiot miroven dogovor. Bugarija bila podelena na dva dela: na teritorijata od Dunav do Stara Planina bilo sozdadeno avtonomnoto Kne`evstvo Bugarija, a od ju`na Bugarija avtonomnata oblast Isto~na Rumelija. Makedonija ostanala pod vlasta na sultanot. Srbija, Crna Gora i Romanija bile proglaseni za nezavisni, za Bosna i Hercegovina bilo re{eno da bide okupirana od Avstro-Ungarija. Na Grcija bile otstapeni Tesalija i Epir, a Velika Britanija go dobila ostrovot Kipar. ^lenot 23, vo koj se predviduvalo da se sprovedat reformi, se odnesuval i na Makedonija, no toj nikoga{ ne bil realiziran.
174

Deceniite po Berlinskiot kongres pretstavuvale nova faza vo razvitokot na Makedonija i na makedonskiot narod. Op{tata polo`ba na hristijanskoto naselenie bila vlo{ena poradi opa|aweto na stopanstvoto i zgolemuvaweto na eksploatacijata od sopstvenicite na sredstvata za proizvodstvo i od dr`avata ~ii potrebi, osobeno za smestuvaweto na deseticite iljadi maxiri {to se preselile vo Makedonija, begaj}i od teritoriite {to Turcija gi izgubila vo vojnite i so re{enijata na Berlinskiot kongres, kako i za izdr`uvaweto na brojnata armija i brojniot birokratski aparat. Se pojavilo golemo nezadovolstvo me|u makedonskiot narod, a kako posledica na toa nezadovolstvo zapo~nalo negovoto revolucionizirawe i organizirawe, t.e. prerasnuvawe na dotoga{ glavno spontaniot otpor vo organizirana osloboditelna borba. Prviot poseriozen oru`enoosloboditelen obid bil Kresnenskoto vostanie. Inicijativata za oru`eni akcii vo Makedonija se rodila vo Bugarija. Spored inicijatorite, tie akcii trebalo da pretstavuvaat otpor na naselenieto protiv nepovolnite re{enija za Bugarija, doneseni na Berlinskiot kongres. Za taa cel bile sozdadeni t.n. blagotvoritelni komiteti Edinstvo, koi bile predvodeni od Sofiskiot i Xumajskiot komitet. Planot bil vostanieto da zapo~ne so ufrluvawe ~eti od Bugarija vo Makedonija, koi bi povlekle vo borba del od mesnoto naselenie. Prvite dve ~eti na ~elo so koza~kiot kapetan Kalmikov i Poljakot L. Vojtkevi~, pri obidot da vlezat vo Makedonija (kraj na septemvri 1878 g.), bile razbieni od askerot. Stanalo jasno deka odnadvor ne mo`elo da se predizvika bunt. Nabrzo potoa na scenata nastapile mesnite, doma{nite revolucionerni sili. Vo kresnenskata klisura se sobrale pove}e ~eti koi, pod vodstvoto na vojvodata Stojan Karastoilov, na 5 oktomvri (17 oktomvri) 1878 g. go napadnale lokalniot asker i go zarobile. So toa bil ozna~en po~etokot na Kresnenskoto vostanie. Gornoxumajskiot komitet vedna{ po ovoj uspeh go dobil od D. Berovski slednovo pismo: Nie makedonskite vostanici go sledime na{eto delo. Ve~erva vodevme bitka 18 ~asa so dva buluka regularna turska vojska. Od na{a strana e ubien eden i trojca se raneti, a od Turcite 9 ubieni, 11 raneti i zarobeni 119 vojnici i 2 oficeri... Po uspehot kaj Kresna bile oslobodeni pove}e sela i se sozdala slobodna teritorija. Tuka bilo formirano i prvoto vostani~ko rakovodno telo [tab na vostanicite makedonski, na ~elo so D. Pop Georgiev-Berovski, so St. Karastoilov kako prv vojvoda, a Kalmikov,
175

koj u~estvuval vo borbite so svoj odred, bil nare~en ataman na vostanicite. Kresnenskoto vostanie e prvata seriozna i pomasovna makedonska nacionalnorevolucionerna osloboditelna i dr`avotvorna projava vo devetnaesettiot vek. Vo vrska so celite na vostanieto negovoto rakovodstvo do{lo vo ostar sudir so onie {to dirigirale od Sofija. [tabot na vostanicite makedonski smetal deka celta na vostanieto bi trebalo da bide osloboduvaweto na Makedonija, a Sofiskiot komitet insistiral da se krene vreva so oru`je kako protest protiv re{enieto vo Berlin Makedonija da bide otkinata od sanstefanska Bugarija. Vo osnova poradi tie pri~ini nastanal sudir me|u rakovodstvoto na Makedonskoto vostanie (vnatre{nite) i tie {to sakale da gi naso~uvaat i rakovodat akciite od Bugarija (nadvore{nite). Komitetskite faktori vo Bugarija, me|u koi va`na li~nost bil poznatiot mitropolit Natanail, re{ile da go prezemat vodstvoto nad vostanieto preku razni intrigi i ubistva. Berovski bil uapsen a vojvodata Stojan podlo ubien, bilo formirano i novo rakovodstvo, no razdorot {to bil predizvikan vo vostani~kata sredina i neprijatelskiot odnos na komitetite vo Bugarija sprema osloboditelniot karakter na dvi`eweto, kako i nekoi drugi seriozni pri~ini, pridonesle vostanieto do april-maj 1879 godina da bide zadu{eno. Kresnenskoto vostanie, i po svoite glavni i direktni nositeli {to se borele i po celite {to sakale neposredno da gi postignat, bilo makedonsko vostanie. Toa se gleda, pokraj drugoto, i od dokumentite {to gi donelo rakovodstvoto (Makedonski vostani~ki komitet) vo vrska so ureduvaweto na oslobodenata teritorija. Se raboti za Pravilata koi sodr`ele 211 ~lena i koi gi opfatile site pra{awa {to trebalo da gi re{i vostanieto: dr`avotvorni, nacionalni, op{testveni, voeni, ekonomski, politi~ki kompletno s {to nametnuval `ivotot vo edna slobodna, organizirana dr`ava. Nie vostanavme kako pobornici na slobodata, so na{ata krv {to ja prolevame... nie slu`ime kako makedonska vojska na Aleksandar Makedonski na slobodata so devizata: Sloboda ili smrt!, stoi me|u drugoto vo kratkiot voved na Pravilata. No, i po zadu{uvaweto na Kresnenskoto vostanie, borbite ne prestanale. Vo jugozapadna Makedonija, vo regionot na Ki~evo i Prilep, do onoj me|u Bitola i Ohrid, bil napraven obid za organizirawe i vooru`uvawe za da im se dade otpor na golemite svoevolija na
176

vlastite i na terorot sproveduvan od razni ka~a~ki bandi. Ovaa revolucionerna zagovorni~ka mre`a traela od krajot na 1878 pa s do proletta 1881 godina, koga bila otkriena i `estoko uni{tena od vlastite. Na krajot se odr`alo golemo sudewe na koe od 700-nata zatvoreni lica samo nekolkumina bile osudeni a drugite oslobodeni. Vo me|uvreme, se pojavilo seriozno vooru`eno dvi`ewe vo ju`na Makedonija. Kako rezultatot na negovata dejnost nastanalo formirawe na Privremena vlada na Makedonija od strana na Narodno sobranie, a nastanot se odr`al na 2 juni 1880 godina na planinata Gramos. Vo Protokolot potpi{an od 32-cata ~lenovi, prisutni na Sobranieto kako pretstavnici na re~isi celokupna Makedonija, se sodr`ani osnovnite barawa na organizatorite na ovaa akcija. Imeno, se baralo sozdavawe edinstvo na narodot i edinstvo na zemjata, a borbata da bide inspirirana isklu~ivo od makedonskite interesi i prava. Toa bile obidi na makedonskoto osloboditelno dvi`ewe preku apeli, pa i zakani upateni do golemite sili, da se izdejstvuva ostvaruvaweto na ~l. 23 od Berlinskiot dogovor, pri {to bi se na{lo mesto za barawata izneseni vo Protokolot za pravata i ustrojstvoto na Makedonija. Re~isi naporedno so formiraweto na Privremenata vlada, vo Bugarija, osum vojvodi, kako pretstavnici na 1.800 porane{ni makedonski borci, ja sozdale Makedonskata liga, na ~elo so Glaven {tab kako Privremena uprava na Makedonija. Ligata zastanala zad devizata Sloboda na Makedonija ili smrt! Privremenata uprava izgotvila svoj Organski ustav za idnoto ureduvawe na Makedonija, koj imal 103 ~lena. Vo Ustavot se predviduvalo Makedonija da bide avtonomna, vazalna oblast sostavena od makedonskite etni~ki teritorii na ~elo so general-gubernator. Ligata bila voena organizacija i imala zada~a da organizira vostanie vo Makedonija za postignuvawe na svojata cel. Za regularno vodewe na borbite taa podgotvila posebna Voena instrukcija za ustrojstvoto na makedonskata vojska vo avtonomnata dr`ava Makedonija. Na 29 juni 1880 godina, Glavniot {tab ispratil Manifest od Pirin, so koj go povikuval makedonskiot narod na op{to vostanie dokolku golemite sili ne go usvojat predlo`eniot ustav. So pomo{ na Manifestot, Ligata se povrzala so pretstavnikot na Privremenata vlada, Leonidas Vulgaris. Dvete strani se dogovorile da gi zdru`at silite vo borbata za osloboduvaweto na Makedonija, no me|unarodnite uslovi ve}e ne bile povolni za da se realizira eden takov preambiciozen plan op{tomakedonsko vostanie.

177

So otkrivaweto i uni{tuvaweto na zagovorni~kata mre`a vo zapadna Makedonija, proletta 1881 godina, zgasnale brojnite revolucionerni i osloboditelni akcii i se smeta deka so toa zavr{ila revolucionernata kriza vo Makedonija i deka nastapil relativen mir, koj }e trae pribli`no petnaesettina godini, do pojavata na Makedonskata revolucionerna organizacija vo 90-tite godini na devetnaesettiot vek. Site nastani {to se slu~ile vo godinite na golemata isto~na kriza (18751881) potvrduvaat deka makedonskiot narod vlegol vo edna kompleksna i prodol`itelna borba za osloboduvawe, t.e. za sozdavawe sopstvena dr`ava, preku koja toj bi ja postignal svojata politi~ka i nacionalna emancipacija, so {to bi bile realizirani dr`avotvornite streme`i kon koi se naso~uvalo makedonskoto osloboditelno dvi`ewe, a toa se ra|a{e, raste{e i se afirmira{e kako istoriska i avtohtona pojava nasproti golemite pre~ki i otpori na koi be{e izlo`eno od strana na ve}e organizaciono oformenite i so konkretni programi nastapuva~ki propagandi na sosednite dr`avni. Kako osnovno programsko barawe na nivnite streme`i bilo istaknuvano neotu|ivoto pravo za nacionalno obedinuvawe. Nacionalnoto obedinuvawe po Berlinskiot kongres stanalo stil na razmisluvawe i na `iveewe vo site tri sosedni zemji na Makedonija. Tie izmisluvale i sozdavale svoi teorii koi trebalo da im pomognat pri argumentiraweto na pravoto na sopstvenost vrz Makedonija, preku povikuvawe na istorijata, etnologijata (razni statistiki), religijata, antropologijata... Slovenskiot karakter i sli~nosta na jazikot so jazikot na mnozinskoto naselenie vo Makedonija bile istaknuvani kako eden od va`nite argumenti za doka`uvawe na bugarskiot, odnosno na srpskiot karakter na Makedonija; ponatamu bil poso~uvan fermanot za sozdavaweto na Egzarhijata no koj, vpro~em, ne gi opredeluval bugarskite nacionalni granici vo Makedonija, bila poso~uvana i Carigradskata konferencija, iako taa ne se rakovodela od etni~kite kriteriumi pri opredeluvaweto na granicite vo ~ii ramki trebalo da se izvr{at reformi nitu, pak, gi sankcionirala predlo`enite reformi. Srbite se povikuvale na istorijata i na nivniot car Du{an dodeka Grcite, koi ne mo`ele da istaknat nekoja plemenska bliskost so makedonskoto naselenie, Makedonija ja proglasuvale za svoja, glavno, vrz osnova na nekoi istoriski prava, smetaj}i ja nea za svoe anti~ko nasledstvo, pri {to voop{to ne im pre~el op{topoznatiot fakt deka vo vremeto na nivnite etni~ki predci i Makedonija i Makedoncite gi smetale za varvarski zemja i narod, t.e. za tu|inci i neprijateli na Elinite.
178

Sepak, od pripadnosta na narodot kon Pravoslavnata crkva gr~kata propaganda go izvlekuvala svoeto pravo da pretendira vrz toj narod i vrz teritorijata na koja `iveel. Pravoslavnata crkva, do sredinata na devetnaesettiot vek, pri nemaweto druga na ovie prostori, ja priznavale kako svoja site pravoslavni narodi Makedonci, Vlasi, Albanci. Na ~elo na taa crkva, po silata na istoriskite okolnosti, stoela hierarhija od gr~ko poteklo fakt {to bil iskoristen za da mo`e tie narodi, vo izminatiot period, vo eden niven ne mal del, pred s vo najju`nite reoni, da bidat pogr~eni.

4. Afirmacijata na makedonskiot nacionalen identitet po kresnenskite nastani Vo godinite po Berlinskiot kongres rastela i se obrazuvala onaa makedonska generacija koja, po silata na istoriskite okolnosti, }e bide predodredena da u~estvuva i da rakovodi so poslednite i re{ava~ki revolucionerni borbi na makedonskiot narod za sloboda i za~uvuvawe na edinstvoto na zemjata. Toa e vremeto koga pu{kata re~isi miruvala, no zatoa, pak, istoriskite procesi koi se razvivale na makedonskata teritorija gi sozdavale onie neophodni politi~ki pretpostavki {to go uslovija prodol`uvaweto na osloboditelnite borbi prekinati vo 1881 godina. Tokmu vo ovoj period, blagodarenie na natprevaruva~kiot karakter na religiozno-prosvetnite propagandi (pokraj drugoto), Makedonija se zbogati so brojna inteligencija, ne{to za koe dotoga{ nikoj ne mo`el da go pretpostavuva. Se razbira, taa bila sozdavana za potrebite na onie {to ja sozdavale. No, bez razlika na planovite, `elbite i o~ekuvawata na egzarhot ili na patrijarhot, golemoto mnozinstvo od taa inteligencija si ostanalo makedonsko i se stavil vo slu`ba na svojot narod vo slu`ba na negovite streme`i i aspiracii za sloboda. Naporedno so razbiva~kite i asimilatorski akcii na stranskite propagandi se razvival i otporot protiv niv, a vo zavisnost od takvite uslovi, svojot pat go probivala i makedonskata nacionalna samosvest. Rodena vo po~etnite godini na prerodbata, taa postojano }e bide prisutna vo razni formi, osobeno vo vid na otpor protiv nositelite na bugarskata (i gr~kata) politika za dominacija vo duhovniot i op{testveniot `ivot na hristijanite vo Makedonija, a se
179

intenzivirala osobeno po formiraweto na Bugarskata egzarhija so koja, sozdadena od sultanot (1870 g.), bugarskata propaganda i oficijalno go steknala pravoto da go upravuva i da go naso~uva duhovniot `ivot na onoj del od makedonskite hristijani {to ja priznale nejzinata religiozna vlast, pretpo~ituvaj}i ja nea kako slovenska pred Gr~kata patrijar{ija. Bidej}i nemalo uslovi za obnovuvawe na Ohridskata arhiepiskopija kako makedonska crkva, nacionalnata duhovna ideja bila stavena vo situacija da se probiva i da se razviva vo mo{ne slo`eni uslovi. Vo {erijatskata Turcija nacionalnata aktivnost bila pravo i privilegija na priznatite od Portata crkovno-propagandni institucii, kakvi {to bile Egzarhijata i Patrijar{ijata. Ovie, pak, de fakto stanale organi na nadvore{nite sili (dr`avi) i rabotele vo nivni interes. Zna~i, fakti~ki legalna, makedonska nacionalna duhovna aktivnost vo zemjata bila onevozmo`ena od dvete crkvi koi rabotele vo interes na Bugarija i na Grcija, a revolucionernata borba, pak, kako nacionalnoosloboditelna akcija {to imala sosema poinakov karakter, poradi sredstvata {to gi primenuvala (za avtonomija i dr`avnost), normalno ne bila prifatliva, dejstvuvala ilegalno i bila vo `estok sudir so osmanliskata vlast: Borbata za nacionalna sloboda bila naso~ena, na prvo mesto, protiv osmanliskata dominacija, a potoa i protiv onie sili {to go cepele narodot i go proglasuvale za svoj, izmisluvaj}i argumenti za da ja opravduvaat politikata za delewe i zavladuvawe na Makedonija. Makedonskoto osloboditelno delo, nacionalno i politi~ko po svoite streme`i, objektivnite uslovi go prinudile javno da se promovira najprvo vo stranstvo i od nekoi stranci {to, prestojuvaj}i prethodno vo Makedonija, argumentite za gradewe na svojot stav gi crpele li~no od samiot teren! Pette i ne{to pove}e godini pred formiraweto na Makedonskata revolucionerna organizacija (1893 g.) se osobeno bogati so nastani mo{ne zna~ajni za razvitokot na makedonskoto nacionalno dvi`ewe. Vo ovoj period pred balkanskata i po{iroka nau~no-politi~ka javnost javno bila iznesena vistinata za Makedoncite kako oddelen slovenski entitet i toa od eden istaknat Bugarin, Petar D. Draganov, inaku poznat ruski nau~nik slavist, lingvist, demograf. Toj se javil so tvrdeweto deka Makedoncite se poseben slovenski narod, so {to predizvikal burni reakcii kaj zainteresiranite nau~no-politi~ki

180

krugovi vo Bugarija i vo Srbija. Vo diskusijata {to se razvila po ova va`no pra{awe se vklu~ile i ruski nau~ni rabotnici. Vo svojata kniga Narodnosta na makedonskite Sloveni (1890 g.) Avstriecot Karl Hron }e podvle~e: Vo moite sopstveni studii... dojdov do ubeduvawe deka Makedoncite, kako po svojata istorija taka i po svojot jazik, se poseben narod... Zna~i, makedonskoto pra{awe kako nacionalno ve}e bilo postaveno pred nau~nite krugovi na Evropa, a osoben interes i bura predizvikalo vo Bugarija i vo Srbija. Vo Bugarija, pri reducirani demokratski slobodi, se razdvi`ila i makedonskata emigracija (vo vremeto na Stambolov), koja vo po~etokot isprovocirala diskusija okolu sudbinata na Makedonija. Pribli`no vo istoto vreme koga `estoko se reagiralo na stavovite na Draganov, vo v. Makedonija na K. [ahov se razvila intenzivna diskusija za idninata na Makedonija. Vo ovoj vesnik se pojavile razni idei, predlozi, polemiki i izlivi na makedonskiot patriotizam, no i `alewe po sanstefanska Bugarija. Zna~i, se postavilo pra{aweto za osloboduvaweto na Makedonija i za sredstvata za negovoto realizirawe. Od glasilata {to bile otvoreni nositeli na bugarskata aneksionisti~ka politika sprema Makedonija mo`e da se dobijat pove}e informacii za toa kon {to, vsu{nost, se stremela patriotski orientiranata makedonska inteligencija otkolku, na primer, od vesnikot Makedonija. Taka, na primer, vesnikot Jugozapadna B'lgarija seel otrov protiv site protivnici na negovata politika Makedonija da stane jugozapadna provincija na Bugarskoto Kne`evstvo. So samoto toa toj, vsu{nost, gi `igosuval onie sili {to objektivno ja afirmirale makedonskata nacionalna kauza, koja so golemi te{kotii si go probivala svojot pat. Toa osobeno go pravel vladiniot vesnik Svoboda, koj so policiska preciznost gi sledel site makedonski javni ili tajni osloboditelni manifestacii i gi iznesuval pred javnosta kako antibugarski. Vo ovie godini na javni nacionalni projavi i akcii, na javni debati i polemiki okolu pra{aweto za osloboduvaweto na Makedonija, vo Bugarija izniknale tajni i javni makedonski zdru`enija me|u koi po svoeto zna~ewe se izdvoila Mladata makedonska kni`ovna dru`ina (1891 g.) so nejziniot pe~aten organ Loza. Taa bila formirana glavno od onie u~enici i studenti {to bile nezadovolni od egzarhiskite u~ili{ta pa zatoa prebegale od Makedonija vo Srbija (18881889), a

181

nezadovolni i od srpskite vlasti, nemaj}i drug izbor, preminale vo Sofija. Mladite lozari, kako {to pi{uva Misirkov, sakale da gi oddelat interesite na Makedoncite od bugarskite so voveduvaweto na edno od makedonskite nare~ja na stepen na literaturen jazik za site Makedonci. Toa {to lozarite nastapile pod maskata bugarska ne mo`elo da gi zabludi protivnicite, bidej}i vo sodr`inata na Loza lesno mo`ela da se prepoznae makedonskata nacionalna su{tina vo nea mnogu se pi{uvalo za Makedonija kako svoja tatkovina, koja povikuva na pomo{ za spas od posegawata na sosedite, {to zna~i za spas i od Bugarite. Proglasena od re`imot za neprijatelska, Dru`inata vo juni 1892 godina bila zabraneta. Pove}e ~lenovi od Dru`inata }e zemat u~estvo vo formiraweto i izgradbata na Vnatre{nata organizacija, a najistaknata li~nost me|u niv bil Petar Pop Arsov. Malku podocna, nacionalni dru{tva na makedonski mladinci bile formirani i vo Srbija. Vo tekot na 1893 godina bilo formirano dru{tvoto Vardar, a podocna (1902 g.) bil formiran Makedonskiot klub, koj go izdaval nedelnikot Balkanski glasnik. Toa e prvoto glasilo vo koe makedonskite nacionalni dejci uspeale vo tie godini pred po{irokata javnost tolku jasno da ja definiraat svojata nacionalna i politi~ka programa za re{avawe na makedonskoto nacionalno pra{awe. Vnatre vo Makedonija, najkrupna nacionalna projava vo godinite neposredno pred formiraweto na Makedonskata revolucionerna organizacija bilo dvi`eweto vo Skopskata eparhija za crkovno osamostojuvawe na Makedonija preku obnovuvaweto na Ohridskata arhiepiskopija. Na ~elo na ova dvi`ewe zastanal egzarhiskiot mitropolit Teodosij Gologanov (Teodosij Skopski). Povrzuvaj}i se so istomislenicite, toj prezel niza merki za otstranuvawe na vospostaveniot egzarhiski aparat i za negova zamena so svoj, merki za otstranuvawe na bugarskiot jazik i sl. Celata politika {to ja sproveduval Teodosij vodela kon crkovno osamostojuvawe ne samo na Skopskata eparhija tuku i na cela Makedonija. Toj se obidel toa da go postigne preku unija so papata. Vo dekemvri 1891 godina li~no se sretnal vo Skopje so pretstavnikot na Rimskata crkva vo Carigrad, Boneti, pred kogo gi iznel uslovite za premin vo unija. Re{avaweto na crkovnoto pra{awe spored planot i barawata na Teodosij postaveni pred Boneti, vsu{nost, zna~elo re{avawe i na makedonskoto nacionalno pra{awe. Takvata politika i dejnost na mi182

tropolitot predizvikale ogor~enost ne samo kaj Egzarhijata i Patrijar{ijata tuku i kaj srpskata propaganda. Egzarhot, so pomo{ na osmanliskata vlast, uspeal da go otstrani vladikata od Skopje, so {to bil provalen i ovoj seriozen obid so pomo{ na Rimskata crkva istorijata na Makedonija da trgne po patekite {to vodele kon nacionalnoto osloboduvawe. Ve}e stanalo o~evidno deka s {to se slu~uvalo vo Makedonija, osobeno beskrupuloznoto me{awe na sosedite vo makedonskite raboti, pa i na~inot na vodeweto na osmanliskata politika, koja dosta uspe{no go koristela poznatoto sredstvo razdeli pa vladej, vodelo edinstveno kon eden rezultat podelba i grabe` na Makedonija.

5. Osnovaweto na Makedonskata revolucionerna organizacija Site razgovori, diskusii i polemiki okolu etni~kata pripadnost na Makedoncite, formiraweto dru{tva so programi za nacionalno osloboditelna aktivnost, izgraduvaweto i opredeluvaweto na odnosot sprema stranskite propagandi i posledicite od nivnata dejnost za Makedonija celiot toj zna~aen interes za idninata na Makedonija i koj, kako po dogovor, se pojavil na politi~kata scena re~isi istovremeno i trael kontinuirano pove}e godini seto toa bilo inspirirano od istoriskata potreba da se zapo~ne borba so konkretna revolucionerna akcija koja, pak, bi mo`ela da se realizira samo preku izgraduvawe na nu`na rakovodna institucija organizacija. Taka, celoto pove}egodi{no nacionalno i politi~ko razdvi`uvawe bilo krunisano so formiraweto na onaa rakovodna revolucionerna sila {to }e si postavi zada~a da raboti na kanaliziraweto na osloboditelnite streme`i na porobenite makedonski sloevi, na nivnoto organizirawe, obedinuvawe i podgotvuvawe preku revolucija da se postigne krajnata cel. Ekonomsko-op{testvenite pretpostavki za ostvaruvawe revolucionerni promeni vo Makedonija bile sozdadeni. Sozreanata ekonomsko-politi~ka kriza bila pridru`ena so s pogolemata diferencijacija i so zaostruvaweto na op{testvenite sprotivnosti koi, pak, poradi razli~nata religiozno-etni~ka pripadnost na ugnetenite i ugnetuva~ot, istovremeno dobivale i nacionalna i verska oboenost. Vo svesta na makedonskite obespraveni masi celokupnata nepravda, eksploatacija i korupcija na dr`avniot aparat se vrzuvale so politi~kata i nacionalnata obespravenost. Zna~i, site nevoli, vo soznanieto na
183

ugnetenite, se povrzuvale so faktot deka Makedonija se nao|ala pod osmanlisko vladeewe. Se smetalo deka osloboduvaweto od toa vladeewe e apsolutno neophodno za nacionalnoto i politi~koto osloboduvawe. Zna~i, u{te od po~etokot, se smetalo deka osnovniot protivnik protiv kogo }e se vodi borbata bil osmanliskiot. I taka se slu~ilo. Pokraj javnoto debatirawe okolu pra{aweto za osloboduvaweto na Makedonija i kako da se postigne toa (sredstvata), nekoi intelektualci svoeto vnimanie go fokusirale na istiot problem, no toa go pravele zad zavesa, konspirativno, re{eni da minat konkretno vo akcija. Idejata za sozdavawe organizacija kaj Dame Gruev, Pere To{ev i nekoi drugi makedonski intelektualci zreela od poodamna. Spored dosega{nite soznanija, za sozdavaweto na Tajnata organizacija, (pokraj razgovorite na Del~ev vo Sofija so [ahov i dr.), pokonkretno stanalo zbor vo tekot na 1892 godina vo Prilep, a na krajot od idnata (1893 g.) godina, na sostanokot odr`an na 23 oktomvri vo Solun, se formiralo rakovodno jadro vo sostav: Dame Gruev, Petar Pop Arsov, d-r Hristo Tatar~ev, Andon Dimitrov i Hristo Batanxiev. Na 5 januari 1894 godina se odr`ala vtorata sredba na istite lica na koja se raspravalo za celta, imeto i normativnite akti na organizacijata {to ja sozdavale. Spored Hristo Tatar~ev, Organizacijata bila nare~ena Makedonska revolucionerna organizacija, a spored za~uvaniot pe~at rakovodstvoto bilo nare~eno Makedonski centralen revolucioneren komitet. Zada~a da napi{e proekt-ustav dobil P. P. Arsov. Na slednite sredbi {esteminata gi prifatile neophodnite dokumenti i vo soglasnost so niv go izbrale prviot Centralen komitet, ~ij pretsedatel stanal Hr. Tatar~ev, a sekretar-kasier D. Gruev. Originalni dokumenti za ovie sostanoci ne se za~uvani. No, od li~nite spomeni na u~esnicite, a i od ustavite {to se za~uvani, iako ne i datirani, se gleda deka celta na borbata bila, isklu~ivo preku revolucija, da se izvojuva politi~ka avtonomija na Makedonija. Potrebata za {irewe na Organizacijata bila pottik za svikuvawe na edno po{iroko sovetuvawe na poznati ~lenovi na dvi`eweto, na koe bi se dalo ocena za dotoga{nata rabota i bi se prifatile nasokite za idnoto dejstvuvawe. Sovetuvaweto se odr`alo vo Resen na 15 avgust 1894 godina, a na nego prisustvuvale okolu 15 poznati aktivisti. Tuka bile doneseni va`ni re{enija za razvitokot na Organizacijata izgraduvawe na nejzinata struktura, na~in na finansirawe, vr{ewe propaganda i sl. Se istaknala zna~ajnata uloga {to ja igrale u~itelite na scenata na osloboditelnata borba i se uka`alo na potrebata od
184

nivna {to pogolema nezavisnost od Egzarhijata i za nivno, kako i na op{tinite, povrzuvawe i slu`ewe na Organizacijata. Po Resenskiot sostanok zapo~nal brz razvitok vo izgradbata na strukturata na Organizacijata i se sozdale uslovi za nejzinata masovizacija. Licata {to ja sozdavale Organizacijata i rakovodele so nea proizleguvale od redovite na trgovcite i inteligencijata. Re~isi site vidni rakovoditeli {to ja gradele Organizacijata i se `rtvuvale za nejzinite celi pripa|ale na progresivnata makedonska inteligencija i gi izrazuvale streme`ite na sitnosopstveni~kite sloevi i na makedonskoto obespraveno i degradirano selanstvo. Malku podocna, istata godina, vo Organizacijata se vklu~il i Goce Del~ev (18721903), ~ija organizaciona i rakovodna uloga }e go izdigne vo legenda na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe od ilindenskiot period. Svoeto idejno i politi~ko oformuvawe G. Del~ev go steknuval vo tekot na celoto {koluvawe vo rodniot Kuku{, vo Solun i vo Sofija. Isklu~en od voenoto u~ili{te vo Sofija poradi nekakov politi~ki incident, vo noemvri 1894 godina Del~ev se vratil vo Makedonija kako u~itel vo [tipsko (Novo Selo), se sretnal so D. Gruev koj, pak, slu`el kako u~itel vo gradot. Vo [tip imalo dobro uredena organizacija. Del~ev se vklu~il vo nejzinite redovi i zaedno so Gruev }e go prodol`at odot po vrvicite na Revolucijata i s do krajot na svojot `ivot }e ostanat vo vrvot na nejzinata rakovodna struktura, dejstvuvaj}i pove}e oddelno otkolku zdru`eno. Dvegodi{nata dejnost na G. Del~ev vo [tip e poznata najmnogu po nejzinoto ogromno zna~ewe {to go imala za masoviziraweto na Organizacijata i toa preku vklu~uvaweto na makedonskoto selo vo nejzinite redovi. So vklu~uvaweto na seloto vo Organizacijata se izvr{ila zna~ajna promena vo socijalniot sostav na nejzinoto ~lenstvo i taa, od prete`no gradska, se preobrazila vo masovna organizacija vo koja dominiral selskiot element. Vo vremeto na prestojot na G. Del~ev i na D. Gruev vo [tip, fakti~ki, gradot stanal rakovoden centar na celata Organizacija, dodeka CK vo Solun samo formalno figuriral kako centralno rakovodstvo. Podgotovkite za revolucija vo Makedonija zapo~nale vo edna haoti~na situacija vo op{testveno-politi~kiot `ivot na zemjata, sozdadena od propagandite na sosednite zemji. Celata situacija bila budno sledena od brojnite pretstavnici na golemite sili koi, dobivaj}i gi informaciite na prvo mesto od nadle`nite dr`avni organi, od agentite i konzulite na sosednite zainteresirani dr`avi vo
185

Makedonija i od nivnite vladi, ne bile vo sostojba da sozdadat realna i to~na slika za celite i zada~ite na makedonskoto revolucionerno dvi`ewe i po{iroko za Makedonija, za makedonskoto naselenie i za negoviot etni~ki sostav, za negovite streme`i i sl. I taka, i samite dezinformirani, tie gi dezinformirale i svoite vladi, {to ne mo`elo da ne se odrazi negativno vrz gradeweto na politikata na tie sili vo vrska so Makedonija. Li~noto istra`uvawe i pribiraweto podatoci od strana na nekoi konzuli davale poobjektivni i poto~ni rezultati otkolku dobienite informacii od licata (agenti) {to bile direktno involvirani vo makedonskite raboti. Po nekolkugodi{noto li~no istra`uvawe, francuskiot vicekonzul vo Bitola, Ledu, na svojot minister za nadvore{ni raboti mu ispratil eden op{iren izve{taj (januari 1898 g.) vo koj iznel izvonredno interesni informacii za Bitolskiot vilaet tokmu za godinite koga Organizacijata gi pravela prvite seriozni ~ekori vo svojot razvitok. Gi dal, kako {to samiot pi{uva, kako prilog, vo vid na skica... koja dava proceni za negovite hristijanski i muslimanski naselenija... onolku nepristrasno kolku {to toa go ovozmo`uvaat posebnite uslovi vo ovoj kraj, bez da se vodi smetka za mo{ne spornite teorii za rasi i narodnosti izmisleni od fantazijata na onie {to go posakuvaat ovoj kraj, pa zatoa kako baza }e poslu`at, kolku {to e mo`no, jazicite, obi~aite i navikite na `itelite. Dr`avnite statistiki na Osmaliskata Imperija Ledu gi smetal za nesigurni, tie ne davale poto~ni podatoci od onie {to se sostaveni za potrebite na nivnata kauza od oddelni, ne mnogu skrupulozni strani, koi se karakteriziraat so neopisliva konfuzija {to e prisutna vo site ne{ta vo Makedonija. Vicekonzulot, zna~i, preku li~no istra`uvawe podgotvil svoja etnografska studija, pritoa sudiraj}i se so pove}e te{kotii, kako {to bila izme{anosta na naselenieto poradi dejnosta na propagandite, koga mnogu lu|e, osobeno vo golemite centri, duri i me|u obrazovanite, ne se vo sostojba da ja opredelat vistinskata nacionalnost na sopstvenite semejstva. Bitola, pi{uva Ledu, stanala centar priznat kako sredi{te na besramni spletki i intrigi vrz koi po~ivaat soperni~kite propagandi na malite sosedni dr`avi. Treba da potsetam na prvo mesto, podvlekuva toj, deka politi~kite aspiracii vo ovoj kraj ne se temelat nitu vrz jazicite, nitu vrz obi~aite na `itelite, tuku vrz individualnite ~uvstva, ~ija osnova le`i, glavno, vo materijalnite interesi i li~ni186

te smetki na sekoj ~ovek, i najposle da go svrtam vnimanieto na toa deka e te{ko da se najdat lu|e tolku degradirani vo moralen pogled (lakomi, neiskreni i sl.) kako {to se hristijanskite Makedonci, {to najmnogu treba da se pripi{e na nivnata siroma{tija i na poni`uva~kiot re`im, koj e mnogu ~esto `estok, {to go trpat lu|eto vo edna oblast vo koja nema nitu sigurnost, nitu pravda. Po pojavata na bugarskata {izma, prodol`uva Ledu, zapo~nale, vo vistinskata smisla na zborot, separatisti~kite propagandi, koi sukcesivno gi sozdale zlokobnite sega{ni podelbi {to ja dovr{ile demoralizacijata na ovie nesre}ni naselenija. Propagandite Ledu gi narekuval partii. Samo gr~kata i bugarskata partija imale vistinsko zna~ewe. Gr~kata partija, sostavena od gr~ki, vla{ki, bugarski, albanski i srpski elementi, po svojot broj bila superiorna, a bugarskata, sostavena od egzarhiski Sloveni, bila po nea (1898 g.). Polovinata od celokupnoto naselenie na Makedonija bilo makedonsko-hristijansko. Zna~i, pogolemiot del od makedonskata teritorija bil pokrien so kompaktno, ednorodno naselenie, {to bilo osnoven preduslov za organizirawe osloboditelno i revolucionerno dvi`ewe i za konstituirawe dr`ava. Toa argumentirano gi demantira nedobronamernite gledi{ta na nekoi poedinci deka etni~ki zemjata bila tolku izme{ana (makedonska salata) taka {to toa bilo pre~ka za izvojuvawe avtonomija i za sozdavawe avtoriteten politi~ki re`im. Pripadnosta na makedonskiot narod kon dvete glavni crkvi Gr~kata i Bugarskata, no i poradi teokratskiot karakter na Turcija noseweto na nivnoto nacionalno ime (Grci, odnosno Bugari), bile prifa}ani nekriti~ki (bukvalno), iako i javno se priznavalo deka verskata opredelba ne mo`ela da bide kriterium za opredeluvawe na nacionalnata pripadnost. U{te pove}e {to site bile svedoci na ~estoto preminuvawe na oddelni semejstva i na celi sela od edna vo druga crkva, a toa avtomatski povlekuvalo promena i na nacionalnoto ime!

6. Osnovaweto na Makedonskiot komitet vo Bugarija i negovite prvi akcii Makedonskiot komitet vo Bugarija se pojavil vo uloga na rakovodno telo na organiziranata makedonska emigracija, ~ija politika
187

formalno se opredeluvala na godi{nite kongresi na bratstvata. Makedonskiot komitet bil izbran na Prviot kongres na makedonskite dru{tva, odr`an na 19 mart 1895 godina vo Sofija. Malku podocna, po ostavkata na Stambolov, vo maj istata godina, emigracijata organizirala masovni mitinzi na koi, preku rezolucii i drugi akcii, eufori~no i glasno, na cela Evropa se dalo na znaewe deka borbata za osloboduvaweto na Makedonija ve}e zapo~nala. So apeli do Bugarskata vlada i do vladite na drugite balkanski zemji i na golemite sili i, na krajot, so op{to prezemawe na merki diktirani od uslovite, t.e. so oru`je, trebalo da se sozdadat kriza i klima za intervencija na golemite sili vo polza na barawata od Makedonskiot komitet za avtonomija na Makedonija, proizlezeni od ~l. 23 od Berlinskiot kongres. Me|utoa, posledica na re~isi site akcii na emigracijata, prezemeni vo tekot na 1894-1895 godina, bila kompromitacija na avtohtonata borba za avtonomija {to makedonskiot narod ja zapo~nuval vo svojata zemja tokmu vo toa vreme, pod rakovodstvo na svoja organizacija. Ispra}aweto kongresna telegrama do ruskiot car Nikolaj II, do grofot Ignatiev tvorecot na sanstefanska Bugarija, specijalno do bugarskiot knez Ferdinand, koj bil proglasen za vrhoven poglavar na bugarskiot narod, propagandata protiv Osmanliskata Imperija so koja Stambolov dotoga{ odr`uval mo{ne dobri odnosi, kako i pokrovitelskiot odnos sprema bratot rob vo Makedonija, koj sistematski se gradel i se neguval me|u site subjekti vo Kne`evstvoto, po~nuvaj}i od knezot, bile fakti {to jasno uka`uvale deka pra{aweto za osloboduvaweto na Makedonija, sozdadeno vo Bugarija po nejzinoto osloboduvawe, zapo~nalo da dobiva novi i opasni dimenzii vo politi~kiot `ivot na dr`avata, a toa krajno negativno }e se reflektira na osloboditelnite napori na tuku{to sozdadenata Vnatre{na revolucionerna organizacija na Makedonija. So Prviot kongres na emigracijata i so formiraweto na Makedonskiot komitet i negovite prvi akcii bila dadena i oficijalna glasnost na edna, vo su{tina, antimakedonska politika na komitetite vo Bugarija, koja se vodela vo imeto na makedonskata emigracija, no i vo imeto na Makedonija. Ovaa politika dobila ekstremna forma u{te vo po~etokot, so ufrluvaweto ~eti od Bugarija vo Makedonija pri krajot na juni 1895 godina. Po inicijativa na Stoilov, pretsedatel na Bugarskata vlada, Boris Sarafov zaedno so drugi oficeri i vo sorabotka so T. Kitan~ev, pretsedatel na Makedonskiot komitet, organiziral i prefrlil ~etiri ~eti vo Makedonija, so zada~a da krenat vostanie. Samo ~etvrtiot odred, na ~elo so Sarafov, uspeal da go zazeme
188

Melnik i da izvr{i uspe{no patriotsko delo. Drugite bile porazeni i rastureni od osmanliskite sili i vrateni vo Bugarija. Ovie isprovocirani oru`eni akcii go ozna~ile po~etokot na oru`enoto me{awe na balkanskite dr`avi vo makedonskite raboti i imale silen odglas vo Turcija i vo Evropa. Bugarija niv gi iskoristila, preku pritisok vrz Carigrad, da izdejstvuva privilegii za svojata propaganda vo Makedonija, kako i da izdejstvuva priznanie na knezot od strana na Rusija. Odnosot na Grcija i na Srbija kon oru`eniot upad vo Makedonija bil krajno negativen, dodeka reakcijata na CK na Vnatre{nata organizacija bila ostro izrazena so protestno pismo do Makedonskiot komitet i so kategori~no barawe i predupreduvawe deka }e bide bezmilosna sprema site onie... {to protiv nejzinata soglasnost navleguvaat vooru`eni vo nejzinata teritorija. Golemata vreva {to se krenala vo Bugarija vo tekot na 1894 i 1895 godina, zaedno so oru`enata intervencija na makedonskata teritorija, }e imaat fatalni posledici za idniot razvitok na makedonskoto revolucionerno dvi`ewe, pa duri i za sudbinata na Makedonija.

7. Makedonskata revolucionerna organizacija po Solunskiot kongres (1896 g.) Solunskiot kongres na Organizacijata se odr`al vo mart 1896 godina, malku pove}e od dve godini po nejzinoto formirawe. No, i pokraj toa, poradi zna~eweto {to go imal, od \. Petrov bil nare~en sobranie koe, taka da se re~e be{e osnova~ko. Ottoga{ datira Solunskata organizacija, toga{ ve}e Centralniot komitet se prizna. Tamu se istakna potrebata od ustav i pravilnik. Tatar~ev za ovoj sobir rekol deka imal osnova~ki i zakonodaven karakter. Na Kongresot zele u~estvo najvidnite rakovoditeli na Organizacijata. Vo diskusijata {to se razvila, bile razgledani site problemi {to ja preokupirale Organizacijata i bil usvoen zaklu~okot da se donesat ustav i pravilnik kako osnovni dokumenti vrz koi bi le`ela idnata dejnost na dvi`eweto. Ustavot i Pravilnikot bile napi{ani vo 1897 godina i vedna{ bile objaveni po formiraweto na Zadgrani~noto pretstavni{tvo na Organizacijata vo Bugarija. Niv gi podgotvile \. Petrov i G. Del~ev, koi se i prvi zadgrani~ni pretstavnici. Vo ovie dokumenti sovr{eno jasno bile vneseni celta na Organizacijata i sredstvata so koi taa bi se ostvarila. Ustavot na Organizacijata postavil da re{ava ~isto
189

makedonski zada~i. Toj predviduval sozdavawe na makedonska organizacija, taa bi trebalo da bide sopstvenost na celoto obespraveno naselenie a toa, preku zaedni~ka borba (revolucija), trebalo da se izbori za politi~ka avtonomija na Makedonija. Svedo{tvata na \. Petrov i na d-r Tatar~ev naveduvaat na zaklu~okot deka na Solunskiot kongres Makedonskata revolucionerna organizacija (prvoto ime na ovaa organizacija spored Tatar~ev) oficijalno bila sankcionirana, zaedno so nejzinata makedonska ideologija i propaganda, ~ija krajna cel bila osloboduvaweto na zemjata. I vo Ustavot i vo Pravilnikot, i vo revolucionernata literatura potoa, kako i vo oficijalniot naziv na Organizacijata (TMORO), isklu~ivo figurira makedonskoto ime, silno, direktno ili indirektno vo propagandata bile istaknuvani i bile neguvani makedonskiot patriotizam i nezavisnosta na Organizacijata. Administrativno, Organizacijata bila podelena na sedum okruzi. Podocna kako okruzi ostanale: Solunskiot, Bitolskiot, Skopskiot, Strumi~kiot i Serskiot plus Odrinskiot. Ustavot podgotven od P. P. Arsov, bi trebalo da bide prv, izglasan na edna od prvite sredbi na {este osnova~i na MRO, po s izgleda gi sodr`el osnovnite principi (cel, sredstva i sl.) neophodni za mobiliziraweto na narodot i za funkcioniraweto na CK. Inaku, kako bi mo`elo da se objasni faktot deka u{te na Resenskoto sovetuvawe (avgust 1894 g.) bile doneseni mnogu zna~ajni re{enija za razvitokot na Organizacijata, a se gleda deka vo prviot ustav niv gi nemalo. Zna~i, ne slu~ajno Solunskiot kongres za \or~e Petrov bil Sobranie, koe taka da se re~e be{e osnova~ko..., a za Tatar~ev toj imal osnova~ki i zakonodaven karakter, Organizacijata, zna~i, do toga{ se razvivala zna~itelno pobrzo otkolku {to ja sledela pravnata regulativa. Sloboda! i Avtonomija, iako se samo dva zbora, tie bile dovolno motivira~ki za privlekuvawe vo dvi`eweto na golemoto mnozinstvo od pokorenite makedonski sloevi, bez mnogu ubeduvawe, no ne i bez razmisluvawe vo po~etokot za rizikot {to go prifa}ale, no nabrzo potoa da pra{aat kaj vi e oru`jeto, dajte pu{ki!

8. TMORO i sosedite Pojavata i brzoto {irewe na Makedonskata revolucionerna organizacija (MRO) predizvikale `iv interes me|u vladea~kite krugovi
190

na sosednite dr`avi, osobeno na Bugarija, kako i me|u nositelite na nivnite religiozno-prosvetni institucii vo Makedonija. Pri~ina za toa bil faktot {to istata teritorija na koja tie pretendirale i ja proglasuvale za svoja se pojavil eden nov, makedonski revolucioneren faktor, koj bil ro`ba na mesnite ekonomsko-op{testveni uslovi, pa negovite celi i streme`i bile diktirani od istoriskata potreba na makedonskiot narod za sloboda, a ne od pretenziite na sosedite za delewe i zagrabuvawe tu|a teritorija. Vo toa le`ele osnovnite pri~ini za golemite sudiri {to }e se pojavat me|u MRO i nositelite na nadvore{nite interesi. Vpro~em, u{te pred formiraweto na MRO, eden dobar del od makedonskata inteligencija ve}e bil vo sudir so Egzarhijata, koja agresivno i sistematski gi po~inuvala pod svoja uprava tradicionalnite samoupravni prava {to makedonskiot narod gi u`ival vo minatoto. I ne slu~ajno eden dobar broj od taa inteligencija se na{ol vo prvite redovi na MRO, prodol`uvaj}i ja borbata protiv Egzarhijata, sega od drugi pozicii. Za borba protiv MRO egzarhiskite krugovi, prete`no dojdeni od Bugarija (profesori, ~inovnici i dr.), vo sodejstvo so Bugarskata vlada i Vrhovniot komitet, go formirale t.n. Bugarsko tajno revolucionerno bratstvo vo Turcija, so sedi{te vo Solun. Na ~elo na Bratstvoto bil postaven Ivan Garvanov. Obidot na Bratstvoto da go pro{iri svoeto vlijanie vo Makedonija vrz edna platforma ~ija su{tina bila velikobugarska, naso~en protiv MRO, ne mo`el da gi dade sakanite rezultati. Naprotiv, pred zakanite na Organizacijata deka Bratstvoto }e bide likvidirano, Garvanov, so pomo{ na vrhovisti~kite faktori, uspeal da postigne pomiruvawe so CK vo Solun, da ja raspu{ti svojata bedna mre`a, a nekolkumina od negovite rakovoditeli da vlezat vo rakovodstvoto na Organizacijata. Garvanov stanal ~len na Solunskiot mesten komitet. Toa bil ~in na predavstvo, pred s na Tatar~ev i na Haxinikolov, {to se poka`al fatalen za interesite na Organizacijata. Vo septemvri 1899 godina Bratstvoto prestanalo da postoi, a nabrzo potoa Garvanov, po poznatata provala i apseweto na CK vo januari 1901 godina, na neregularen na~in stanal pretsedatel na noviot CK i vedna{ ja naso~il Organizacijata kon predvremeno vostanie. Brziot razvitok na revolucionernoto dvi`ewe ja aktueliziral potrebata za {to pobrzo vooru`uvawe na naselenieto. Problemot, me|utoa, bil mo{ne slo`en. Od kade da se najde oru`je? Tokmu ovaa golema potreba go naterala rakovodstvoto na Organizacijata da se obra191

ti za pomo{ do makedonskata emigracija vo Bugarija, pa i direktno do Bugarskata vlada. Pa neli i Bugarite i Srbite i Grcite na vremeto pobarale i dobivale pomo{ od svoite sosedi? Obidot, me|utoa, da se dobie oru`je od Bugarija gi otkril krajno protivstavenite interesi na makedonskoto osloboditelno dvi`ewe so onie na bugarskata dr`ava. Pri ovoj obid da se dobie pomo{ od bugarskata dr`ava rakovodstvoto na Vnatre{nata organizacija (G. Del~ev, \. Petrov, J. Sandanski, D. Gruev...) definitivno ja otkrilo i ja razbralo celata vistina za ve}e definiranata politika na bugarskata dr`ava (~ij sluga bil i Vrhovniot komitet) sprema makedonskoto osloboditelno delo. A taa politika nakuso bila vakva: vostanieto {to go podgotvuvala Vnatre{nata organizacija vo nikoj slu~aj ne bi mo`elo da bide ~in {to }e dovede do sozdavawe makedonska avtonomna dr`ava, Vnatre{nata organizacija bi trebalo da go podgotvuva narodot za vostanie i vo daden moment, koga bugarskata armija }e trgne vo vojna protiv Turcija, da pomogne na bugarskata vojska. Rakovodstvoto na Organizacijata bilo prinudeno da go izvle~e edinstveniot pravilen zaklu~ok: vooru`uvaweto na narodot vo Makedonija ne bilo po`elno za Bugarskata vlada. Taa ne sakala da pomaga na organizacija {to e nezavisna i so programa sprotivna na bugarskite dr`avi interesi. Vladata smetala deka Makedonija treba da bide oslobodena od bugarskata dr`ava. Pod osloboduvawe na Makedonija taa podrazbirala nejzino prisoedinuvawe kon Bugarija a ne i, preku revolucija, izvojuvawe politi~ka avtonomija za nea, vo ~ie ime se organiziralo i se vooru`uvalo makedonskoto naselenie. Toa e osnovnata pri~ina za konfliktot {to nabrzo po formiraweto na Vnatre{nata organizacija se pojavil me|u nejzinoto rakovodstvo i bugarskite vlasti i ~esto prerasnuval vo oru`en sudir so Vrhovniot komitet, rakovoden od demobilizirani oficeri na bugarskata armija, ~ij vrhoven komandant bil knezot. Za da ja za~uva svojata nezavisnost, {to bilo uslov i za osloboduvaweto i edinstvoto na Makedonija, MRO se opredelila za samofinansirawe i za nabavka na oru`je vo Grcija, vo Makedonija i vo Bugarija. Plenuvaweto na Mis Ston i baraweto otkup bile napraveni, imeno, so takva cel. Drugite dve sosedni zemji, isto taka, imale neprijatelski odnos sprema MRO. Tie toa ne go kriele, no od objektivni pri~ini ne bile vo pozicija na drzok na~in da se me{aat vo rabotite na revolucionernoto dvi`ewe kako {to pravela Bugarija. Tie vnimatelno gi sledele
192

nastanite vo Makedonija i qubomorno reagirale na poenite {to gi steknuvala Bugarija, koristej}i ja emigracijata da se me{a vo makedonskite raboti i osobeno vo rabotite na makedonskoto revolucionerno dvi`ewe. Tie osobeno se trudele, koristej}i gi provokativnite akcii na Vrhovniot komitet, da ja kompromitiraat Makedonskata revolucionerna organizacija, proglasuvaj}i ja za bugarska, deka taa navodno se borela za zadovoluvawe na velikobugarskite interesi, nakuso, preku izopa~uvawe na faktite pravele s {to mo`ele za da go osporuvaat nejziniot makedonski osloboditelen karakter, prika`uvaj}i ja kako sredstvo na bugarskata politika vo Makedonija. Podgotvuvaj}i go narodot za vostanie, Organizacijata naporedno sozdavala sopstvena dr`ava vo osmanliskata dr`ava. Me|u prvite organi na taa dr`ava, kako uslov da se sozdadat i drugi organi, bile vooru`enite sili na revolucijata, odnosno sozdavaweto svoja vojska, t.n. ^etni~ki institut. Negovata pojava i negovoto oblikuvawe imale pridones za brzoto {irewe na dvi`eweto re~isi vo celata zemja, opfa}aj}i go bezmalku celoto makedonsko (egzarhisko i patrijar{isko) naselenie, kako i golem del od vla{koto. Najgolema zasluga za formiraweto na izgraduvaweto na vooru`enite sili na Organizacijata imal Goce Del~ev. Ulogata na ~etite vo podigaweto na revolucionerniot duh na makedonskite obespraveni i poni`eni masi bila ogromna. Tie stanale osnovni nositeli na revolucionernata propaganda, izvr{iteli na site zna~ajni zada~i na nadle`noto rakovodstvo, dosta efikasni za{titnici na interesite na narodot od kade i proizleguvale, so eden zbor, tie stanale udarnata sila na revolucijata i dosta uspe{ni izvr{iteli na nejzinite programski zada~i. Po pojavata na ~etite se rodile tajnata policija, kaznenata policija, a potoa i mnogu va`nata institucija sudstvoto. Bile sozdadeni tajna po{ta i kurirska slu`ba, bil ureden na~inot na vodeweto na korespondencijata {ifrata, mastiloto i sl. Vnatre{nata organizacija u~estvuvala re~isi vo celokupniot op{testven i privaten `ivot na makedonskiot narod, s so cel, preku razni pristapi, da mu ja olesni te{kata, pred s ekonomska polo`ba na naselenieto. Vo ramkite na taa gri`a bila sozdadena i ekonomskata politika na Organizacijata, so osnovna zada~a, pokraj drugoto, da se bori protiv ~ifligarstvoto i ~ifliksajbiskite svoevolija i da gi za{tituva selanite-~ifligari. Organizacijata zastanala zad parolata: Zemjata na zemjodelcite i nastojuvala da se ograni~i nekontroliraniot grabe` na selskoto i gradskoto naselenie od al~nite grad193

ski ~orbaxii i lihvari, koi preku visokite kamati go dr`ele vo ekonomsko ropstvo i sl. Preku site prezemeni politi~ki, prosvetni i ekonomski merki od strana na Organizacijata narodot u~el kako da ja nagrizuva osmanliskata vlast, kako da se bori so velesopstvenicite i kako da se upravuva sam, na koj na~in bi mo`el samiot da stane nositel na novata vlast {to se ra|ala. Narodot u~el kako da se slu`i so razni revolucionerni sredstva i se podgotvuval, preku vostanie, najposle da se izbori za svojata dr`avnost i za svojata sloboda.

9. Ilindenskoto vostanie Makedonskata inteligencija {to zastanala na ~elo na osloboditelnoto dvi`ewe, i pokraj slo`enite uslovi za revolucionerna dejnost, od Organizacijata sozdala politi~ki faktor sposoben da povede duri edno takvo vostanie {to mnogumina }e gi iznenadi i silno }e gi zagri`i sosednite pretendenti na makedonskata zemja. Za taa i takvata organizacija vo intervjuto dadeno na pariskiot Le matin (od 27 noemvri 1904 godina) Hilmi-pa{a izjavil: Tuka ve}e osum godini e sozdadena edna tajna organizacija koja e razgraneta ne samo vo golemite gradovi tuku i po selata... Nivnoto nefa}awe i nekaznuvawe na nejzinoto ~lenstvo e obezbedeno i od faktot {to e poddr`ana od inteligencijata nasekade vo zemjata kade {to dominira... Fanatiziranite revolucioneri se 10%, najmnogu 15%. Za `al, ova malo malcinstvo e sostaveno od mudri i obrazovani lu|e, koi se nametnuvaat so teroristi~ki sredstva. Ova delumno i donekade objektivno priznanie za avtohtoniot karakter na Organizacijata izgleda pretstavuva, barem zasega, vo osnova edinstveniot poznat primer na iznesuvawe realna ocena za edno tolku seriozno pra{awe kako {to se desetgodi{nite podgotovki i obidi za osloboduvaweto na Makedonija od eden tolku visok i kompetenten osmanliski dr`aven funkcioner. Razvitokot na revolucionernoto dvi`ewe vo Makedonija, pojavata, {ireweto i masoviziraweto na Organizacijata, idejnoto sozrevawe i vooru`uvaweto na ~lenstvoto, nakuso re~eno so golemi te{kotii i pre~ki (~esti provali i drugi problemi), uspe{noto podgotvuvawe na narodot za vostanie, za {to ne mala zasluga imale i malubrojnite makedonski socijalisti (N. Karev, V. Markov, N. Rusinski i drugi) vklu~eni vo Organizacijata, seto toa se odvivalo naporedno so re~isi
194

permanentnite konflikti so osmanliskite vlasti, so organite na sosednite propagandi i pred s so organite na bugarskata dr`ava, zastapuvani vo liceto na Vrhovniot komitet. Preku Vrhovniot komitet bugarskite vladi se obiduvale da se nametnat kako vrhoven rakovoden faktor vrz makedonskoto dvi`ewe i pritoa ne izbirale sredstva od prijatelsko dodvoruvawe i davawe materijalna pomo{ do oru`eni konfrontacii i podmolni ubistva na vidni ~lenovi na Vnatre{nata organizacija, zavladuvawe na pograni~ni reoni i nivno preobrazuvawe vo bazi za natamo{na penetracija vo vnatre{nosta na zemjata i za pot~inuvawe na Organizacijata ili nejzino eliminirawe. Verbalnite konfrontacii me|u Vnatre{nata organizacija i Makedonskiot, odnosno Vrhovniot komitet, koi zapo~nale vedna{ po formiraweto na Komitetot vo mart 1895 godina, bile permanentni i glavno imale idejno-politi~ki, vo su{tina nacionalen karakter. Tie osobeno se zaostrile i se prelevale vo otvoren i dosta {irok oru`en sudir po 1901 godina, po doa|aweto na Stojan Mihajlovski i generalot I. Con~ev na ~elo na Vrhovniot komitet, na barawe i so pomo{ na bugarskiot knez. Povolni uslovi za takviot razvitok na nastanite, vsu{nost, bile sozdadeni po Solunskata provala vo januari 1901 godina, apseweto na re~isi celiot sostav na CK i doa|aweto na ~elo na Organizacijata na Ivan Garvanov, osvedo~en protivnik na Organizacijata i koj do skoro, kako pretsedatel na t.n. Revolucionerno bratstvo, se borel so razni sredstva, duri i nedozvoleni, rakovodstvoto na makedonskoto dvi`ewe da go stavi pod komanda na Vrhovniot komitet, {to zna~i pod komanda na Bugarskata vlada. Doa|aj}i na ~elo na CK, Garvanov go ispolnil vetuvaweto dadeno na Con~ev gi smenil G. Del~ev i \. Petrov od Zadgrani~noto pretstavni{tvo, a za novi pretstavnici gi postavi Dimitar Stefanov i Tu{e Delivanov. I pokraj toa, G. Del~ev i \. Petrov i natamu ostanale najavtoritetnite stolbovi na Organizacijata vrz koi se potpirale site patriotski kadri vo borbata protiv vrhovizmot. Od taa smena Con~ev nemal nikakva korist, a i Garvanov pove}e ne bil vo sostojba so ni{to da mu pomogne. Mihajlovski i Con~ev, kako izvr{iteli na dr`avnite zada~i, trebalo vo Makedonija da predizvikaat bunt so cel, pokraj drugoto, da ja raznebitat Vnatre{nata organizacija na revolucioneren i politi~ki plan, inicijativata da ja prezemat vo svoi race i Bugarija defi-

195

nitivno da ja pretstavat pred Evropa takare~i za klu~niot faktor pri re{avaweto na makedonskata kriza. Podgotovkite {to se vr{ele vo Bugarija za predizvikuvawe vostanie vo Makedonija ja prinudile Visokata Porta da prezeme kontramerki za da ne ja zateknat nastanite nepodgotvena. Taa so nota pobarala od golemite sili da izvr{at energi~en pritisok vrz Bugarskata vlada za da gi raspu{ti makedonskite komiteti, a od mart 1902 godina zapo~nala da podgotvuva i da ispra}a zna~ajni voeni sili vo Makedonija vo grani~nite reoni so Bugarija. Dodeka ispra}anite poedine~ni vrhovisti~ki ~eti vo Makedonija bile progonuvani i vra}ani nazad od silite na Organizacijata, vo samata Bugarija, preku v. Izgrev, Pravo a osobeno v. Delo, taa ve}e vodela propagandna bitka protiv podgotovkite na vrhovistite za voena intervencija vo Makedonija, `igosuvaj}i gi pred celata javnost i nivnata politika i nivnata akcija kako neprijatelski ~in protiv Makedonija koja tie, navodno, sakale da ja osloboduvaat. No, nemalo sila {to mo`ela knezot, ministerot za odbrana i generalot Con~ev da gi odvrati od nivniot plan da predizvikaat krvoprolevawa i pepeli{ta vo Makedonija, narekuvaj}i gi niv vostanie. Gornoxumajskoto vostanie zapo~nalo na 23 septemvri 1902 godina i so pove}e pauzi traelo do sredinata na noemvri. Vo Makedonija bile prefrleni ne okolu 400 ~etnici, kako {to se tvrde{e do neodamna, tuku okolu 2.500 podoficeri i vojnici od rezervniot sostav na bugarskata armija i golem broj oficeri. Toa bila sila za respektirawe, a koja ne bi mo`ela da se podgotvi i da se prefrli preku granica bez u~estvo na dr`avni strukturi. Od mesnoto makedonsko naselenie vo ovie nastani u~estvuvale okolu 350 selani. Osmaliskata armija, dobro i navreme podgotvena, brzo ja porazila Con~evata armija, ostavaj}i zad sebe brojni `rtvi, izgoreni i opusto{eni sela vo reonite na sudirite, kako i dveiljadna begalska masa zasolneta preku granicata. Blagodarenie na energi~niot otpor na Organizacijata protiv vrhovisti~kata naezda ovaa provokacija bila lokalizirana, a so toa i posledicite bile ograni~eni. Vrhovisti~koto vostanie vo Evropa i me|u diplomatskite krugovi na golemite sili predizvikalo `iv interes i gi zasililo obidite preku reformi makedonskata kriza da se ograni~i i da se re{i pred taa seriozno da eskalira. Inaku, re~isi za site bilo jasno deka vostanieto bilo organizirano vo Bugarija, dodeka makedonskoto vostanie doprva }e sledi.
196

Osmanliskata vlada, pak, ja iskoristila bugarskata invazija za da gi proglasi seriozno zagrozeni svoite interesi vo makedonskite vilaeti i da prodol`i da gi zasiluva svoite garnizoni so {to, vsu{nost, ja zapo~nala vojnata protiv Vnatre{nata organizacija i makedonskoto naselenie kako nejzina osnovna baza, so namera za da go spre~i pretstojnoto vostanie. Po vrhovisti~koto vostanie makedonskata kriza seriozno se zaostrila. Vrhovistite postojano povikuvale na novo i pogolemo vostanie. Viena i Petrograd se razdvi`ile za da ja smirat situacijata i da go spasuvaat dogovoreniot status kvo od 1897 godina. Ministerot za nadvore{ni raboti na Rusija, grofot Lamsdorf, gi posetil Bugarija i Srbija za da im pora~a da ostanat mirni. Sledele poznatite Fevruarski reformi (1903 g.) koi ne dale nikakvi rezultati. Po Gornoxumajskoto vostanie, protiv koe zastanal i CK na Organizacijata, nastanal presvrt vo stavot kaj eden del od rakovodstvoto na ~elo so Garvanov vo vrska so krevaweto golemo vostanie. Golem pridones za naso~uvawe na kursot kon vostanie imale i novite zadgrani~ni pretstavnici Hr. Tatar~ev i Hr. Matov, koi samo {to pristignale vo Sofija pri krajot na esenta 1902 g. go postavile pra{aweto za pomiruvawe na Vnatre{nata organizacija i Vrhovniot komitet, prifa}aj}i ja inicijativata na Garvanov za novo vostanie. No za vostanie vodeno zaedno so vrhovistite. Vo vrska so re{avaweto na ovoj sudbonosen problem, Hr. Tatar~ev kontaktiral i so pretsedatelot na Bugarskata vlada. Za da mo`e re{enieto za vostanie da dobie legalen karakter, Garvanov go svikal Solunskiot kongres (3-4 januari 1903 g.) na koj prisustvuvale 17 delegati, glavno vtorostepeni, pove}eto legalni i popatni u~esnici vo dvi`eweto. Bez nekoi seriozni raznoglasija, slu`ej}i se vo raspravata i so nevistini, Garvanov uspeal da dobie soglasnost naprolet da se krene vostanie. Predlogot za vostanie ispraten vo Sofija za sondirawe na misleweto na tamu zateknatite vidni dejci na Organizacijata bil re{itelno odbien od mnozinstvoto okolu Del~ev, dodeka od malcinstvoto okolu Tatar~ev i Matov bil prifaten. Me|utoa, vo me|uvreme pristignala nova informacija vo koja stoelo deka Solunskiot kongres ve}e se opredelil za vostanie. Obidite preku akcii na makedonskiot teren da se anulira solunskoto re{enie zavr{ile neuspe{no. Goce Del~ev, nesporniot avtoritet {to eventualno bi mo`el da go svrti tekot na nastanite, tragi~no go zagubil `ivotot (Banica, 4 maj 1903 g.), otkako prethodno na sredba197

ta so D. Gruev vo Solun go dobil posledniot udar od Gruev, koj mu rekol na Del~ev deka zastanal na stranata na Garvanov po ova sudbonosno pra{awe od istorijata na Makedonija. Gruev go zadal posledniot udar i na Makedonija na Bitolskiot okru`en kongres (2-7 maj 1903 g.) odr`an vo s. Smilevo tokmu koga s u{te ne bilo oladeno teloto na Goce, opredeluvaj}i se na stranata na Sarafov za vostanie, za koe sekoj normalno misle~ki ~ovek trebalo da znae deka pri toga{nite vnatre{ni i me|unarodni uslovi toa }e bide `estoko zadu{eno, bez {ansi za postignuvawe na kakvi bilo vidni rezultati. Vo me|uvreme, na onie {to bile za vostanie i za sozdavawe predvostani~ka klima, neo~ekuvano im stasal vo prilog eden krupen nastan Solunskite atentati (28 april), prosledeni so odmazdni~kiot teror na askerot vo Solun, Bitola, Veles i na drugi mesta. Izbraniot na Smilevskiot kongres Glaven {tab za rakovodewe so vostanieto (D. Gruev, B. Sarafov, A. Lozan~ev) re{il vostanieto da zapo~na na 20 juli (Ilinden 2 avgust po nov stil) 1903 godina. I pokraj strogo ~uvanata tajna, Visokata Porta go doznala duri i denot na po~etokot na vostanieto. Samo {to zapo~nalo vostanieto, Portata gi informirala vladite na golemite sili, narekuvaj}i gi vostani~kite akcii akt na razbojni{tvo i pusto{ewe. Zna~i, prvite informacii za vostanieto javnosta gi primila od osmanliskite vlasti. Nivnata sodr`ina bila: Bugarski revolucionerni bandi palat osmanliski sela, ubivaat i masakriraat zarobeni vojnici i nevino muslimansko naselenie i re~isi site zlostorstva {to gi vr{ele askerot i ba{ibozukot im gi prepi{uvale na vostanicite. Isti ili sli~ni informacii servirala i Atina, dodavaj}i deka razbojni~kite ~eti gi ubivale Grcite. Site tie dezinformacii, taa crna propaganda, preto~ena vo diplomatski izve{tai se ispra}ala do vladite na golemite sili, do onie {to re{avale za makedonskata kriza. Toa go pravele i dosta vesnici. Avgust Kral, avstriski konzul vo Bitola, pretstavuva eden od retkite svediteli {to projavile poseben interes i doblest argumentirano da ja prenesat do svojata vlada vistinata za ona {to se slu~uvalo vo negoviot region, i za Organizacijata i za vostanieto. Toj, me|u drugoto, pi{uva i tvrdi deka tuka, (za razlika od Con~evoto), navistina se raboti za edno vostanie, prvo vo Makedonija, koe treba seriozno da se sfati... Toa e izliv na nezadovolstvoto na eden cel narod..., toa e povik za pomo{ na edno dlaboko ugneteno naselenie koe se bori za sloboda i za uredeni priliki. Vostanieto tuka e re~isi op{to, go opfa}a skoro celiot slovenski del na vilaetot... Za odvivaweto na
198

vostanieto vo Bitolskiot vilaet vo svetot se {irat najla`ni vesti. Qubovta kon vistinata, a ne pristrasnosta vo prilog na hristijanite..., ...me prinuduva da konstatiram, sosema sprotivno na pogledite {to gi zastapuva pe~atot i so takvo zadovolstvo, deka postapkata na vostanicite be{e humana i lojalna, a postapkata na Turcite varvarska, svirepa, azijatska. Toa {to prvite ne gi fa}aa svoite protivnici so rakavici spa|a vo domenot na revolucijata... Vostanieto vo zemjata... e mnogu podlaboko i po{iroko otkolku obi~no se misli..., pi{uval me|u drugoto poznatiot gr~ki istra`uva~ Corbazoglu (izve{taj od 27 mart 1904 g.). Vo vrska so dramata vo Kru{evo, toj dodal deka pravoslavnite Grci (patrijar{isti, b.m.), kako {to n ubedi porane{niot pelagoniski mitropolit, sorabotuvaa so ~etite vrz bratski osloboditel duh. Vostanieto gi opfatilo najgolemite delovi od Makedonija, no najorganizirano i najdinami~no se projavilo vo Bitolskiot okrug. Se odelo na urivawe na s {to ja simboliziralo omrazenata vlast, no i kon osvojuvawe teritorii i urivawe na postojnata i izgraduvawe na edna nova, revolucionerna vlast. Najkonkreten izraz ovaa politika dobila pri osloboduvaweto na Kru{evo na 3 avgust 1903 godina i formiraweto na revolucionerna vlast, so ramnopravno u~estvo na site narodnosti. Vo slu~ajot, religioznite op{tini bile tretirani kako narodnosti: Patrijar{iskata (sostavena najmnogu od Vlasi i izvesen broj Makedonci i pravoslavni Albanci), Egzarhiskata (sostavena od Makedonci) i Vla{kata (sostavena od t.n. romanofili, odnosno nacionalisti, kako {to voobi~aeno gi narekuvale nejzinite pripadnici). Spored pripadnosta kon crkovnite op{tini, spored voobi~aenite normi vo dr`avata, se opredeluvala i nacionalnata pripadnost (Grci, Bugari, Romanci). Od ovie tri religiozno-propagandni zaednici (op{tini) bila sozdadena novata privremena vlast na Kru{evskata republika, so osnovni organi na regularna dr`avna zaednica Sobranie (60 pretstavnici) i Izvr{no telo (Izvr{en sovet) od 6 ~lena odgovorni za {este najva`ni sektori. Glavnata gri`a za odbranata na slobodata ostanala vo nadle`nost na Gorskoto na~alstvo koe rakovodelo i so borbite za osloboduvawe na gradot, na ~ie ~elo stoel Nikola Karev, izbran na Smilevskiot kongres. Nabrzo po osloboduvaweto na gradot, so cel da se pridobie ili da se neutralizira i muslimanskoto naselenie od okolinata, rakovodstvoto go ispratilo poznatiot Manifest vo koj gi istaknale celite

199

na revolucijata i `elbata za zaedni~ki `ivot vo slobodna Makedonija. Pokraj Kru{evo, vo okrugot bile oslobodeni u{te i grat~iwata Klisura (Kostursko) i Neveska (Lerinsko). Po ostvareniot ustrem, masovnosta i dinami~nosta, Kosturskiot reon go dr`i prvoto mesto od site reoni {to u~estvuvale vo vostanieto. Vo Bitolskiot okrug, so isklu~ok na Prilepsko, site drugi podra~ja zele u~estvo vo borbite. Na vostanie se krenale i drugite okruzi vo Makedonija i vo Odrinsko, no nedovolno podgotveni, a imalo i drugi pri~ini poradi koi tie poka`ale slabi rezultati, so isklu~ok donekade na Odrinsko. 9.1. Zadu{uvaweto na vostanieto Prvata zada~a na Visokata Porta pri zadu{uvaweto na vostanieto bila prezemaweto na Kru{evo. Akcijata bila dobro podgotvena, na gradot Bahtijar-pa{a trgnal so golema sila, se vodele borbi nasekade okolu nego, no po svoite dimenzii i `estina, pokraj sudirot kaj Sliva, borbata na Me~kin Kamen gi nadminala ne samo onie borbi {to se vodele za da se odbrani slobodata na Kru{evo tuku i vodenite nasekade niz Makedonija vo tekot na 1903 godina. Taa borba pretstavuva epopeja sama za sebe i zatoa e vre`ana dlaboko vo svesta na na{iot narod, kako simbol na negovoto juna{tvo i samo`rtva. Glavniot vojvoda i junak na borbata e Pitu Guli. Po bitkata kaj Me~kin Kamen, Kru{evo bilo pokoreno na 13 avgust. Op{tata ofanziva protiv vostanieto vo Bitolskiot okrug zapo~nala na 25 avgust i traela okolu dva meseca. Kratkotrajnata i `estoka presmetka zavr{ila so mo{ne te{ki posledici za sevkupniot `ivot na makedonskiot narod. Zatoa {to toa bila vojna ne samo protiv vooru`enite sili na Organizacijata tuku i protiv celokupnoto makedonsko naselenie. Vo tekot na vostanieto nastradale 16 okolii so 200 naseleni mesta, bile izgoreni 12.400 ku}i, bez pokriv ostanale blizu 71.000 lu|e, rodnite mesta gi napu{tile okolu 30.000 `iteli. Bile ubieni nad 8.800 lu|e, pred s selsko naselenie. Ilindenskoto vostanie e makedonsko vostanie. Toa bilo vostanie na makedonskiot narod i, po{iroko, na mnozinstvoto od hristijanskoto naselenie, bez razlika vo koja crkva se molelo, vo kakvo u~ili{te u~elo i koe (nacionalno b.m.) ime go noselo. Imame sloven200

sko vostanie vo Makedonija, vozbudeno go informiral poznatiot Jon Dragumis svojot tatko vo Atina... Celoto slavofono (makedonsko b.a.) naselenie go sledi Komitetot i pravoslavni (patrijar{isti b.a.) i {izmatici (egzarhisti b.a.), i toa pogolemiot del dobrovolno.... Ilindenskoto vostanie i posledicite od nego imale zna~aen odglas vo Evropa i vo Amerika. Stavot na sosednite balkanski dr`avi vo vrska so vostanieto bil negativen i neprijatelski. Zainteresirani isklu~ivo za zavladuvawe i podelba na Makedonija, vladea~kite krugovi na Grcija, na Bugarija i na Srbija mo`ele da bidat zadovolni edinstveno so porazot na vostanieto. Zainteresirani da se za~uva dogovoreniot status-kvo na Balkanot, golemite sili go odobrile i go o~ekuvale porazot na vostanieto. Avstro-Ungarija i Rusija pobarale od Osmanliskata vlada da vospostavi red vo zemjata, a toa zna~elo priznavawe pravo na Turcija da upotrebi sila spored potrebite. A Visokata Porta znaela kako da ja upotrebi silata. Velika Britanija i Francija, pa i Italija vo izvesna mera, poinaku gledale na nastanite vo Makedonija. Grofot Lensdaun smetal deka Evropa pove}e ne treba da ostane indiferentna kon nastanite vo Makedonija. Toj predlagal prezemawe sredstva {to }e ja okon~aat `alnata polo`ba vo Makedonija. Rezultat na takvata politika se poznatite Mirc{ter{ki reformi, sostaveni i proklamirani od ruskiot i avstroungarskiot car vo oktomvri 1903 godina, so odobrenie i na drugite golemi sili. Golemata samo`rtva na vostanatiot narod, potoa `estokosta so koja osmanliskite vlasti go zadu{ile vostanieto, predizvikale so~uvstvo i `alewe kaj po{irokata javnost na Evropa i na Amerika. Bile formirani razni makedonski komiteti {to ja {irele vistinata za Makedonija i sobirale pomo{ za nastradanoto naselenie. Vo tie akcii u~estvuvale i nekoi slavni imiwa na epohata: Lav Tolstoj, Anatol Frans, Viktor Berar i drugi. Pomo{ta stasuvala od pove}e zemji na Evropa i od Amerika, no posebno mesto vo istoriskoto pomnewe na makedonskiot narod ima pomo{ta ispratena od angliskiot narod. Vo akcijata za spasuvawe na lu|eto {to ostanale pod vedro nebo, kako da u~estvuvalo celoto anglisko op{testvo. Sekretarot na Komitetot za pomo{, Henri Noel Brejlsford, zaedno so svojata sopruga, pristignal vo Bitola vo oktomvri 1903 godina li~no da rakovodi so raspredelbata na pomo{ta. Balknskiot komitet prodol`il da ispra}a pomo{ i vo tekot na celata 1904 godina.

201

Ilindenskoto vostanie i seto ona {to sleduvalo po nego sozdale nova, kvalitetno poinakva politi~ka situacija vo Makedonija. So vostanieto, vsu{nost, zavr{ila edna era od istorijata na Makedonija, duri i od istorijata na Osmanliskata Imperija i zapo~nala nova. Toa ja ozna~ilo zavr{nata faza od raspa|a~kiot proces na osmanliskata dr`ava i go najavilo nejzinoto is~eznuvawe od Balkanskiot Poluostrov. Ilindenskite tragi~ni nastani go predizvikale prvoto seriozno vme{uvawe na golemite sili vo vnatre{nite raboti na Imperijata po Berlinskiot kongres. Nacionalnoosloboditelnata borba vo periodot na Ilinden pretstavuva presvrtnica vo istoriskiot proces na razvitokot na makedonskata nacionalna svest. Proglasuvaj}i go avtonomniot princip kako samocel, mobiliziraj}i gi masite vo imeto na toj princip, neguvaj}i ja i uporno branej}i ja avtohtonosta i avtonomnosta na Organizacijata, nakuso re~eno, vodej}i bitka na site frontovi, protiv site protivnici na makedonskata posebnost, poveduvaj}i go narodot vo oru`eno vostanie za izvojuvawe sopstvena dr`avnost, MRO objektivno pridonela za razvitokot i zacvrstuvaweto na svesta kaj narodot vo odnos na makedonskiot prostor kako oddelna istoriska zaokru`ena teritorija i sopstvenost na oddelen narod, kako negova tatkovina so slavno minato, no i deka samo preku sopstvena samo`rtva, sega i tuka kade {to opstojuva so vekovi, }e treba za sebe da obezbedi sloboda i da sozdade normalni uslovi za `ivot preku izvojuvawe avtonomija sopstvena dr`ava! 9.2. Makedonija po Ilindenskoto vostanie Vo Za makedonckite raboti Krste Petkov Misirkov argumentirano go doka`uva i go brani postoeweto na makedonskata nacija i go istaknuva baraweto za afirmacija i za upotreba na makedonskiot jazik kako literaturen jazik na makedonskiot narod. Knigata se pojavi pri krajot na 1903 godina vo Sofija. Taa bila pre~ekana `estoko neprijatelski od protivnicite na samostojna Makedonija, zapleneta i uni{tena, a avtorot, du{manski i fizi~ki napadnat, bil prinuden da izbega vo Rusija. Sepak, izvesen broj primeroci od knigata bile rastureni i spaseni za vo 1945 godina taa da poslu`i kako osnova pri prifa}aweto i ozakonuvaweto na makedonskiot jazik i pravopis.

202

Ako se isklu~i pojavata na knigata za Makedonckite raboti od K. P. Misirkov, koja sama po sebe pretstavuva posebno poglavje vo na{ata istorija, godinite po porazot na Ilindenskoto vostanie gi karakteriziraat tri krupni nastani koi se slu~ile paralelno, a koi po svojata sodr`ina samo navidum ne se povrzani. Toa bile Mirc{ter{kite reformi, zad koi stoele golemite sili, t.n. oru`eni propagandi, zad koi stoele trite sosedni dr`avi, kako i sudbinata, odnosno idninata na makedonskoto nacionalno osloboditelno dvi`ewe, zad koe stoela TMORO. Reformite se odnesuvale na teritoriite vo trite makedonski vilaeti, a trebalo da se sprovedat od strana na osmanliskite vlasti, na ~elo so glavniot inspektor Hilmi-pa{a, a so pomo{ na stru~ni kadri od Evropa. Celta bila, preku reformiraweto na administracijata, `andarmerijata, finansiite i sl., da se vospostavi red vo funkcioniraweto na dr`avniot mehanizam, so {to bi se podobrila situacijata i bi se odr`al dogovoreniot status kvo vo osmanliskiot balkan. Osmanliskata vlada ne bila zainteresirana za uspehot na reformite, dodeka Organizacijata, pak, smetaj}i gi za nedovolni, zazela negativen stav kon niv. Uspehot na reformite ne bil prifatliv i za sosednite dr`avi. Reformite, iako bespogovorno ne bile prifateni od MRO, nivnoto realizirawe ne bilo popre~uvano. Osobeno silen odglas Ilindenskoto vostanie imalo vo sosednite monarhii. Tie ne se nadevale deka Makedonskata organizacija i makedonskiot narod bile podgotveni i sposobni za takvi golemi dela. Toa silno gi voznemirilo i predizvikalo presvrt vo nivnata politika sprema Makedonija. Sodr`inata na taa nivna nova politika ja so~inuvale: zgolemena agresivnost kon makedonskoto osloboditelno delo, upotreba na oru`je vo presmetkite so makedonskite revolucionerni sili i voop{to vo propagandata, kurs kon dogovarawe za podelba na Makedonija, kurs kon vojna. Razni ~eti, organizirani, ekipirani i rakovodeni od oficeri, pod izgovor za za{tita na svoeto naselenie od terorot na makedonskite revolucioneri i protivnici, bile ispra}ani vo Makedonija kako pomo{ na crkovno-u~ili{nite propagandi, koi se gri`ele da se odr`at starite i da se steknat novi pozicii na terenot. Pritoa, po svojot teror i po upotrebata na brutalnite sredstva, najmnogu se istaknuvale gr~kite ~eti (andarti) rakovodeni od Atina. Najmnogu stradale makedonskoto i vla{koto naselenie, ona {to re~isi celo

203

zelo u~estvo vo vostanieto i so toa im otka`alo poslu{nost na Gr~kata crkva i na gr~kata propaganda. Sudirot na gr~kite, srpskite i vrhovisti~kite ~eti na makedonskiot prostor i `estokata presmetka so civilnoto naselenie sozdale haos vo `ivotot na celokupnoto hristijansko naselenie. Zapo~nalo masovno emigrirawe na rabotosposobnoto ma{ko naselenie vo Amerika, vo sosednite zemji i nadvor od Makedonija vo samata Imperija. Naporedno se vodela bitka za konsolidacija na redovite vo MRO. Rastrojstvoto vo Organizacijata bilo od takov karakter {to gi zasegnalo site segmenti od nejzinoto `iveewe i funkcionirawe kako organizirana revolucionerna sila. Nabrgu po vostanieto me|u rakovodnite strukturi na Organizacijata zapo~nale zasileni konsultacii i analizi so cel da se dade {to porealna ocena za krupnite nastani {to se slu~ile i da se izgradat stavovi i nasoki za idniot od na Ilindenskata revolucija. Prvite razgovori zapo~nale pri krajot na 1903 godina, a prviot po{irok i so najkompetentni rakovodni lica sostanok bil odr`an vo Sofija, vo januari 1904 godina. Pokraj zadgrani~nite pretstavnici d-r Hr. Tatar~ev i Hr. Matov, tuka se na{le brojni i vidni reonski rakovoditeli, potoa J. Sandanski, B. Sarafov, D. Haxi Dimov i dr. U{te vo po~etokot na nivnite diskusii, na povr{inata izbile dvete sfa}awa i tendencii {to postoele vo centralnoto rakovodstvo u{te pred vostanieto. Sovetuvaweto, imeno, zavr{ilo so diferencirawe na dvete strui vo rakovodstvoto na Organizacijata, koi stanale poznati kako desnica, predvodena od Hr. Matov, d-r Hr. Tatar~ev i od nekoi drugi li~nosti, i levica, predvodena od ser~ani, kon koi se priklu~ile brojni vidni revolucioneri od cela Makedonija. Desnicata insistirala da ostane ostvareniot status kvo vo rakovodeweto so Organizacijata, dodeka, pak, levicata kategori~ki bila protiv toa i insistirala na su{tinski promeni vo nejzinata rakovodna struktura, na decentralizacija i demokratizacija, kako brana od povtoruvaweto na starite gre{ki i za pouspe{no razvivawe na osloboditelnoto delo. Sobirot donel Direktiva za idnata dejnost na Organizacijata a koja, vsu{nost, se pojavila kako programska platforma na silite {to definitivno vo idnina }e bidat poznati kako levica. Na{iroko vodenite razgovori i diskusii vo Makedonija dovele do edno op{to soznanie deka rekonstrukcijata i konsolidacijata na Organizacijata bi mo`ele da se postignat preku odr`uvawe okru`ni kongresi, kako najprifatliva demokratska forma za re{avaweto na problemite i za
204

izbor na rakovodstvoto. Prv takov kongres odr`ala Bitolskata okru`na organizacija (Prilepski kongres, maj 1904 g.), na koj u~estvuvale vidni imiwa na Organizacijata \. Petrov, D. Gruev, P. To{ev i pogolem broj drugi istaknati rakovoditeli {to ostanale vo Okrugot. Vo diskusijata se pojavilo ostro nesoglasuvawe okolu osnovnoto pra{awe dali da se za~uva starata struktura na Organizacijata, za {to se zalagal D. Gruev, ili da se ostvari nejzina decentralizacija i demokratizacija, za {to se zastapuvale \. Petrov i P. To{ev. Ovaa podelba se zaostrila i se pro{irila i na drugite okru`ni kongresi {to se odr`ale vo sledniot period, do avgust 1905 godina, koga se odr`al Serskiot, kako posleden okru`en pred op{tiot kongres zaka`an vo oktomvri istata godina. Vo me|uvreme se odr`uvale i reonski sobranija, taka {to re~isi celata Organizacija imala mo`nost da se proiznese okolu tragi~nite nastani od 1903 godina i da gi istakne svoite pogledi za idniot tek na osloboditelnata borba. Svojata rabota Rilskiot kongres ja zapo~nal vo po~etokot na oktomvri 1905 godina a ja zavr{il pri krajot na mesecot. Na dnevniot red za razgleduvawe bile postaveni pet to~ki, koi gi opfa}ale site pozna~ajni problemi od funkcioniraweto i borbata na Organizacijata. Za ustrojstvoto i upravuvaweto so Organizacijata, kako najva`na to~ka, se debatiralo dvaesetina dena. Tuka, vsu{nost, se sudrile dvete, ve}e formirani strui, koi Hr. Siljanov gi narekuval umereno konzervativna (desnicata) i radikalno reformatorska (levicata). Vidni pretstavnici na prvata, (koi ne bile dopu{teni na Kongresot), bile Hr. Matov i d-r Hr. Tatar~ev, a na vtorata D. Haxi Dimov, \. Petrov, P. To{ev, J. Sandanski... Ideite na prvite gi zastapuvale i gi branele nivnite prisutni istomislenici i B. Sarafov. Na barawe od Kongresot, generalot Con~ev moral da ja raspu{ti svojata vrhovisti~ka organizacija, dodeka B. Sarafov, za zemenite pari od Srpskata vlada, kako protivusluga za dozvolata srpski ~eti da vlezat vo Makedonija, i za haosot {to go sozdal so svoite ~eti vo zemjata, bil osuden uslovno na smrt. Na Rilskiot kongres pobedila politikata na mnozinstvoto, t.e. na levicata, koja ja izrazuvala voljata na revolucionerna Makedonija. Desnicata nemala ni sili ni smelost otvoreno da se protivstavi na nekoi, za nea neprifatlivi re{enija bez, pritoa, sosema da se sogoli kako nositel na tu|i interesi. No, nabrzo po Kongresot, taa gi podre205

dila svoite redovi, re{ena da trgne vo napad i negirawe na usvoenite odluki i nasoki na Rilskiot kongres. Za nea tie bile, pokraj drugoto, i antibugarski, pa zatoa re{ila po sekoja cena da ja spre~i nivnata realizacija. Desnicata trgnala re{itelno protiv mnozinstvoto, bez da ja krie svojata probugarska orientacija, proglasuvaj}i ja i Organizacijata za bugarska, smetaj}i deka taa vo svojata dejnost bi trebalo da vodi smetka i za interesite na Bugarija. Svoite protivnici od levicata gi proglasila za frakcija, narekuvaj}i ja internacionalna, socijalisti~ka, marksisti~ko-anarhisti~ka i sl., so cel da ja kompromitira kako predavni~ka i nesposobna da rakovodi so Organizacijata. Potpiraj}i se vrz bugarskite dr`avni strukturi i finansii, taa povela kampawa protiv Rilskiot kongres i levicata, uspeala da go provali pretstojniot op{t kongres i, preskoknuvaj}i gi site formi na legalno i demokratsko odlu~uvawe, preku organizirawe sopstveni sobiri, samata se proglasila za mnozinstvo so {to, vsu{nost, se otcepila od VMRO i se konstituirala vo posebna organizacija. Otkako gi zgazija principite na Organizacijata tie izvr{ija otcepuvawe i sozdadoa druga ne ve}e revolucionerna, tuku bugarska nacionalna propaganda, konstatirale ser~ani vo poznatoto Prvo pismo, po povod ubistvoto na B. Sarafov i I. Garvanov od sandanistite. Insistiraweto na desnicata da bide priznata za naslednik na istoriskata Vnatre{na organizacija i da ja eliminira levicata kako legalen i re{ava~ki faktor na revolucionernoto dvi`ewe, izbran na Rilskiot kongres, vodelo kon golemi sudiri i neizvesnosti. Pobedata mo`ela da ja obezbedi samo preku otstranuvawe od rakovodnata struktura na onie sili {to bile beskompromisni protivnici na nivnata provrhovisti~ka politika voop{to i posebno na tie od Serskiot i od Strumi~kiot okrug, na ~elo so J. Sandanski. Podgotveniot zagovor protiv nego navreme bil otkrien (zasedata pri Ra{ina i porazot na ispratenata zagovorni~ka ~eta), za {to bile obvineti B. Sarafov i I. Garvanov, poradi {to bile osudeni i likvidirani od T. Panica (28 noemvri 1907 g. vo Sofija). Toj nastan bil golem poraz na desnicata. Site raznoglasija i sudiri go zabrzale definitivniot raspad na VMORO, sankcioniran na ]ustendilskiot sobir (nare~en kongres) svikan od Hr. Matov i negovite istomislenici vo mart 1908 godina. So toa zavr{ila istorijata na MRO, sozdadena 1893 godina. Potoa zapo~nala nova era vo makedonskoto nacionalno i revolucionerno osloboditelno dvi`ewe.

206

10. Mladoturskata revolucija (1908 g.) Mladoturskoto dvi`ewe na politi~kata scena se pojavile vo 70tite godini na XIX vek kako ro`ba na novite op{testveni sili vo Osmanliskata imperija bur`oaskite. Celta na dvi`eweto bila, pred s, odr`uvaweto na celosta na Imperijata, preku sproveduvawe reformi od demokratski karakter koi, vo su{tina, ne bi zna~ele i pogolema revolucionerna promena vo ekonomsko-op{testveniot poredok na dr`avata, no bi vovele izvesno podobruvawe vo `ivotot na naselenieto i bi se ubla`ila serioznata kriza. Slabosta na bur`oazijata uslovila na preden plan na ova dvi`ewe da zastane inteligencijata, i toa voenata oficerstvoto. Prvata mladoturska organizacija se pojavila vo 1889 godina vo Istanbul, pod imeto Obedinenie i napredok. Taa, 1891 godina, osnovala svoj centar i nadvor od Imperijata, vo Pariz, koj imal svoi razgranoci i vo nekoi drugi gradovi na Evropa. Ilindenskoto vostanie, Mirc{ter{kite reformi i oru`enite sudiri vo Makedonija posebno gi zagri`uvale i go preokupirale vnimanieto na mladoturcite. Tie smetale deka s {to se slu~uvalo vo Makedonija, osobeno reformite, seriozno ja potkopuvale osmanliskata vlast vo evropska Turcija. Toa bilo pri~ina te`i{teto na mladoturskata dejnost da premine vo Makedonija. Tuka, vsu{nost, na 3 juli 1908 godina zapo~nalo i Mladoturskoto vostanie, vo koe re{ava~ka uloga odigral Tretiot armiski korpus, ~ija glavna komanda bila vo Solun. Ve}e na 24 juli vo Solun stignala vesta deka sultanot go vostanovil ustavot od 1876 godina. Od ovoj den vo Turcija po~nal da funkcionira ustavniot poredok hurietot. Simnuvaweto na apsolutizmot bilo pre~ekano so voodu{evuvawe vo Makedonija. Zapo~nalo zbratimuvawe me|u raskaranite od propagandite hristijani, me|u hristijani i muslimani, nasekade e~ele porakite: bratstvo, sloga, ramnopravnost. Od zatvorite bile oslobodeni zatvorenicite, progonetite se vratile doma. ^etite na propagandite, koi seele pusto{ niz Makedonija, se legalizirale i se rasformirale. Vo dvi`eweto se vklu~ile i rabotnicite vo makedonskite gradovi, koi gi postavile i svoite prvi klasni barawa. Vo Istanbul bila formirana nova vlada, no vo nea ne vlegle pretstavnici od Mladoturskata partija. Solun, kade {to bilo i sedi{teto na Centralniot komitet Obedinenie i napredok, i natamu ostanuval centar na mladoturcite. Naporedno so nekoi promeni, glav207

no vo administrativnata sfera, mladoturcite sprovele i izbori za Parlamentot, vo koj si obezbedile apsolutna prevlast. Negov pretsedatel stana Ahmed Riza-bej, liderot na partijata Obedinenie i napredok. Vo me|uvreme opozicionite sili, me|u koi preovladuvale klerikalnite i reakcionerni sili, uspeale da gi konsolidiraat svoite redovi i da trgnat vo kontraofanziva. Na 13 april 1909 godina tie uspeale da ja prezemat vlasta vo Istanbul i da gi istisnat mladoturcite od svoite pozicii. No, protiv reakcijata vo Istanbul se krenale balkanskite provincii, pred s vojskata i naselenieto od Makedonija. Na brza raka organizirani sili vojskata od Tretiot solunski korpus, pridru`ena od golem broj dobrovolci, me|u koi i od okolu 1.200 Makedonci, na ~elo so J. Sandanski, kako i od albanski dobrovolci, trgnala za Istanbul. Po tridnevni `estoki borbi pu~istite bile porazeni, a ustavniot poredok vraten. Na 27 april Velikoto narodno sobranie go detroniralo Abdul Hamid II i na negovo mesto go postavilo negoviot brat sultanot Mehmed Re{ad V. Po ovaa pobeda zapo~nala erata na mladoturskoto vladeewe vo Imperijata. Od nivnoto vladeewe definitivno zavisel spasot ili padot na dr`avata. Periodot po april 1909 godina se karakterizira so dinami~en politi~ki `ivot, pri {to op{testvenite sili vo Makedonija, koristej}i gi novite uslovi, zapo~nale da se organiziraat kako bi mo`ele da ja prodol`at starata dejnost sega pod drugo ime da rabotat za realizacija na starata programa, koja i natamu ostanala vo sila. Vo toj pogled mladoturcite ni{to ne promenile. Tie ostavija Patrijar{ijata i Egzarhijata i natamu da funkcioniraat so site privilegii {to ve}e gi imale. Ustavnite slobodi u{te im ovozmo`ile na propagandite da se organiziraat vo razni klubovi (bugarski, gr~ki, srpski) i drugi zdru`enija, kako i da u~estvuvaat so svoi pratenici vo Parlamentot, no od seto toa {irokite bedni i obespraveni sloevi nemale nikakva korist. Tie o~ekuvale zemja, rabota, leb, no mladoturcite ne planirale da gi re{avaat su{tinskite socijalni pra{awa i od ogromniot del od narodot vo Makedonija da napravat svoj sojuznik i veren za{titnik na Revolucijata i na dr`avata. Vo makedonskoto revolucionerno dvi`ewe starite podelbi ostanale. Desnicata formalno gi prifatila ustavnite promeni, no i pri novite uslovi taa fakti~ki prodol`ila da bide privrzok na velikobugarskata aneksionisti~ka politika sprema Makedonija. Hurietskata Osmanliska Imperija iskreno bila prifatena edinstveno od le208

vicata, na ~elo so sandanistite. Od levicata izniknala Narodnata federativna partija (NFP), ~ija programa predviduvala sproveduvawe na radikalni ekonomsko-politi~ki reformi, koi trebalo da go zadovolat golemoto mnozinstvo od obespravenoto i bedno naselenie, da go privrzat kon Mladoturskata revolucija, da ja zacvrstat nejzinata pobeda i da ja spasat Imperijata od sigurniot raspad. Osnovnoto barawe na NFP bilo preureduvaweto na Osmanliskata Imperija vrz principot na decentralizacijata i samoupravuvaweto na narodite, so {to site etni~ki sredini i malcinstva vo Imperijata bi steknale nacionalna ramnopravnost. Pritoa, se trgnuvalo od faktot deka samo taka i makedonskiot narod }e gi stekne svoite nacionalni prava i }e ja za~uva svojata teritorijalna celost, a Imperijata svojot demokratski razvitok i opstanok. Sproveduvaweto na takvite reformi vo zna~itelna mera pretstavuvalo promena na sistemot, {to ne bilo prifatlivo za mladoturcite, a ne se sovpa|alo ni so interesite na sosednite monarhii, na koi pove}e im odgovarala edna bolna i slaba imperija otkolku reformirana i evropski uredena dr`ava. Po zadu{uvaweto na kontrarevolucijata od 1909 godina mladoturcite, ~uvstvuvaj}i se silni, namesto da prodol`at so reformite {to narodot vo Makedonija i po{iroko so netrpenie gi o~ekuvale i na takov na~in da gi zacvrstat svoite pozicii, trgnale po druga nasoka. Pod izgovor deka e nu`no da se osigura bezbednosta na dr`avata, tie donele zakoni so koi nasilstvoto vrz onie {to so voodu{evuvawe ja pre~ekale nivnata pobeda go pretvorile vo sistem na vladeewe. Me|u najpoznatite bile Zakonot protiv ~etite i Zakonot za kolonizacija na Makedonija, ~ija primena predizvikala ogromno nezadovolstvo me|u hristijanskoto naselenie. Razoruzuva~kite akcii i obidite za kolonizacija na Makedonija so muslimanskoto naselenie vo memorijata na na{iot narod ostanale kako najbrutalna pridobivka od mladoturskoto zakonodavstvo. Ve}e kon 1910 godina pogolemiot del od pridobivkite steknati vo juli 1908 godina bile uni{teni od samite mladoturci. Poradi toa mnogu se vlo{ile odnosite i me|u osmanliskite vlasti i J. Sandanski, iako toj od redovite na hristijanskoto naselenie vo Makedonija imal najgolemi zaslugi vo borbata protiv apsolutizmot na sultanskata vlast i im bil najiskren prijatel na mladoturcite. So napu{taweto na hurietskite principi na vladeewe, proglaseni vo juli 1908 godina, vra}aj}i se vo zna~itelna mera na stariot
209

sistem na upravuvawe, mladoturcite im dale povod na trite balkanski sosedi, koi odamna go o~ekuvale momentot da go izvr{at svoeto nacionalno obedinuvawe preku zagrabuvawe delovi od makedonskata zemja, da se zdru`at i so vojna da go ostvarat toa. Planot na mladoturcite, preku likvidirawe na apsolutizmot, no bez radikalni reformi vo ekonomsko-op{testveniot sistem (agrarna reforma i dr.), da gi pridobijat {irokite obespraveni i nezadovolni sloevi vo Makedonija i po{iroko na Balkanot i da ja spasat dr`avata od neizbe`niot raspad, se poka`al nerealen.

210

MAKEDONIJA VO PERIODOT NA BALKANSKITE VOJNI DO PO^ETOKOT NA VTORATA SVETSKA VOJNA NA BALKANOT

(19121941)

1. Borbata na makedonskiot narod za osloboduvawe i za sozdavawe avtonomna makedonska dr`ava edna od pri~inite za po~etok na Balkanskite vojni Prvata balkanska vojna e posledica na brojni pri~ini, a dve od niv se osobeno va`ni. Ednata ima vnatre{en, a drugata me|unaroden karakter. Pri~inite od vnatre{en karakter pretstavuvaat splet od brojni problemi {to gi producirale osmanliskiot op{testveno-politi~ki sistem i multietni~kiot i multiverski karakter na Imperijata. Prva i osnovna pri~ina e dolgoto i bolno raspa|awe na osmanliskiot feudalizam, negovata nesposobnost za promeni i za prilagoduvawe na potrebite na vremeto za razvoj i modernizacija na proizvodstvoto, osobeno na industrijata, re{avaweto na sopstveni~kite odnosi vo agrarot, t.e. agrarnoto pra{awe, opa|aweto na zemjodelskoto proizvodstvo, zgolemuvaweto na zavisnosta na dr`avata od uvozot na hrana i na industriski proizvodi, lo{ata i korumpirana dr`avna administracija, golemiot nevoen aparat, golemata zadol`enost na dr`avata od strategiskiot kapital itn. Drugata zna~ajna pri~ina za propa|aweto na Osmanliskata Imperija proizlegla od brojnite protivre~nosti vo sferata na me|unacionalnite odnosi i nesposobnosta na dr`avata da gi razre{uva. I pokraj ve{to smislenata administrativno-teritorijalna organizaci211

ja na dr`avata, koja go onevozmo`ila teritorijalnoto grupirawe na razli~nite nacii vo nejzinite granici, vlasta ne mo`ela da go spre~i nacionalnoto obedinuvawe na oddelnite narodi, nitu da gi zadu{i nivnite streme`i za osloboduvawe i za sozdavawe svoi dr`avi. Taa pojava e prisutna vo tekot na celiot XIX vek koga, me|u drugoto, bile sozdadeni i nekoi od sosednite dr`avi na Makedonija: Grcija, Srbija, Bugarija. Za toa svedo~at brojnite vostanija re~isi vo site delovi na op{irnata Osmanliska Imperija na potisnatite narodi, me|u koi i na makedonskiot vo po~etokot na XX vek. Zna~ajno mesto vo razbiraweto na pri~inite za Balkanskite vojni im pripa|a na streme`ite na makedonskiot narod za svoe osloboduvawe i za sozdavawe sopstvena avtonomna dr`ava. Streme`ite na makedonskiot narod kon slobodata vo me|unarodnite odnosi na Balkanot i po{iroko vo Evropa }e bidat sintetizirani vo metaforata za nere{enoto makedonsko pra{awe. Vo ovaa sintagma bile smestuvani nacionalnite aspiracii na makedonskiot narod, no i interesite na sosednite balkanski dr`avi, formulirani kako nere{eno balkansko pra{awe. Tokmu taa protivre~nost me|u streme`ite na makedonskiot narod za edna i nepodelena i streme`ite na sosednite dr`avi da se poseduva cela ili podelena Makedonija }e bide eden od klu~nite faktori {to po Berlinskiot kongres (1878 g.) }e vodi kon sudir i }e dovede do Balkanskite vojni (19121913).

2. Balkanskite vojni i sudbinata na Makedonija Pazareweto za granicite na sosednite plemiwa Bugari, Srbi, i Grci vo Makedonija i na Balkanot vedna{ po zavr{uvaweto na Berlinskiot kongres (1878 g.) }e izrasne vo edna od najva`nite politi~ki celi vo koja se prepletuvale interesite na trite ve}e vospostaveni dr`avi na Balkanot. So razli~en intenzitet i so relativni prekini, pazareweto za delbata na Makedonija i na drugi delovi na Balkanot zapo~nale pome|u Srbija i Grcija. Pri krajot na XIX v. na povr{inata se pojavila idejata za sozdavawe balkanski sojuz. Toga{ (1897 g.) bil postignat i prviot dogovor pome|u Srbija i Bugarija za podelbata na Makedonija na sferi na vladenie. Od toga{, pa do momentot na potpi{uvaweto na sojuzni~kiot dogovor pome|u Bugarija i Srbija, celi 15 godini (18971912), so povremeni prekini, bile vodeni razgovori za definirawe na interesite
212

na dvete dr`avi vo Makedonija. Razgovorite {to dovele do kone~no potpi{uvawe na sojuzni~kiot dogovor pome|u dvete dr`avi zapo~nale vo oktomvri 1911 g. i zavr{ile na 13 mart 1912 g. Toga{ bil potpi{an Dogovorot za prijatelstvo i sojuz na Carstvoto Bugarija i Kralstvoto Srbija. Me|utoa, naporedno so ovoj dogovor, koj bil od javen karakter, na 29 april 1912 g. vo Sofija bil potpi{an Taen aneks kon aktot. Vo ~l.2 od Aneksot se obele`ani granicite na Makedonija, bez da se spomnuva nejzinoto ime. Vo Aneksot, me|u drugoto, se precizira u{te deka dokolku se dojde do soznanie deka ovaa nespomnata, no teritorijalno precizirana geografska oblast, poradi zaedni~kite bugarski i srpski interesi ili od drugi pri~ini ne e vozmo`no... da bide organizirana vo edna odvoena avtonomna oblast, predvidena e i granicata na nejzinata podelba pome|u dvete zemji. Zna~i, tokmu teritorijata na Makedonija, ~ii granici bez da se spomnuva nejzinoto ime bile to~no precizirani, koja bila precizno podelena vo slu~aj ako dvete strani ne mo`at da se dogovorat nea da ja organiziraat kako avtonomna oblast, metafori~no bila ozna~ena kako sporna i nesporna, za ~ie bo`emno razgrani~uvawe bilo dogovoreno da se pobara arbitra`a od ruskiot car. Kon potpi{aniot Srpsko-bugarski dogovor, koj e osnovata na Balkanskiot sojuz, podocna se priklu~ile Grcija i Crna Gora. So niv bile potpi{ani bilateralni dogovori, no vo dogovorite nema nitu zbor za nekakvi teritorijalni problemi. Prvata balkanska vojna zapo~nala na 18 oktomvri 1912 g. so napadot na Crna Gora vrz Osmanliskata Imperija. Toa, vo isto vreme, go ozna~ilo po~etok na dolgata {estgodi{na vojna na Balkanot, od 1912 do 1918 g. Vo nea Makedonija stanala edno od glavnite vojuvali{ta. Prvata balkanska vojna, tehni~ki gledano, traela eden i pol mesec. So nea zavr{ila ednovekovnata agonija na osmanskiot feudalizam i na Osmanliskata Imperija. Propa|aweto na Imperijata zaedno so sebe go povleklo i raspa|aweto na etno-politi~koto edinstvo na Makedonija. Najva`nite bitki vo Prvata balkanska vojna se odigrale na teritorijata na Makedonija (kaj Kumanovo i kaj Bakarno Gumno, potoa vo blizina na Bitola) i na Trakiskiot front. Srpskata vojska pristignala do Lerin i do Gevgelija, gi okupirala najgolemiot del od Vardarska Makedonija i re~isi cela Albanija. Bugarskata vojska gi okupirala isto~na Makedonija na linijata Gorna Xumaja (sega Blagoevgrad) [tip Gevgelija Kuku{ Solun Kavala i golem del od Trakija. Preostanatiot del od Makedonija,
213

zaedno so Lerin, go okupirala Grcija. Vo Solun istovremeno vlegle i gr~kata i bugarskata vojska, no osmanskata komanda gradot im go predala na Grcite. Na 4 dekemvri 1912 g. bilo potpi{ano primirje. Ve}e na 16 dekemvri 1912 g. vo London zapo~nale pregovorite za mir pome|u zavojuvanite strani. Glavni faktori vo mirovnite pregovori bile ambasadorite na golemite evropski sili: Rusija, Anglija, Francija, AvstroUngarija, Germanija i Italija. Pregovorite se odvivale vo napnata atmosfera, osobeno koga na 27 noemvri 1912 g. bilo re{eno Srbija da se povle~e od Albanija. Potoa bile prekinati poradi obnoveniot sudir pome|u Bugarija i Osmanliskata Imperija, prodol`ile na 17 april 1913 g., a na 30 maj 1913 g. bil potpi{an Dogovorot za mir pome|u Balkanskiot sojuz i Imperijata. Potpi{aniot miroven dogovor vo London pome|u zavojuvanite strani ne ja re{il sudbinata na osvoenite teritorii, t.e. so nego ne bilo izvr{eno razgrani~uvawe pome|u ~lenkite na Balkanskiot sojuz. Toj problem im bil ostaven tie sami da go re{avaat me|u sebe. A tokmu vo toa le`ela i pri~inata za zapo~nuvaweto na Vtorata balkanska vojna. Ne e nitu malku slu~ajno {to vo dogovorot za sojuzni{tvo sklu~en pome|u ~lenkite na Balkanskiot sojuz ne bilo dogovoreno kako i na koj na~in, vo slu~aj na pobeda, }e se organizira ili }e se podeli osvoenata teritorija. Vo tekot na razgovorite za sklu~uvawe mir so Osmanliskata Imperija, vo London se vodele i bilateralni razgovori pome|u Grcija i Srbija za me|usebnoto razgrani~uvawe vo Makedonija i za potpi{uvawe dogovor za sojuz. Celta bila dvete zemji da ja prinudat Bugarija na teritorijalni otstapki na eden del od zazemenite teritorii od nejzinata vojska. Problemot se zaostril koga Srbija, na smetka za nejzinoto prinudno povlekuvawe od Albanija, pobarala soodvetna teritorijalna kompenzacija. Bugarija ne samo {to ne pomisluvala da otstapi del od okupiranata makedonska teritorija od nejzina strana tuku smetala deka situacijata bila zrela pra{aweto za Makedonija, edna{ i zasekoga{, da go re{i vo svoja polza preku voen sudir so svoite rivali. Ubedena vo svojata procena deka }e bide pobedni~ka na bojnoto pole protiv sojuznicite Srbija i Grcija, taa im naredila na svoite vojski, na 29 juni 1913 g., da gi napadnat silite na Srbija i na Grcija. Taka zapo~nala Vtorata me|usojuzni~ka balkanska vojna. Desetina dena podocna, na 10-ti i 14 juli, vo vojnata protiv

214

Bugarija se vklu~ile Romanija i Osmanliskata Imperija. Porazena na bojnoto pole, Bugarija kapitulirala. Vo tekot na Vtorata balkanska vojna, vo izlivot na me|usebniot gnev i nepodnoslivost, oru`jeto i omrazata napravile pusto{. Seto toa padnalo vrz grbot na makedonskiot narod. Primer za toa bile bitkite na Bregalnica i vo Ov~e Pole, bezmilosnoto uni{tuvawe na gradovite Kuku{, Dojran, Gevgelija, Strumica. So kakva `estokost i omraza se odnesuvale vojskite na tu|incite vo Makedonija najdobro svedo~at informaciite na Karnegievata komisija, i toa samo za egejskiot del na Makedonija. Tuka bile uni{teni, izgoreni itn. okolu 170 sela i 16.000 ku}i. Pod pritisokot na gr~kite voeni i paravoeni formacii, nad 100.000 lu|e bile prinudeni da gi napu{tat nivnite domovi. Po kapitulacijata na Bugarija, od 28 juli do 10 avgust 1913 godina vo Bukure{t se odr`ala Mirovna konferencija. Na 10 avgust bil potpi{an dogovor za mir me|u zavojuvanite strani, vo istorijata poznat kako Bukure{ki dogovor. Ovoj dogovor ve}e sto godini vo svesta na makedonskiot narod se do`ivuva kako sinonim na etni~koto i teritorijalnoto ~ere~ewe na Makedonija. Toj e tragi~no finale za celosta na Makedonija, no i za odnosite me|u balkanskite narodi. Toa e krajot na aspiraciite za podelba ili za zavladuvawe na cela Makedonija, zapo~nati po Berlinskiot dogovor (1878 g.). Objektivno poglednato, vo site kombinacii na vodenite razgovori za sudbinata na Makedonija i makedonskiot narod, nemalo mesto, za negovite aspiracii po primerot na svoite sosedi da sozdade svoja makedonska dr`ava. Potpi{uvaweto na Mirovniot dogovor vo Bukure{t ne zna~elo i kraj na voenite sudiri na Balkanot i osobeno vo Makedonija. Imeno, na 29 juli 1914 g. Avstro-Ungarija objavila vojna na Srbija i toa e po~etokot na Prvata svetska vojna. Toa bil sudir pome|u dvata protivstaveni bloka na golemite sili vo Evropa. Na ista strana bile Anglija i Rusija. Kon niv, po 1915 g., se priklu~ila i Italija, a ne{to podocna kon niv pristapile Japonija i SAD. Drugiot, Centralniot blok go so~inuvale Germanija, Avstro-Ungarija i Italija do 1915 godina Istata godina kon ovoj blok se priklu~ile Bugarija i Turcija. Vo su{tina, sudirot pome|u dvata bloka proizlegol od toa koj da ja ima kontrolata na svetskite pomorski pati{ta, a se barala i nova raspredelba na koloniite, za {to se zalagale silite od Centralniot blok, na ~elo so Germanija.
215

Za u~estvoto na Bugarija na stranata na edniot ili na drugiot blok se vodele dolgi pazarewa. Re{enieto za nejzinoto priklu~uvawe kon Centralniot blok bilo posledica na procenata deka sojuzot so ovoj blok ja garantira Makedonija. So napadot na Srbija, esenta 1915 g., Bugarija se vklu~ila vo Prvata svetska vojna. Za kuso vreme nejzinata vojska ja okupirala teritorijata na Vardarska Makedonija i izbila na granicata pome|u Grcija i Srbija, opredelena so dogovorot vo Bukure{t. So mali pomestuvawa na jug kon Lerin ili na sever kon Bitola, vo tek na tri godini toa }e bide linija na Makedonskiot front pome|u zavojuvanite dva bloka. Od obete strani na frontot kon krajot na vojnata bile rasporedeni okolu eden milion i dveste iljadi vojnici. Celi tri godini na obete strani od frontot teritorijata na Makedonija bila podlo`ena na pusto{ewe. Gradovite Dojran, Bitola, Voden, Lerin, Enixe Vardar, Gumenxe, Kostur bile katadnevna meta na topovite. Mnogu sela bile razurnati ili izgoreni, zasekoga{ izbri{ani od liceto na zemjata. Presvrtot vo Prvata svetska vojna zapo~nal na Makedonskiot front. Ovde silite na Antantata, vo vtorata polovina na 1918 g., trgnale vo golema ofanziva protiv silite na Centralniot sojuz. Porazena, na 17 septemvri 1918 g., Bugarija kapitulirala. Potoa, edna po druga, kapitulirale Turcija i Avstro-Ungarija, a najposle, vo po~etokot na noemvri, kapitulirala i Germanija. So toa bil staven krajot na Prvata svetska vojna, a istovremeno toa bilo i zavr{nica na {estgodi{nite vojuvawa na teritorijata na Makedonija (19121918).

3. Makedonskiot narod na krstopat vo vremeto na vojnite 1912 1918 godina i po niv Eden miren analiti~en pogled vrz ona {to mu se slu~uvalo na makedonskiot narod, po~nuvaj}i od Mladoturskata revolucija, potoa vo Balkanskite vojni, pa s do krajot na Prvata svetska vojna i vo vremeto po nea, na dneven red postavuva mnogu pra{awa. Prvo i osobeno zna~ajno pra{awe e: kako mo`elo, po krvavoto zadu{uvawe na Ilindensko vostanie i `estokite represalii vrz opusto{enite sela po vostanieto, vo prvite nekolku meseci po Mladoturskata revolucija vo Makedonija da se sozdade dotoga{ nevidena atmosfera na pomiruvawe pome|u makedonskiot narod i drugite etnosi i konfesii. Pomiruvawe {to gi ponelo bezmalku site strukturi vo makedonskoto osloboditel216

no dvi`ewe, pomiruvawe {to sozdalo verba deka }e nastapi period na mir i spokojstvo i }e se sozdade mo`nost za ostvaruvawe na aspiraciite za avtonomna Makedonija vo ramkite na demokratiziranata i decentralizirana Osmanliska Imperija. I kako bilo mo`no, samo dve godini po toa pomiruvawe, da dojde do reciklirawe na situacijata od pred Mladoturskata revolucija, {to dovelo do op{to razo~aruvawe i do barawe spas vo voena akcija na sosedite protiv Osmanliskata Imperija. I {to e osobeno ~udno, ne samo {to toa go barale silite na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe povrzani so politi~kite interesi na sosednite dr`avi tuku i silite okolu Jane Sandanski i nekoi drugi koi cvrsto veruvale i iskreno se zalagale da se osigura celosta na Makedonija vo ramkite na demokratiziranata Osmanliska Imperija. Nim im bilo jasno deka sekoja druga politika sprotivna na toa bi vodela kon podelba na Makedonija, kon denacionalizacija i asimilacija na makedonskiot narod. Za eden vakov razvoj na nastanite imalo zna~ajni pri~ini, me|u koi naj~esto se naveduvaat: Zakonot protiv politi~kite partii, otomanizacijata na neosmanliskite narodi, Zakonot za obezoru`uvawe na naselenieto, Zakonot protiv pe~atot itn. Tie navistina bile zna~ajni za podignuvawe na tenzijata pome|u makedonskiot narod i re`imot na mladoturcite. No, poglednato objektivno, spomnatite i drugi akti sepak nemale primarno zna~ewe. Iskustvoto od Mladoturskata revolucija i od site drugi nastani po nea govori ne{to drugo: deka najgolemo vlijanie za takviot od na nastanite imale nerazvienite procesi za transformacija na op{testveniot razvoj, potrebata za promena na sopstveni~kite odnosi (slu~ajot so agrarot), ekonomskata nerazvienost i zavisnosta na zemjata. Glomaznata i neproduktivna dr`avna administracija i vojska, zako~uvaweto na demokratskite procesi, zaostruvaweto na me|unacionalnite odnosi, secesionizmot, vlo{enite me|unarodni odnosi, `ilaviot otpor na protivnicite na promenite, stravot od raspa|aweto na dr`avata itn., isto taka imale svoe vlijanie. Od druga strana, potisnatite i eksploatirani narodi, osobeno makedonskiot, nemale vreme za ~ekawe. Tie barale brzo podobruvawe na nivnata polo`ba, koja bila daleku zad polo`bata na sosednite slobodni narodi. Seto toa i u{te bezbroj drugi ostatoci od prethodniot sistem vo sekojdnevniot `ivot, kako korupcijata, kodo{eweto, neramnopravnosta itn., bile pri~ini za aktivna promena od pozitivna politi~ka atmosfera na poddr{ka na mladoosmanliskiot re`im do

217

sozdavawe atmosfera na gnev i neprijatelstvo, do svesna potreba za menuvawe na polo`bata, bez ogled {to }e se slu~i potoa. Tokmu poradi toa, vo poslednite godini od vladeeweto na Osmanliskata Imperija, pred makedonskiot narod se postavila i dilemata kade, po koj pat i so kogo ponatamu. Za onie segmenti od makedonskata populacija {to se nao|ale pod vlijanie na {ovinisti~kite propagandi, vo toj pogled ne postoele problemi. Tie celosno se stavile vo usluga na armiite na nivnite mentori. Za pridobivawe na somni~avite, na nevernite Tomi, bila pro{irena informacijata deka pri potpi{uvaweto na Sojuzot Srbija i Bugarija se obvrzale na teritorijata na oslobodena Makedonija da sozdadat avtonomna Makedonija. Taa laga slu`ela da go olesni privlekuvaweto na onoj del od makedonskoto osloboditelno dvi`ewe koj{to za ni{to na svetot ne sakal da se otka`e od svojata ideja za avtonomna Makedonija. Takov bil slu~ajot so Jane Sandanski. Toj i negovite privrzanici ja goltnale jadicata, pa se pridru`ile na bugarskata vojska vo vojnata protiv Osmanliskata Imperija. Iako Sandanski so negovata edinica vlegol vo vojnata kako nezavisen faktor, negovata pozicija ne bila poinakva od onaa na partizanskite odredi na Aleksandar Protogerov i Petar Darvingov, staveni pod komandata na bugarskata armija. Vo Makedonija dejstvuvale okolu 2.000 makedonski borci koi bile od golema pomo{ na bugarskata vojska. Tie edinici gi oslobodile gradovite: Melnik, Bansko, Nevrokop, Kru{evo, Kuku{, Lerin, Gumenxe, Veles, Ohrid i vo niv formirale mesni organi na vlasta, koi funkcionirale do doa|aweto na sojuzni~kite vojski. Za `al, uspesite {to gi postignale edinicite na makedonskite borci bile, ako mo`e taka da se ka`e, samo od tehni~ka priroda. Vo Makedonija tie ne nosele makedonski obele`ja nitu, pak, proklamirale makedonski politi~ki celi vo duhot na Ilindenskoto vostanie. Isklu~ok vo taa smisla bile odredite na Sandanski. Vo svojata Makedonija makedonskite borci dejstvuvale vo partizanski odredi {to nemale ime. Zatoa vo Trakija, kade {to bil ispraten respektiven broj makedonski vojnici, tie se borele pod imeto Makedono-odrinsko opol~enie. Glavno verbalno, vo Prvata balkanska vojna makedonskite borci dejstvuvale za dve razli~ni programski celi. Ednata, definirana od CK na VMRO vo dekemvri 1912 g., bila da se spasi cela, nepodelena Makedonija za bugarskiot narod, a vtorata, pove}e emotivna otkolku realna, se sodr`ela vo borbata na Jane Sandanski za avtonomna Makedonija.
218

Balkanskite vojni, osobeno periodot me|u Prvata i Vtorata, predizvikale kompletna konfuzija vo redovite na makedonskoto osloboditelno dvi`ewe. Taa sostojba prodol`ila do krajot na Prvata svetska vojna. Realno gledano, makedonskoto osloboditelno dvi`ewe, so site svoi podeleni strukturi, vo ovie vojni u~estvuvalo vo polza na ostvaruvaweto na bugarskite aspiracii sprema Makedonija. Sekako, toa ne zna~i deka nemalo protivewe, protesti, peticii, so eden zbor akcii od strana na grupi {to bile protiv podelbata na Makedonija i za nejzinoto organizirawe kako samostojna avtonomna edinica na Balkanot. Takva akcija bila i obidot na grupata na ^upovski vo Solun, Skopje, Veles, vo tekot na zimata 1912/1913 g., kako {to veli Martulkov. No, nositelite na ovaa grupa bile progoneti. Na 1 mart 1913 g., daleku od Balkanot, grupata na ^upovski ispratila Memorandum do Konferencijata na ambasadorite vo London so barawe da se sozdade makedonska dr`ava na teritorijata na oslobodenata Makedonija, koja }e gi ima site politi~ki, kulturni i verski atributi. Neposredno pred po~etokot na Vtorata balkanska vojna Makedonskata kolonija vo Petrograd, na 7 juni 1913 g., ispratila Memorandum do vladite i op{testvenoto mislewe na sojuznite balkanski dr`avi so jasna programska opredelba za sozdavawe makedonska dr`ava. No toa, izneseno vo javnosta daleku od Makedonija, kako barawe na grupa makedonski intelektualci, ostanalo bez eho. Najhrabro vo toj pogled postapil Jane Sandanski. Na banketot na bugarskata vojska vo Solun, toj vo svojata zdravica bez strav se zalo`il za avtonomija na Makedonija. No, i toa zavr{ilo samo kako incident koj, pove}e od sigurno, go zgolemil kontoto na gnevot protiv zalagawata na Jane za nezavisna Makedonija, zaradi {to i bil ubien na 21 april 1915 godina po naredba na Ferdinand. Vo Balkanskite vojni Makedonija do`iveala nevideno pusto{ewe i obezli~uvawe. Vtorata balkanska vojna, iako kratka, zad sebe ostavila pusto{, pepel i progonstvo od tatkovite ogni{ta na desetici iljadi lu|e vo emigracija. So seeweto iluzii i omraza vo Balkanskite vojni bile isprovocirani dve vostanija: Tikve{koto, vo periodot me|u dvete balkanski i Ohridskoto, po potpi{uvaweto na Dogovorot za mir vo Bukure{t. Nivnoto zadu{uvawe bilo sprovedeno krajno yverski. Me|utoa, naporedno so urivaweto i paleweto na materijalnite bogatstva na lu|eto i uni{tuvaweto na nivnite `ivoti, ona {to osobeno te{ko go pogodilo makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi219

`ewe bilo gubeweto na verbata vo sebe, vo sposobnosta samostojno da se izbori za podobruvawe na svojata polo`ba, od edna strana, no i idejnoto defizionomirawe na sopstvenata nacionalnoosloboditelna borba, od druga strana. Porazot vo Balkanskite vojni dovel re~isi do celosna kapitulacija na site idejni strukturi. Nekoi segmenti od intelektualcite na levicata gi prisposobile i gi izedna~ile svoite pogledi za osloboditelnite celi na makedonskiot narod so tie na bugarskata dr`ava. Svoeviden primer za toa pretstavuva vklu~uvaweto na zna~ajni intelektualni i idejni umovi na makedonskoto osloboditelno dvi`ewe vo administrativnata ma{inerija na bugarskata okupatorska administracija (\or~e Petrov, Dimitar Vlahov i dr.). U{te pokarakteristi~en primer e dramata na Krste Petkov Misirkov, koj vo tekot na Balkanskite vojni javno gi formuliral dr`avnite i kulturno-nacionalnite celi na makedonskata osloboditelna borba. No, vo isto vreme, intimno vo sebe i vo pismata upateni do zna~ajni li~nosti na ruskata kultura i nauka projavuva kolebawa vo odnos na re{avaweto na makedonskoto pra{awe. Kolku i da izgleda toa denes ~udno i nesfatlivo, ne e nitu prv nitu posleden slu~aj na menuvawe na ~uvstva i pogledi vo politikata i naukata vo tekot na dramati~ni procesi pri konstituiraweto na eden nacionalen subjekt, kakov {to bil makedonskiot, ili pri proces na dlaboki op{testveni, politi~ki i ekonomski promeni. Takvi pojavi sekoga{ imalo, a se prisutni i denes. Osven dosega konstatiranite razli~ni idejni strukturi vo makedonskoto osloboditelno dvi`ewe, glavno povrzani so bugarskata politika vo Makedonija, vo tekot na juni 1917 g., na konferencijata na Krf, na koja se razgovaralo za obedinuvaweto na jugoslovenskite narodi, za prv pat se nametnalo pra{aweto {to da se pravi so Makedonija. Pokonkretno za toa se razgovaralo vo juli 1918 g., na sednicata na Jugoslovenskiot odbor. Ovoj razgovor koincidiral so objavuvaweto na edna deklaracija od strana na edna grupa makedonski intelektualci koi, na ~elo so Gligor Haxi Ta{kovi}, pobarale vo Krfskata deklaracija da se opfati i Makedonija, a Jugoslovenskiot odbor kako svoi ~lenovi da primi Makedonci {to `iveat nadvor od granicite na Srbija. Vo deklaracijata se veli deka Makedoncite kako jugoslovensko pleme se solidarni so site jugoslovenski streme`i i deka gi prifa}aat edinstvoto so drugite Jugosloveni i demokratskoto ureduvawe na idnata zaednica na ~elo so dinastijata Kara|or|evi}.

220

4. Krajot na vojnite nova etapa vo razvojot na borbata na makedonskiot narod za osloboduvawe i za dr`avno konstituirawe Na 29 septemvri 1918 g. vo Solun Bugarija potpi{ala bezuslovna kapitulacija pred silite na Antantata. Toa e krajot na Prvata svetska vojna na teritorijata na Makedonija. Vo isto vreme toa zna~elo i kraj na {estgodi{noto razurnuvawe na materijalnite i ~ove~ki bogatstva na Makedonija i makedonskiot narod. Grubata realnost, po potpi{uvaweto na kapitulacijata na Bugarija, predizvikala brojni, re~isi nere{livi problemi od ekonomski, demografski i politi~ki karakter pred makedonskoto osloboditelno dvi`ewe i makedonskiot narod. Pokraj ogromnite pusto{ewa na makedonskite sela i gradovi, pokraj golemiot broj ~ove~ki `rtvi, dadeni bez sekakva smisla i za tu|i interesi, od Makedonija potekla reka na proterani begalci, baraj}i spas za goliot `ivot. Najgolemiot broj begalci se upatile kon Bugarija. Spored podatocite na Karnegievata komisija, samo kako rezultat na Balkanskite vojni i drugite pusto{ewa, od Makedonija vo Bugarija prebegnale okolu 50.000 lica. Emigriraweto od Makedonija prodol`ilo i vo periodot na Prvata svetska vojna (19141918), no i po nea. Poslednovo se odnesuva na egejskiot del na Makedonija i bilo posledica na potpi{anata (29 septemvri 1919) takanare~ena Konvencija za dobrovolna razmena na naselenieto me|u Grcija i Bugarija. Vrz osnova na taa konvencija, Grcija od egejskiot del na Makedonija proterala okolu 33.000 Makedonci vo Bugarija. Za `al, so dogovorot za regulirawe na imotnite problemi na dobrovolno proteranite Makedonci bugarskata dr`ava na Grcite im gi prodala, pokraj selata, ku}ite, zemji{teto, u{te i crkvite i grobi{tata. Objektivnite statisti~ki informacii govorat deka vo prvite 30 godini od XX vek vo Bugarija spas pobarale okolu 100.000 begalci od Makedonija. Tie se naselile vo okolu 1.600 naselbi vo zemjata. Naseluvaweto bilo te`ok, bolen proces. Vo pra{awe bila begalska masa od koja 75% bile bedni selani, zemjodelci. Tie vo Bugarija doa|ale bez nikakvi sredstva za `ivot. Bile izlo`eni na razni bolesti i na epidemii. Krajot na vojnite i ona {to sledelo po niv pred makedonskoto osloboditelno dvi`ewe go nametnalo pra{aweto kade i po koj pat, so kakvi celi i sredstva }e se prodol`i borbata za osloboduvawe na Makedonija. Situacijata bila krajno dramati~na. Na Konferencijata
221

za mir vo Bukure{t (avgust 1913), makedonskoto osloboditelno dvi`ewe bilo isklu~eno od razgovorite. Makedonija se tretirala kako par~e zemja na Balkanot za koe rivalite sporele kako da se podeli i koj del komu da mu pripadne. Na krajot od Prvata svetska vojna pred makedonskite subjektivni sili stoela nova Konferencija za mir Pariskata. Se postavilo pra{aweto kako da se izbegne Bukure{t, kako i na koj na~in da se prezentiraat streme`ite na Makedoncite, kako na svetot da mu se doka`e deka vo izminatite vojni nivnata vina se sostoela samo vo toa {to tatkovinskata grutka na koja `iveat se vika Makedonija, za ~ie{to vladenie se borele site sosedi. Od svoja strana, situacijata vo Evropa pred pretstojnata Konferencija za mir vo Pariz bitno se razlikuvala od situacijata pred Bukure{t. Prvo, po vojnite bilo sosema jasno deka Evropa zaedno so Balkanot pove}e ne se toa {to bile pred po~etokot na Balkanskite i Svetskata vojna. Vo eden del na Evropa, vo Rusija, esenta 1917 g. se slu~ila Oktomvriska revolucija. Na iscrpenite narodi im se obratil Lenin, so apel za bezusloven mir. Nemu objektivno mu se pridru`il amerikanskiot pretsedatel Vudro Vilson, koj se zastapuval za po~ituvawe na li~nite i kolektivnite prava na lu|eto. Seto toa, vo presret na Mirovnata konferencija vo Pariz, no i poradi politi~kata sostojba vo Bugarija i polo`bata na deseticite iljadi makedonski begalci, podgrejuvalo nade`i, ohrabruvalo i pottiknuvalo na dejnost za odbrana na sopstvenite, makedonski prava na `ivot. Povtorno se profilirale dvata makedonski proekta. Na povr{inata povtorno do{le do izraz stavovite na dvete sprotivstaveni grupacii za idninata na Makedonija. Na edna strana se na{la levata demokratska opredelba, koja se organizirala vo edinstvena organizacija, nare~ena Privremeno pretstavni{tvo na biv{ata Obedineta vnatre{na makedonska revolucionerna organizacija, a na druga desnata preokupacija, koja go aktivirala rakovodstvoto na Ispolniteniot komitet na makedonskite bratstva vo Bugarija, zad koj stoele Todor Aleksandrov i Aleksandar Protogerov, tesno povrzani so faktorite na mo}ta vo Bugarija. I dvata bloka, sekoj so svojata proekcija za idninata na Makedonija, nastapile na Mirovnata konferencija vo Pariz. Privremenoto pretstavni{tvo, kako svoj pretstavnik na Mirovnata konferencija vo Pariz, go ispratilo arhimandrit Pol Hristov. Toj na 10 april 1919 g. upatil Memorandum do pretsedatelot na Mirovnata konferencija, @or` Klemanso, i do pretsedatelot na Britanskata vlada, Lojd Xorx. Vo ovoj akt toj apeliral za avtonomija na Makedonija i pobaral, vo
222

ime na Makedonija a ne na Bugarija ili kako Bugarin, da im go iznese baraweto na makedonskiot narod. Od svoja strana, desnata opcija vo prviot svoj nastap pred Mirovnata konferencija pobarala nepodelena Makedonija da se priklu~i kon Bugarija. Stanuvaj}i svesni za svojata politi~ka glupost, Zadgrani~noto pretstavni{tvo na VMRO, pod rakovodstvo na Todor Aleksandrov i na Aleksandar Protogerov, vo imeto na makedonskite Bugari, ispratilo Memorandum vo koj se baralo avtonomija na Makedonija. Na 19 januari 1919 g. do Mirovnata konferencija se obratila i makedonskata emigracija vo Istanbul, koja barala Makedonija da se organizira kako avtonomna politi~ka edinica po primerot na [vajcarija. Me|u brojnite barawa upateni do Mirovnata konferencija vo Pariz vnimanie privlekuva apelot na Generalniot sovet na makedonskata emigracija vo [vajcarija upaten do svetskata javnost (juni 1919 g.). Toa e eden od retkite dokumenti vo koj jasno i precizno se brani pravoto na makedonskiot narod na nacionalno samoopredeluvawe, vtemeleno vrz soznanieto za postoeweto na samostoen kulturno-nacionalen subjektivitet. Su{tinata na ovoj op{iren apel se sostoi vo slednovo: Nie Makedoncite, barame ova neprikosnoveno pravo (pravoto na samoopredeluvawe i nezavisnost b.m.) da se po~ituva koga }e stane zbor za Makedonija. Makedonskiot narod gi ima neophodnite i potrebnite sposobnosti za da mo`e da se samoupravuva, bidej}i toj ne e amorfna masa nitu nesvesna zaednica kako {to mnogumina zainteresirani pisateli sakaat da n uverat vo toa. Naprotiv, pod ovoj prividen haos se krie duhovno edinstvo zasnovano na cvrsti psiholo{ki vrski kako {to se: postojanite i masovni revolucii, zaedni~kite maki i bolki pod ist jarem. Edna od glavnite vrski na ova duhovno edinstvo e tokmu ovoj vozvi{en samopregor na masite na makedonskiot narod za nezavisnost na nivnata zemja, koj vo site vremiwa vo Makedonija sozdaval heroi, apostoli i ma~enici. Seedno, barawata isprateni od razni makedonski asocijacii i od dvata politi~ki bloka na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe do Mirovnata konferencija vo Pariz, vo krajna linija, ostanale bez odglas. Podelbata na Makedonija vo Bukure{t, so nekoi mali promeni, bila sankcionirana. Pod pritisok na Francija i na kralska Jugoslavija, ne uspeale nitu obidite na nekoi dobronamerni delegacii italijanskata, angliskata i dr. Makedoncite vo Grcija i vo kralska Jugoslavija da dobijat malcinski prava.
223

Vpro~em vo Bukure{t, kako i vo Pariz, makedonskiot narod nemal pravo da gi brani svoite interesi. Debatite vo nekoi tela na Mirovnata konferencija vo Pariz vo vrska so makedonskiot problem bile vodeni bez prisustvo na pretstavnici od Makedonija i ne dale nikakov rezultat. Borbata za afirmacija na sopstveniot kulturno-nacionalen individualitet, jasno i konkretno formulirana vo apelot na Generalniot sovet na makedonskata emigracija vo [vajcarija, doprva, vo periodot me|u dvete golemi svetski vojni, }e se procesuira vo akcija.

5. Makedonija po Mirovnata konferencija vo Pariz Na 27 noemvri 1919 godina vo Nej na Sena bil potpi{an Miroven dogovor me|u sojuznite zdru`eni sili i Bugarija. So ovoj dogovor bile sankcionirani odredbite na Bukure{kiot miroven dogovor od 1913 godina so koi Makedonija bila podelena pome|u Srbija, Grcija i Bugarija. Bukure{kiot miroven dogovor pretrpel samo mali korekcii, glavno vo jugoisto~na Makedonija. Strumica i nejzinata okolina bile odzemeni na Bugarija i priklu~eni kon novosozdadenoto Kralstvo na Srbite, Hrvatite i Slovencite. So ovaa korekcija, ne smetaj}i gi nezna~itelnite ispravki na granicata so Albanija kaj Debar i so manastirot Sv. Naum, Makedonija, povtorno podelena, se na{la vo slednava polo`ba: na Grcija pripadnal najgolem del: 35.169 km2; na Kralstvoto na SHS: 25.774 km2; na Bugarija: 6.798 km2; eden mal del od teritorijata na Makedonija ostanal vo granicite na Albanija. Na toj na~in celosta na Makedonija, koja vo svoite geografski granici {to glavno odgovaraat i na etnografskite se prostira na povr{ina od 67.741 km2, bila razbiena. So toa bila razbiena i nejzinata ekonomska i nacionalna kompaktnost i bil onevozmo`en normalniot demografski, op{testven, ekonomski, kulturen i nacionalen razvoj na makedonskiot narod. Makedonskiot narod se na{ol pod vlasta na tri razli~ni balkanski dr`avi, so razli~en stopanski i op{testven razvoj, so razli~ni kulturni i istoriski tradicii, ekonomski nerazvieni i iscrpeni, so te{ki traumi od {estgodi{nite vojni (19121918) i od u{te edna
224

vojna pome|u Grcija i Turcija (19191922). Site tri dr`avi se zadu{uvale od te{ki socijalni i politi~ki problemi. Toa e vreme koga Balkanot i Evropa, po Oktomvriskata revolucija i zavr{enata Prva svetska vojna, bile zaplisnati od silen revolucioneren bran. U{te so prvite ~ekori od svoeto vladeewe na delovite od Makedonija tu|ite vlasti si postavile za cel brza i efikasna denacionalizacija i asimilacija na makedonskiot narod. Za taa cel, Grcija i Srbija vovele drakonski merki so koi se zabranuvale i se progonuvale site projavi na makedonski jazi~ni i etni~ki belezi, kako i site kontakti pome|u Makedoncite od podelenite delovi na zemjata.

6. Polo`bata na Makedoncite pod Kralstvoto na SHS / / Kralstvoto Jugoslavija I vo Grcija i vo kralska Jugoslavija, pri sproveduvaweto na politikata na denacionalizacija i asimilacija, najmnogu vnimanie se posvetuvalo na promenata na demografskite karakteristiki na naselenieto. Vo kralska Jugoslavija se nastojuvalo toa da se postigne preku kolonizacija na naselenie od drugite delovi na Jugoslavija. Vo Makedonija niv gi naseluvale na mesta so strategisko zna~ewe. Celta na taa merka bila da se kontrolira dvi`eweto na makedonskoto naselenie, no i uspe{no da se vlijae na procesot na negovata srbizacija. Celokupnata aktivnost na dr`avnite organi na Jugoslavija vo vardarskiot del na Makedonija bila pot~ineta na ostvaruvaweto na taa cel. Vo ekonomijata selskiot trud bil podlo`en na bezmilosni danoci i globi, nemalo investicii za razvoj na industrijata, na patnata infrastruktura itn. Osobeno obrazovnata politika bila vo slu`ba na asimilatorskite celi. Osven osnovno obrazovanie, koe bilo donekade organiziranoto, imalo i sredno, na koe mu se posvetuvalo mnogu malo vnimanie, dodeka stru~no sredno obrazovanie voop{to i ne postoelo. Od visokoto obrazovanie postoele samo Filozofskiot fakultet vo Skopje, kako klon na Belgradskiot univerzitet. Obrazovnata programa isklu~ivo bila podredena na namerata da se sozdade srpska svest kaj mladite pokolenija. Nastavata se izveduvala isklu~ivo na srpski jazik, i toa predimno so nastaven kadar doveden od drugi delovi na zemjata. Prosvetniot kadar od makedonsko poteklo cikli~no bil preseluvan vo Srbija i vo Crna Gora.
225

Fakti~ki, od po~etokot na 1921 g., so voveduvaweto na vonrednata uredba, takanare~ena Obznana, pa s do 6 januari 1929 g., vo vardarskiot del na Makedonija postoel voen re`im. Tuka bil koncentriran ogromen broj od bezbednosnite sili, vo prv red od `andarmerijata. Na site pova`ni mesta vo Makedonija bile izgradeni `andarmeriski stanici. Naporedno so `andarmerijata i vojskata postoele brojni paravoeni organizacii, kako taa na Jovan Babunski i drugi. Na odredeni mesta vo nekoi regioni bilo zabraneto sekakvo dvi`ewe na lu|eto, od zajdisonce do izgrev. Vladeel bezmilosen teror i bile organizirani masovni sudski procesi. Tipi~en primer vo toj pogled pretstavuvaat sudskite procesi po ubistvoto na eden srpski general vo [tip, protiv grupa studenti vo Skopje (1928 g.), procesot vo Resen, brojnite politi~ki ubistva itn. Za sostojbite {to vladeele vo ovoj del na Makedonija najdobro zboruvaat slednive podatoci. Vo 1924 g. vladata na Quba Davidovi} vo Makedonija amnestirala 18.000 zatvorenici. Od vospostavuvaweto na srpskata vlast vo Makedonija do 1930 g. za politi~ki dela bile obvineti 50.000 lica. Za deset godini bile izvr{eni 1.400 politi~ki ubistva, a 14 sela bile zapaleni od `andarmerijata i kontra~etite. Paradigma na terorizmot pretstavuva napadot na 3 mart 1923 g. na seloto Garvan vo Radovi{ko, izvr{en po naredba na `upanot Dobrica Matkovi}. Toga{ bile ubieni 28 selani. Bez ogled na kompleksnosta na politikata na denacionalizacija i asimilacija, za ~ie sproveduvawe bile anga`irani site segmenti na srpskiot politi~ki, obrazoven, paravoen, ekonomski itn. sistem, posakuvanata cel ne bila postignata. Najdobra potvrda za toa pretstavuvaat upotrebata na masovniot teror, ogromnata koncentracija na vojska, na `andarmerija i na drugi paravoeni sili, zabranata na sekakva nevladina politi~ka aktivnost itn. No toa ne bilo karakteristi~no samo za situacijata vo vardarskiot del na Makedonija. Istoto se slu~uvalo i vo drugite nesrpski delovi na kralska Jugoslavija. Poradi toa, vo po~etokot na 1929 g., re`imot od vonrednata uredba donesena vo 1921 g. bil zamenet so voveduvaweto na poznatata [estojanuarska diktatura. So nea vo zemjata bile zabraneti site politi~ki aktivnosti, duri i aktivnosta na prore`imskite srpski partii. So proglasuvaweto na [estojanuarskata diktatura (1929 g.) od politi~kata scena iz~eznale i site dotoga{ formi na denacionalizacija i asimilacija. Toa ne zna~i deka bila napu{tena politikata na denacionalizacija i asimilacija. Taa vo praktikata bila zameneta so
226

obid toa da se postigne zatskrieno, niz projugoslovenska i kosmopolitska sodr`ina. Se sozdale novi dru{tva i zdru`enija so novi imiwa, bez nacionalni obele`ja itn. No praktikata za progonuvawe i preseluvawe na u~itelite Makedonci vo drugi delovi na kralska Jugoslavija i obratno prodol`ila. Ne samo u~itelite tuku i malubrojnite makedonski intelektualci, pisateli, publicisti, lica so visoko obrazovanie, koi projavuvale hrabrost i nao|ale na~in da go afirmiraat kulturnoto nasledstvo na makedonskiot narod, bile proteruvani vo drugi delovi na zemjata. Takov e slu~ajot so ~lenovite na Redakcijata na spisanieto Lu~, potoa so intelektualcite od redovite na MANAPO itn.

7. Polo`bata na Makedoncite pod Grcija Politikata na Grcija za denacionalizacija i asimilacija na makedonskiot narod vo egejskiot del na Makedonija vedna{ po negovoto pripojuvawe kon gr~kata dr`ava vo svojata osnova pretstavuvala kontinuitet na ednovekovnata gr~ka praktika. Porano, pred fizi~koto pripojuvawe na ovoj del na Makedonija kon Grcija, taa za toa se slu`ela so gr~kata crkva, obrazovanieto i agresivnata aktivnost na gr~kite ~etni~ki formacii. Do Balkanskite vojni, taa toa go ~inela vo ramkite na osmanliskata dr`ava, no i pokraj golemata tolerancija na vlastite, sepak nejzinata namera ne mo`ela da dojde do celosen izraz i rezultat. Vo tekot na {estgodi{nite vojni gr~kata politika za denacionalizacija se sproveduvala so upotrebata na oru`jeto i preku pusto{eweto. Po prisoedinuvaweto na egejskiot del na Makedonija kon Grcija po Prvata svetska vojna, vo zacrtanata strategiska cel za celosna elinizacija na zemjata, gr~kata politika na grcizacija vo Makedonija ne do`iveala nekoi promeni. Se promenil samo intenzitetot na politikata za asimilacija i obezli~uvawe na makedonskiot narod {to go ovozmo`ile pozicijata so koja Grcija se steknala po pripojuvaweto na ovoj del od Makedonija i situacijata vo koja se na{la po porazot vo vojnata so Turcija. Objektivno, porazot na Grcija vo vojnata so Turcija i proteruvaweto na negr~koto pravoslavno naselenie od Turcija vo Grcija ovozmo`ile na poslednava da sprovede radikalna promena vo etni~kiot sostav na egejskiot del na Makedonija. Vpro~em za gr~kata dr`avna politika bilo najva`no, kolku e mo`no {to poefikasno i celosno, da se obezli~i makedonskiot karakter na zemjata.
227

Prviot ~ekor vo toj pogled bil promenata na imiwata (toponimite) na naselenite mesta, sela i gradovi, na rekite, planinite itn., davaj}i im gr~ki imiwa. Stanuva zbor za sproveduvawe kulturen genocid vo oblasta na toponimijata, so cel da se eliminira s ona {to vo prisvoeniot del na Makedonija potsetuvalo ili mo`elo da potsetuva deka ne e gr~ka zemja, deka mu pripa|ala na drug narod. Kolku se brzalo na Grcija na ovoj del od Makedonija da mu dade gr~ki lik i gr~ka sodr`ina govori ukazot na Ministerstvoto za vnatre{ni raboti na Grcija od 10 oktomvri 1919 g. Toa e storeno vo vreme koga u{te ne bila zavr{ena Mirovnata konferencija vo Pariz. Verojatno toa e i prviot oficijalen akt so koj zapo~nala kampawata za menuvawe na imiwata na naselenite mesta {to nosele slovenski ili osmanliski obele`ja. Se ~ini deka poradi vojnata so Turcija ovaa kampawa izvesno vreme, s do 1926 g., bila prekinata. Na 21 oktomvri 1926 g. vo Slu`beniot list na Grcija br. 332 bil objaven Zakonot za zadol`itelna promena na imiwata na site naseleni mesta vo egejskiot del na Makedonija. Kolku sistematski bila sproveduvana ovaa merka govori podatokot deka za deset godini, od 1918 do 1928 g., bile smeneti imiwata na 1.497 naseleni mesta. Toj proces na obezli~uvawe, na bri{ewe na s {to nosi makedonsko-slovensko obele`je, imiwa na reki, na planini, lokalni toponimi, neprekinato trae s do denes. Osven na promenata na geografskite imiwa, gr~kata dr`ava posebno vnimanie posvetuvala na demografskata (etni~ka) promena na naselenieto. Makedonskiot narod, koj po pusto{ewata i progonite s u{te ostanal da `ivee na svoite dedovski ogni{ta, za Grcija ne bil prifatliv. Poradi toa, procesot na negovoto progonuvawe prodol`il i po Mirovnata konferencija. Me|utoa, do radikalna promena na demografskite karakteristiki na egejskiot del na Makedonija do{lo po porazot na Grcija vo vojnata so Turcija. Toga{ Turcija proterala okolu 1.500.000 hristijansko naselenie od svojata teritorija. Ne{to pove}e od 500.000 od tie begalci bile naseleni vo egejskiot del na Makedonija i tie, na nekoj na~in, i denes pretstavuvaat udarna tupanica na golemogr~kiot nacionalizam. Pa sepak, i pokraj site nasilni metodi {to gi primenuvala gr~kata dr`ava protiv makedonskiot narod, toj i ponatamu, vo relativno golem broj, ostanal da `ivee tamu. Kolkav e brojot na toa makedonsko malcinstvo gr~kata dr`ava nikoga{ dosega ne objavila soodvetna statistika, so ogled na toa deka taa go negira negovoto postoewe. I bidej}i, i pokraj s, ne mo`e da se sokrie negovoto postoewe, taa nastojuvala do maksimum da go minimizira. Vo 1926 g. se tvrdelo
228

deka vo Grcija imalo 77.000 Makedonci. Okolu ovaa brojka, s do 1934 g., vo Grcija postoelo celosno edinstvo. Od nea otstapuvaat informaciite od Godi{nikot na Gr~kiot statisti~ki ured za 1934 g. kade se objaveni podatoci od prebrojuvaweto na naselenieto vo 1928 g. Spored nego, vo gr~kiot del na Makedonija `iveele 81.984 lica {to govorele na makedonoslovenski jazik, a 16.775 zboruvale na bugarski jazik. Navedenava brojka so mali otstapuvawa se sovpa|a i so podatocite od Golemata gr~ka enciklopedija kade {to se veli deka stranski elementi vo Makedonija za koi mo`e da se ka`e deka u{te ne dobile gr~ka nacionalna svest se: okolu 80 iljadi slavofoni, od koi najgolem broj `iveat vo zapadna i vo centralna Makedonija vo okolinata na Voden, Ko`ani, Lerin i Kostur i pomal broj vo isto~na Makedonija (vo okolinata na Ser, Drama i Demir Hisar). Za razlika od gr~kite informacii za brojot na Makedoncite, koga ve}e ne mo`elo da se negira nivnoto postoewe se nastojuvalo toj da se prika`e kolku {to e mo`no pomal, osven vo podatocite na KPG (od 1935 g.), vo informaciite na strancite podatocite za nivnata brojna sostojba se razli~ni i redovno pogolemi od gr~kite. Taka, spored informaciite na italijanski diplomatski pretstavnici, vo egejskiot del na Makedonija, vo 1927 g., `iveele okolu 140.000150.000 Slavomakedonci. Spored odgovorot na edna interpelacija od januari 1925 g. vo Narodnoto sobranie na Kralstvoto na Srbite, Hrvatite i Slovencite, po Prvata svetska vojna vo egejskiot del na Makedonija: ostanale 250 iljadi na{i sonarodnici. Spored Vladimir Rumenov, vrz osnova na oficijalni akti na Me{ovitata gr~ko-bugarska emigraciona komisija i vrz osnova na informaciite od Glavnata direkcija za naseluvawe na begalcite od egejskiot del na Makedonija, i natamu pod gr~ka vlast ostanale u{te 206.435 Makedonci. Spored istra`uvawata na KPG, vo Grcija, vo 1935 g., imalo od 240.000 do 280.000 pripadnici na slavomakedonskoto naselenie. Se smeta deka vo po~etokot na Vtorata svetska vojna vo egejskiot del na Makedonija pod Grcija `iveele me|u 250.000 i 300.000 Makedonci. Za relativno golemiot procent Makedonci {to `iveele vo Grcija, okolu 20% od vkupnata populacija, govori i gri`ata na gr~kata dr`ava za razvojot na obrazovanieto. Taa se nadevala deka preku obrazovanieto na mladite pokolenija kaj decata na makedonskoto malcinstvo }e go eliminira seto ona {to ja hrani individualnata i kolektivnata memorija na eden narod, negovata samobitnost, istorija, kultura, obi~ai, tradicii {to gi sozdaval, `iveej}i niz vekovite na ovie
229

prostori. Celta bila vo osnovnoto obrazovanie da se opfatat {to pogolem broj deca. Iako ekonomskata situacija vo zemjata ne bila dobra, dr`avata nastojuvala da izdvoi pove}e sredstva za {ireweto na u~ili{nata mre`a. Vo informacijata od London (1926 g.) na ambasadorot na Kralstvoto na Srbite, Hrvatite i Slovencite se veli deka vo tekot na posetata na diktatorot Pangalos na Lerinsko, Gr~kata vlada odobrila 14 milioni drahmi za izgradba na 80 u~ili{ta, prete`no vo naselbite naseleni so Makedonci. Vo komentarot kon informacijata na ambasadorot se veli: Celiot ovoj plan na rabota ja poka`uva jasnata namera na Gr~kata vlada {to poskoro da se izbri{e pra{aweto za slovenskoto malcinstvo od desnata strana na Vardar. Vo politikata na gr~kata dr`ava za brza denacionalizacija i asimilacija na Makedoncite vo egejskiot del na Makedonija posebno vnimanie mu se posvetuvalo na terorot. Osven preku represijata od strana na dr`avnite organi, prosvetniot kadar, gr~kite sve{tenici itn., bile sozdadeni i brojni paravoeni organizacii, ~ija edinstvena zada~a bila da gi teroriziraat Makedoncite, osobeno onie {to `iveele na selo. Od imiwata na takvite organizacii, dlaboko vo memorijata na Makedoncite od egejskiot del na Makedonija, stojat: Gr~komakedonska tupanica, formirana na 27 januari 1926 godina; Nacionalna organizacija na mladite, poznata po skratenicata EEE; organizacijata Pavlos Melas, Nacionalniot sojuz na Grcija, poznat pod imeto ^eli~ni {lemovi itn. Paradigma za teroristi~kite akcii na ovie i drugi sli~ni organizacii pretstavuva naredbata na organizacijata Gr~komakedonska tupanica od 27 januari 1926 g. vo koja se nareduva na site javni mesta, v kafeani, pri trgovski zdelki, na sobiri, zabavi, ru~eci, svadbi da se zboruva samo na gr~ki, vo dr`avnite institucii baranite informacii da se davaat samo na gr~ki itn. Site onie {to ne }e se pridr`uvaat do ovaa naredba se proglasuvaat za predavnici i protiv niv se primenuvaat najostri kazneni merki. So sli~ni merki se slu`ela i vojskata. Za toa se zboruva vo izve{tajot na eden pe{adiski poru~nik od 25 januari 1932 g. za izvr{enata inspekcija vo seloto Armensko. Vo celina, gr~kiot teror vrz Makedoncite vo egejskiot del na Makedonija se odlikuval so u`asna ksenofobija. Najdobar dokaz za toa pretstavuvaat pi{uvawata na razni stranci {to ja posetuvale Grcija, odnosno egejskiot del na Makedonija. Grcite, pi{uva, eden angliski publicist od 1928 g., gi progonuvaat ne samo site `ivi
230

Sloveni, koi edna{ gi narekuvaat bugaroglasni, drug pat slavoglasni, tuku i site mrtvi Sloveni ~ii{to grobi{ta se nao|aat vo cela Makedonija. Tie duri nitu vo grobot ne gi ostavaat na mir, od krstovite gi bri{at natpisite so slovensko pismo, gi vadat koskite od grobovite i gi gorat. Osobeno slikovito se predadeni metodite na gr~kiot teror vo zapadniot del na Egejska Makedonija od novinarot na vesnikot Rizospastis, N. Kondos, koj vo noemvri 1932 g. go posetil ovoj del na zemjata. Toj vo rezimeto od informaciite {to gi dobil na lice mesto zapi{al: porano vo dene{na Makedonija pod gr~ka vlast caruvale bandite, andartite i komitite pa selanite za da go spasat svojot `ivot sekojdnevno bile prinuduvani da go menuvaat svoeto ubeduvawe. Na komitite im se pretstavuvale kako Bugari, na andartite kako Grci. Denes se prinuduvaat sekoj ~as da ja deklariraat avtenti~nosta na gr~koto ~uvstvo. Inaku kam{ikot, koj nikoga{ ne e demobiliziran, stapuva vo akcija. Vo primenata na terorot bile upotrebuvani raznovidni merki. Celta bila da se zasegnat site segmenti na `ivotot za {to pouspe{no sproveduvawe na asimilatorskata politika. Se nastapuvalo `estoko i agresivno. Se otstranuvalo s {to pre~elo ili se pretpostavuvalo deka bi mo`elo da pre~i na brzata realizacija na pogr~uvaweto. Se ~istel ~inovni~kiot aparat od lica so gr~ko poteklo za koi se pretpostavuvalo deka vo nekoi slu~ai za{titni~ki bi se odnesuvale sprema makedonskoto malcinstvo. Takvite naj~esto bile proglasuvani za korumpirani lu|e. Posebno vnimanie se obrnalo na obrazovanieto i odnesuvaweto na u~itelite. Onie za koi se smetalo deka imaat somnitelna nacionalna svest bile premestuvani vo vnatre{nosta na Grcija ili ednostavno bile otpu{teni kako nepodobni. Bile otstranuvani domorodnite sve{tenici, a na nivnoto mesto bile dovedeni sve{tenici od Grcija. Bez ogled na politikata na represija {to kontinuirano se primenuvala vrz makedonskoto nacionalno malcinstvo vo periodot me|u dvete svetski vojni, bez ogled na oficijalnoto negirawe deka vo Makedonija pod gr~ka vlast `iveelo i brojno makedonsko malcinstvo, postignatite rezultati na asimilacijata bile pod o~ekuvawata. Makedonskiot jazik i natamu se odr`uval kako osnovno sredstvo za komunikacija vo stopanskiot `ivot i vo kontaktite me|u lu|eto, osobeno vo zapadniot del na Egejska Makedonija.
231

8. Polo`bata na Makedoncite pod Bugarija Po Mirovnata konferencija vo Pariz, kako {to e ve}e re~eno, na Bugarija bil daden pirinskiot del na Makedonija od 6.758 km2 so naselenie od okolu 150.000 lica. Vo ovoj del na Makedonija polo`bata na lu|eto vo su{tina ne se razlikuvala od polo`bata na drugite dva dela na Makedonija. Vo celina, vo trite dela na Makedonija, bez ogled na podelbata, u{te dolgo opstojuvale normite na od`iveaniot osmanski feudalizam. Promenite te{ko si probivale pat. Caruvale korupcijata i nasilstvoto, politi~kiot pritisok, eksploatacijata. Osobeno te`ok bil grabe`ot {to go sproveduvala VMRO na Ivan Mihajlov i na Aleksandar Protogerov. Ovde dovolno za toa zboruva pismoto na Aleksandar Protogerov od avgust 1926 g. upateno do Ivan Mihajlov. Vo nego toj izvestuva za poplakite i barawata na gra|anite do Vladata da gi spasi od Organizacijata koja gi terorizira, ograbuva im nametnuva dava~ki pogolemi od dr`avata. Toj vo pismoto sugerira Organizacijata da prezeme merki za da se namali revoltot na gra|anite. Vo pirinskiot del na Makedonija, so blagoslov od pretsedatelot na Bugarskata vlada Aleksandar Qap~ev, vladeel totalitaren re`im. Na 10 oktomvri 1927 g. bila proglasena voena sostojba koja se odnesuvala na aktivnosta na mihajlovisti~kata organizacija. Za toa kolku bila tesna funkcionalnata vrskata pome|u Ivan Mihajlov i Bugarskata vlada, eve {to rekol samiot toj na Sedmiot kongres na VMRO: Za nas rakovodnoto na~elo be{e i si ostanuva: nie imame interes od baza koja treba, bez da vojuvame so nikoj za toa, kolku {to e mo`no podolgo vreme da bide obezbedena. Koga e taka, se gri`evme da gi izbegnuvame nedorazbirawata (so vlasta). Ne begavme, tuku odevme na sekoja pokana za ureduvawe na spornite pra{awa, svesni deka nie imame potreba za toa, a ne organite na vlasta. Na protestite na stranskite diplomati protiv teroristi~kite aktivnosti na VMRO, Bugarskata vlada negirala deka postoi takva organizacija vo Bugarija. Po zabranata na aktivnosta na VMRO (maj 1934 g.), vo juni CK na VMRO objavil soop{tenie deka po sila na kongresnite re{enija od 1931 g., nejzinite kadri na bugarska teritorija se rasformiraat i se povikuvaat da stanat lojalni na zemjata. So sozdadenata polo`ba teritorijata na Bugarija avtomatski prestanuva da bide objekt na dejnost na VMRO.

232

Objektivno, polo`bata na makedonskiot narod vo pirinskiot del na Makedonija pod vlasta na Bugarija, kako {to e ve}e re~eno, ne se razlikuvala od onaa na Makedoncite pod vlasta na Grcija i na Kralstvoto na SHS. No ona {to davalo poseben beleg na polo`bata na Makedoncite vo Bugarija od taa vo Grcija i vo Kralstvoto Jugoslavija, pa duri i vo Petri~kiot okrug, bila polo`bata na makedonskata emigracija na begalcite, koi vo tekot na vojnite i po niv spasot od progonite, ubistvata, poni`uvawata go pobarale vo granicite na bugarskata dr`ava. Nad stoiljadna makedonska begalska masa se koncentrirala vo Bugarija. Po vojnite, pokraj proteranata begalska, glavno selska masa, vo Bugarija se na{ol najgolemiot del od `iviot kadrovski sostav na makedonskoto osloboditelno dvi`ewe, koj pred vojnite, pa i vo tekot na niv, dejstvuval vo Makedonija. Prakti~no, vo dvata dela na Makedonija, egejskiot i vardarskiot, nacionalnoosloboditelnoto dvi`ewe na makedonskiot narod do`ivealo te`ok udar. Toa ostanalo i bez rakovodniot i bez po{irokiot aktiven kadar. Vo dadenite uslovi, makedonskata emigracija vo Bugarija, zaedno so prebeganiot rakovoden kadar, deset do petnaeset godini po vojnite, pome|u 1920 i 1935 g., se nametnale kako dominanten faktor vo programskopoliti~koto naso~uvawe na nacionalnoosloboditelna borba na makedonskiot narod vo novite uslovi. Nao|aj}i se nadvor od svojata prirodna sredina, od svojata matica, podlo`ena na dr`avnite i politi~kite interesi na sredinata vo koja `iveela, izlo`ena na te{ki socijalni priliki vo procesot na asocirawe vo novata sredina, politi~kata i revolucionernata aktivnost na makedonskata emigracija, bez ogled na nejzinata idejnopoliti~ka opredelba, go nosela imeto na dr`avata vo koja taa ja razvivala svojata dejnost. Poradi toa, i vo granicite na Bugarija i nadvor od nea, nejzinata aktivnost se tretirala kako delo na makedonskite Bugari. Objektivno, taa se do`ivuvala kako problem na nere{enoto makedonsko pra{awe, {to vo su{tina zna~elo nere{eno pra{awe na Bugarite vo Makedonija. Ovaa neto~nost, odnosno dezinformacija, }e proizvede mnogubrojni problemi vo procesot na samoopredeluvaweto na makedonskiot kulturno-nacionalen identitet na makedonskiot narod vo Bugarija, ~ie vlijanie dolgo }e se provlekuva niz negovoto istorisko patuvawe.

233

Vtoriot zna~aen moment so dalekose`ni posledici e vo toa {to transformacijata na starite predvoeni formi na Organizacijata na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe pri negovoto prilagoduvawe na novata geopoliti~ka polo`ba na Makedonija se slu~uvala vo periodot na probivot na novite idejnopoliti~ki promeni od globalen karakter, kako {to se komunizmot vo Rusija po Oktomvriskata revolucija (1917 g.) i fa{izmot vo Italija po doa|aweto na vlast na Musolini. Kon toa se nadovrzale te{kata ekonomska situacija, politi~kata nestabilnost i me|unarodnata izolacija na Bugarija. Siot toj kolorit neposredno se odrazuval na poziciite na makedonskata emigracija vo Bugarija, respektivno i na silite na makedonskoto nacionalnorevolucionerno dvi`ewe vo redovite na emigracijata, no i vo drugite dva dela na podelenata Makedonija. Vpro~em, iako makedonskata emigracija vo Bugarija neposredno po vojnite se do`ivuvala kako rakovoden faktor na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe vo celina, otkinata od mati~nata sredina, vo granicite na druga dr`ava so svoja dr`avna politika, taa so tekot na vremeto se integrirala vo postojnite politi~ki i dr`avni strukturi na bugarskata dr`ava. So samoto toa se stopuvala so interesite na bugarskata dr`ava ili so politikata na odredena politi~ka partija. Vo isto vreme toa zna~i deka vo emigracijata vo Bugarija rakovodnite pozicii vo nacionalnoosloboditelno dvi`ewe na makedonskiot narod se stavale pod kontrola na bugarskite nacionalni i dr`avni interesi.

9. Makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe pred predizvicite na novata polo`ba Vojnite i podelbata na Makedonija dovele do izmestuvawe na makedonskoto nacionalno i revolucionerno dvi`ewe od negovata prirodna sredina i do sozdavawe na dve novi sredini i na dva novi centra: edniot nadvore{en, izmesten od prirodnata sredina na makedonskiot narod, me|u makedonskata emigracija vo Bugarija, vtoriot vo podelenite delovi na Makedonija. Prviot, neposredno po vojnite, bil ispolnet so ambicii da ja ima v race dominacijata vo rakovodeweto so nacionalnoto i revolucionerno dvi`ewe na makedonskiot narod. Vremeto na negovoto dejstvuvawe bilo ograni~eno od prirodnite procesi. Vtoriot, vo svojata prirodna makedonska sredina, vodej}i smetka za
234

stvarnosta na podelenata i porobena Makedonija, se prisposobuval na novite uslovi. Nezavisno od navedenite turbulencii na koi bilo izlo`eno makedonskoto osloboditelno dvi`ewe po vojnite, toa ne ja zagubilo svojata makedonska nacionalna orientacija. U{te pove}e, toa }e izvr{i silno vlijanie, pominuvaj}i niz dramati~ni fazi, }e se stabilizira i }e se oformi vo faktor na odbrana i na afirmacija na nacionalnite belezi, na kulturniot i nacionalniot identitet na makedonskiot narod. Nositel na ovoj proces, obezbeduvaweto na negovata stabilnost vo site tri dela na Makedonija, bilo seloto. Toa, vo svojata zatvorenost za tu|ite jazi~ni vlijanija, im obezbeduvalo kontinuitet na makedonskata narodna kultura, jazik i obi~ai, kako i na ideite na Ilindenskoto vostanie za osloboduvawe i konstituirawe na Makedonija kako avtonomna dr`ava na Balkanot, pod za{tita na edna ili pove}e golemi dr`avi. Vsu{nost, po logikata na rabotite, seloto vo konkretnata situacija izrasnalo vo simbol na otporot protiv tu|ata nacionalna, kulturna i jazi~na penetracija vo negovata sredina. Toa se sprotivstavilo so svojata vekovna kultura, so obi~aite i so jazikot, taka {to samoto stanalo asimilator na onie {to bile isprateni da go asimiliraat ili na pogolemi malcinski grupi koi se na{le vo negovata mnozinska sredina. Tipi~en primer vo toj pogled bile naselenite gr~ki begalci po Tursko-gr~kata vojna, koi go prifatile jazikot na makedonskite selani kako sredstvo za komunikacija, za trgovija, za gradewe na dobrososedski odnosi. Makedonskiot jazik se probil i vo sudskite akti vo koi se regulirale kupoproda`nite dogovori. Taka na primer, vo dogovorite za proda`ba na imoti, sklu~eni pome|u Grci i Makedonci, zaveruvani od gr~kite sudovi vo Voden, vo Lerin itn., za jazikot na prodava~ot Makedonec stoelo deka e makedonski lingvisti~ki idiom, odnosno makedonski ili lokalen slavofonski idiom. Tokmu toga{, veli avstralijanskiot nau~nik Lorin M. Denfort, eden ogromen broj od slovenskoto naselenie, koe prethodno se smetalo za mesni Makedonci vo regionalna ili vo etni~ka smisla, po~nalo da se smeta za Slavo Makedonci ili Makedonci vo nacionalna smisla. Vo ova vreme, isto taka, s pogolem broj slovensko naselenie zapo~na svojot jazik da go vika makedonski jazik, koj{to vo minatoto ednostavno go vikaa na{iot jazik ili stariot jazik. Treba da se ka`e deka pojavata za koja stanuva zbor ne bila karakteristi~na samo za egejskiot del na Makedonija. Istoto se slu~uvalo
235

i vo vardarskiot del na Makedonija pod srpska vlast. Ottuka i metodite {to gi prezemale gr~kata i srpskata vlast, za da stavat kraj na ovaa sostojba, bile isti ili sli~ni. No, i vo ednata i vo drugata dr`ava, te{ko se doa|alo do posakuvanite rezultati. Naprotiv, i pokraj site re`imski represalii, prodol`uvalo {ireweto na makedonskiot jazik vo sredinite vo koi makedonskiot narod bil mnozinstvo. I tokmu represaliite protiv jazi~nite i kulturni prava na makedonskiot narod i vo egejskiot i vo vardarskiot del na Makedonija }e go privle~at vnimanieto na nekoi me|unarodni faktori, pred s na Anglija, i }e pottiknat inicijativa pred Ligata na narodite vo @eneva vo tekot na 1924/1925 g. a potoa i vo 1927/1928 g. za davawe ograni~ena kulturna avtonomija vo sferata na osnovnoto obrazovanie (od prvo do ~etvrto oddelenie) i vo upotrebata na mesniot makedonski jazik vo crkvata. Rezultat na ovaa intervencija na Ligata na narodite vo @eneva, na insistirawe na Anglija, bilo pe~ateweto na bukvarot na makedonski jazik, nare~en Abecedar, za potrebite na decata vo egejskiot del na Makedonija. Me|utoa, kolku {to bil pogolem otporot na makedonskoto selo i na inteligencijata proizlezeni od negovite redovi protiv gr~kata politika za asimilacija na makedonskoto naselenie tolku dr`avata poagresivno pribegnuvala kon upotrebata na razni teroristi~ki sredstva za da go zadu{at makedonskiot jazik. Stanalo sosema jasno deka bez negovoto iskorenuvawe te{ko bi mo`elo da se postigne efikasna grcizacija na golemoto makedonsko malcinstvo. Represijata protiv makedonskiot jazik i ime }e se podigne na nivo na konsenzus na gr~kata dr`avna politika, bez ogled na toa od koja i od kakva politi~kata priroda bila vladata {to se nao|ala na vlast, diktatorska ili demokratska. Poseben primer vo toj pogled pretstavuva vremeto na Metaksas vo Grcija po 4 avgust 1936 g. Za vreme na diktaturata na Metaksas vo zemjata bila sozdadena atmosfera na nepodnosliva ksenofobija kon s {to e slovensko, makedonsko. Osnovna preokupacija na toga{nata vlada, velat gr~kite hroniki od toj period, bila najstrogo da se zabrani upotrebata na makedonskiot dijalekt na ulica, vo kafeana, pri trgovijata i voop{to vo sekoja sli~na situacija. Celta na ovaa politika bila najposle novite generacii da sfatat deka `iveat vo Grcija i deka predmetot gr~ki jazik ne se u~i vo u~ili{tata kako stranski jazik. Vo Zapadna Makedonija bile osnovani ve~erni u~ili{ta za slavofoni i turkofoni. Vo niv odele `eni od 15 do 45 godini i ma`i do 50 godini, a se u~elo ~itawe,
236

pi{uvawe i istorija. Makedonskiot jazik i kirilskoto pismo bile progonuvani od site podra~ja kade {to bile prisutni, vo crkvite se bri{ele staroslovenskite natpisi, crkovnata slu`ba bila isklu~ivo na gr~ki jazik, iako naselenieto ne go razbiralo. Nema {to, vo pra{awe e vrven cinizam so koj gr~kata dr`ava ja sproveduvala asimilacijata na makedonskiot narod. Toa e ~ist kulturen i nacionalen genocid, s vo funkcija na obezli~uvaweto, kako {to e ve}e re~eno, na makedonskiot slovenski lik na zemjata. Na 15 juli 1937 g. vo Dr`avniot vesnik na Grcija bil objaven dekret so koj vo javnata i vo privatnata komunikacija se zabranuvala upotrebata na slovenskite imiwa na gradovite i selata. Treba da se ka`e deka dr`avniot kanibalizam so koj se progonuvalo s {to e makedonsko ponekoga{ predizvikuval indignacija duri i vo re`imskiot pe~at. Vangel Ajanovski-O~e vo svojata kniga Egejski buri prenesuva del od edna dopiska od Voden, objavena vo vesnikot Akropolis, vo vrska so merkite na re`imot protiv slavofonskiot jazik. Vo napisot se citira i slednava kriti~ka sugestija na vesnikot: Seto ova treba da go napravime so edna dobro planirana akcija, bez skokovi i padovi, so strog i do podrobnosti izraboten plan, bez krevawe vreva okolu sebe za storenoto i postignatoto. Ednostavno tuka treba da se slu{a gr~kiot zbor, a ne naselenieto da zboruva na nekoe makedonsko nare~ie koe kaj strancite i minuva~ite sozdava vpe~atok deka tuka, i po 25 godini, gr~kata uprava ne go nau~ila naselenieto da go zboruva jazikot na dr`avata. Vo gr~kata javnost nemalo dilema dali treba da se iskoreni upotrebata na makedonskiot jazik kaj Makedoncite {to `iveele vo Grcija. Ona na {to nekoi poedinci reagirale bilo na koj na~in toa se sakalo da se postigne. Kolku bil golem pritisokot svedo~i eden blizok prijatel na Metaksas Goxomanis. Toj imal hrabrost pred diktatorot pismeno da gi iznese li~nite nesoglasuvawa so ona {to go pravela vlasta: Da se psujat, napi{al toj, na primer, starci i stari `eni na ulica ili da se vle~at po policiskite stanici, bidej}i ne znaat da zboruvaat gr~ki, e ne{to {to kako sistem ne mo`e da se pravda. Taa odgovornost na istorijata i na dr`avata za edna stvarnost, vo konkretniot slu~aj se prenesuva na eden nedol`en poedinec... Primenata na takvi merki, od eden dr`aven organ se tretira za zlonamerna i neprijatelska, ja kompromitira dr`avata vo o~ite na gra|aninot za da ja zamrazi. Vo sekoj slu~aj ovaa postapka ne mo`e da se tolkuva kako metod vo izu~uvawe na gr~kiot jazik.
237

I tokmu toa, omrazata kon metodite na gr~kata politika za asimilacija }e navleze dlaboko vo memorijata na makedonskiot narod i }e se prenesuva od pokolenija na pokolenija. Eve eden primer od iljadnicite takvi, zabele`an vo rezolucijata od eden protesten sobir na begalci od egejskiot del na Makedonija: Za sekoga{ vo memorijata na makedonskiot narod od Egejska Makedonija }e ostanat teroristi~kite orgii so upotrebata na ricinusovo maslo za sekoj {to zboruva makedonski jazik. Negiraweto, progonuvaweto, iskorenuvaweto na makedonskiot jazik bila aktivnost {to sosednite balkanski dr`avi, vo nivnite aspiracii da zavladeat so Makedonija, da poka`at deka narodot {to `ivee vo nea e isklu~ivo niven, ja praktikuvaat, so izvesni isklu~oci, pove}e od dva veka. No, osven delumni rezultati, dene{niot literaturen jazik e najdobriot dokaz deka tie vo svoite nameri pretrpea poraz. Najgolem vinovnik za toa e makedonskoto selo, negovata tivka, mol~aliva, dramati~na borba da gi za~uva jazikot i obi~aite, kako dokaz za svoeto vekovno postoewe na ovie makedonski prostori i da im gi predava vo nasledstvo na generaciite {to idat. Makedonskoto selo gi izdr`a site pritisoci vrz negoviot jazik, obi~ai, folklor. Duri ni gr~kata arogancija, so u~estvo na site dr`avni institucii, so ogromnata begalska masa od Mala Azija, koja ja promeni narodnosnata slika na egejskiot del na Makedonija, sepak ne uspea do kraj da ja realizira svojata namera. Za toa deka makedonskiot jazik bil bastion na makedonskiot etnokulturen identitet i oti se smetalo deka }e nema uspe{na realizacija na posakuvanite celi na {ovinisti~kite propagandi s dodeka toj ne se iskoreni, najdobro govorat sinhroniziranite napadi od Bugarija i od Srbija protiv bukvarot (Abecedar) {to bil namenet za makedonskite deca vo egejskiot del na Makedonija (1925 g.) i potoa protiv inicijativata na Balkanskiot komitet vo London pred Ligata na narodite (1928 g.). Slu~ajot }e se povtori vo tekot na 1937 g. koga Lu~, spisanie na edna grupa makedonski intelektualci od Skopje, za prv pat se pojavil i na makedonski jazik. Za srpskiot re`im izdavaweto na Lu~ imalo za cel narodot na Ju`na Srbija smisleno da se otka`e od svojata srpska matica i ime, da se doka`e postoeweto na nekakov poseben jazik, oddelna kultura vo minatoto i nejzinata posebna individualnost. Golemosrbizmot pojavata na Lu~ ja do`iveal kako neposredna opasnost za srpskite interesi vo Makedonija. Vo Bugarija, pak, Lu~ bil do~ekan kako daleko238

se`na opasnost za bugarskite interesi vo Makedonija. Vo edna analiza za toa {to bi mo`elo da pretstavuva objavuvaweto tekstovi na makedonskiot jazik vo Lu~ za idninata na bugarskata propaganda vo Makedonija, me|u drugoto se veli: Patot na dijalektite, duri i na takov na~in tretirani, mo`e da stigne do slovenska makedonska nacija, t.e. do na{eto nacionalno rasto~uvawe i razdvojuvawe. Toa e osnovnata pri~ina zo{to Srbite denes gledaat so drugi o~i na novata nacionalnost {to se zaroduva i trpat spisanie so makedonski dijalekt (ne e to~no deka go trpele b.m.), kako {to e slu~ajot so spisanieto Lu~ {to izleguva vo Skopje. Eve {to ne krieme nie: makedonskite dijalekti se no` so dve ostrici. Dali Srbite od toa }e spe~elat ili nie, zavisi od mnogu okolnosti. Makedonskite dijalekti vo taa smisla i na toj na~in na razbirawe, kako {to se ~ini toa vo Jugoslavija, ne samo {to nemaat mesto vo Bugarija tuku za nea pretstavuvaat reakcionerno sredstvo za nacionalno raspa|awe naso~uvano od Belgrad. Sosema e sigurno deka preminot na makedonskiot jazik od seloto, od ulicata, od pazarot, od doma{niot `ivot, od sredstvo za me|usebna komunikacija, razbirawe i spogoduvawe vo sredstvo za pismeno izrazuvawe na stranicite na knigite kako proza, drama, poezija, politika, publicistika, i pokraj `ivotot pod tu|a vlast, bilo izraz na narasnatata nacionalna svest mislite i ~uvstvata da se iznesuvaat na sopstven jazik. Ednostavno re~eno, jazikot e funkcija na svesta za sopstvenoto postoewe.

10. Politi~kite sili na nacionalnoosloboditelnoto dvi`ewe po vojnite Sosema prirodno, seto ona {to se slu~uvalo vo makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe vo periodot po vojnite 19121919 g., poto~no vo prvite dve decenii po Mirovnata konferencija vo Pariz, vo svojata osnova pretstavuva prodol`uvawe na ona {to se slu~uvalo vo dvi`eweto po Ilindenskoto vostanie. A toa zna~i deka bez ogled na promenite {to gi noselo vremeto, i u{te pove}e, bez ogled na dramati~nosta na nastanite {to se odvivale, idejnoto i programskoto strukturirawe na silite vo makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe, zapo~nato po Ilindenskoto vostanie, prodol`ilo i po Prvata svetska vojna. A toa pak, zaslu`uva da se podvle~e, bilo storeno vo uslovi na podelena Makedonija i pod vlast na tri dr`avi, t.e. vo
239

radikalno promeneti geopoliti~ki uslovi. Toa, samo po sebe, zboruva za samostojnosta na makedonskoto osloboditelno dvi`ewe, kako i na negovite programskopoliti~ki celi. Se razbira, ovaa konstatacija ne zna~i deka po Prvata svetska vojna makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe svojata aktivnost ja prodol`ilo bez da naiduva na problemi. Kako prvo i osnovno, pred Balkanskite vojni Makedonija pretstavuvala edinstvena etni~ka i politi~ka celost. Vo nea bile silite i rakovodniot centar na osloboditelnoto dvi`ewe. Po podelbata i po koncentracijata na golema begalska masa od Makedonija vo Bugarija, kade {to pristignal i najgolemiot del od kadrovskiot sostav na revolucionernoto dvi`ewe, toa pove}e ne bilo slu~aj. Poradi toa, po vojnite i vo eden period od 20 godini, bazata na makedonskoto osloboditelno dvi`ewe }e se najde vo redovite na makedonskata emigracija vo Bugarija. Taa, makedonskata emigracija vo Bugarija, }e ja prezeme vrz sebe prenesenata od Makedonija idejnopoliti~ka i programska polarizacija od vremeto pred Balkanskite vojni. Se razbira, pri toa ne stanuva zbor za mehani~ki prenos na ideite od edno vo drugo vreme. Vo pra{awe se samo op{tite ramki na dvete programski orientacii na osloboditelnoto dvi`ewe, desnica i levica. Vo novite uslovi po vojnite i dvata bloka na osloboditelnoto dvi`ewe }e bidat izlo`eni na vlijanieto na novite ideologii {to }e se pojavat vo svetot komunizmot i fa{izmot. Poradi toa, polo`bata na makedonskata emigracija vo Bugarija, formite na nejzinoto organizaciono povrzuvawe i dejstvuvawe kako baza na nacionalnorevolucionernoto i kulturno-politi~koto dejstvuvawe vo novite uslovi po vojnite predizvikuva poseben interes, imaj}i go predvid natamo{niot razvoj na nacionalnoosloboditelnoto dvi`ewe. Vpro~em, makedonskata emigracija vo Bugarija u{te vo vremeto na nejzinoto pojavuvawe, se steknala so zna~ajna uloga vo definiraweto na programskopoliti~kite celi na nacionalnoosloboditelnoto dvi`ewe vo zemjata. So ogled na toa, interes predizvikuva etabliraweto na makedonskata emigracija vo Bugarija, na~inot na nejzinoto povrzuvawe so novata sredina i nejzinoto izrasnuvawe vo zna~aen politi~ki faktor. Toa e faktor {to se steknal so zna~ajni pozicii vo periodot me|u dvete svetski vojni i {to }e ostavi dlaboki tragi vo razvojot na nacionalnoosloboditelnoto dvi`ewe. Kako {to e poznato, osnovna forma na me|usebnoto povrzuvawe na makedonskata emigracija vo Bugarija bila bratstvoto. Toa obi~no se osnovalo vrz rodnokraen princip, t.e. spored seloto od koe doa|ale
240

begalcite od Makedonija. Naj~esto, kako izraz na tradicija i kontinuitet, na svojata nova naselba begalcite go davale imeto na seloto od koe poteknuvale. Brojot na bratstvata na makedonskata emigracija vo Bugarija zavisel od intenzitetot na prilivot na novite begalci. Najmnogu se zgolemil za vreme na vojnite (19121918 g.). Spored nekoi informacii, vo noemvri 1918 g. brojot na bratstvata verojatno iznesuval 22, dodeka deset godini podocna (1930) dostignal do 200. Osven toa, pokraj bratstvata, eden del od pripadnicite na makedonskata emigracija, glavno veteranite na Ilindenskoto vostanie, bile organizirani vo dru{tva na Ilindenskata organizacija. Se razbira, brojot na bratstvata i na dru{tvata na Ilindenskata organizacija, vo princip, ne go opredeluvalo nivnoto mesto vo razvojot na osloboditelnoto dvi`ewe na makedonskiot narod vo redovite na emigracijata vo Bugarija. Vpro~em, brojot na ~lenovite na bratstvata ne iznesuval pove}e od 3-4 procenti od vkupniot broj na makedonskata emigracija. Me|utoa, toa ne go namaluvalo nivnoto mesto vo ramkite na bugarskata dr`ava. Naprotiv, poradi aspiraciite na Bugarija kon teritorijata na Makedonija, taa si go prisvoila legitimitetot, doma i vo svetot, da govori vo ime na makedonskata emigracijata vo Bugarija, no i za polo`bata na sonarodnicite vo Makedonija. Ottuka e i golemoto zna~ewe na bratstvata, u{te pove}e na nivnite centralni organi Nacionalniot i Izvr{niot komitet, za razvojot i vo dirigiraweto na nacionalnoosloboditelnoto dvi`ewe na makedonskiot narod vo redovite na emigracijata, pa i po{iroko. Vpro~em, pogolem del od makedonskata emigracija vo Bugarija, u{te so samoto pojavuvawe, postepeno i sistematski bil pretvoren vo instrument na politikata na Bugarija za razvojot na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe. Primer za toa pretstavuvaat nastanite povrzani so Makedonsko-kresnenskoto vostanie (esenta 1878 g.). Vo toj pogled osobeno zaslu`uva da se uka`e na formiraweto na Vrhovniot komitet (1895 g.) za vreme na Ferdinand, kako i na negovite nastojuvawa VMORO i podgotvuvanoto vostanie da gi stavi pod svoja kontrola. Edna vnimatelna opservacija na politi~koto dejstvuvawe na Izvr{niot i Nacionalniot komitet na makedonskite bratstva za vreme na Mirovnata konferencija vo Pariz (1919 g.) i pri sostojbite potoa vo redovite na emigracijata sosema argumentirano }e poka`e deka rakovodstvoto na makedonskata emigracija fakti~ki pretstavuvalo organizaciona raznovidnost na Vrhovniot komitet, prilagodena na no241

vite uslovi po Prvata svetska vojna. Ottuka, iako vo redovite na bratstvata vo Bugarija ~lenuvale 3-4% od vkupniot broj na emigracijata, bitkata za vlijanieto vrz niv i pred s vrz nivnoto centralno rakovodstvo za seto vreme na nivnoto postoewe (od 1918 do 1934 g.) bila `estoka. I dvata pola vo redovite na emigracijata, t.e. desnicata i levicata, se borele rakovodstvoto na bratstvata, respektivno na emigracijata, da go imaat pod svoja kontrola. Sudirot za ostvaruvawe dominantno vlijanie vrz organite na bratstvata osobeno bil `estok vo periodot 19191925 g. Su{tinata na ovoj sudir, kako i pred Balkanskite vojni, bila od programskopoliti~ki karakter. Kako osnovno se postavilo pra{aweto za osloboduvaweto, dopolneto po vojnite so pra{aweto za obedinuvaweto na Makedonija. Formalno, site u~esnici vo toj sudir se zalagale za avtonomna Makedonija. Tokmu zaradi nejzinite zalagawa za avtonomija na Makedonija, staro-novata VMRO, pod rakovodstvoto na Todor Aleksandrov i na Ivan Mihajlov, go dobila epitetot avtonomisti~ka. Me|utoa, problemot ne bil vo poimot tuku vo sodr`inata, vo celite, odnosno {to s vleglo vo poimot avtonomija. Vpro~em, pra{aweto za kakva avtonomija na Makedonija se zalagala odredena politi~ka struja vo nacionalnoosloboditelnoto dvi`ewe e tesno povrzano so pra{aweto {to bilo postaveno vedna{ po prekinot na voenite sudiri: ~ie e makedonskoto pra{awe, komu mu pripa|a i kako mo`e da se re{i. Vo su{tina, toa i ne bilo novo pra{awe. Toa postoelo pred i osobeno po Ilindenskoto vostanie. Me|utoa, po krajot na Prvata svetska vojna i po podelbata na Makedonija, toa se postavilo izvonredno ostro. Kako i pred toa taka i po vojnite, se pojavile dve, edno na drugo sprotivstaveni gledi{ta. Samo {to sega pra{aweto ne se postavuvalo pred makedonskiot narod vnatre vo Makedonija tuku pred makedonskata emigracija vo Bugarija. Strujata okolu Izvr{niot komitet na bratstvata zastanala na stojali{teto deka makedonskiot problem e problem na Bugarija i negovoto re{avawe pripa|a na bugarskata dr`ava. Vtorata struja vo redovite na emigracijata smetala deka makedonskoto pra{awe e makedonski problem, povrzan so osloboduvaweto i obedinuvaweto na Makedonija, so sozdavaweto avtonomna makedonska dr`ava, vtemelena na ramnopravnosta na site narodi {to `iveat vo nea. Nejzinata cel treba da e prisutna vo svesta na makedonskiot narod, bez ogled na etni~kata pripadnost da se gradi ~uvstvo na pripadnost kon zaedni~ka naci-

242

ja, da se ohrabruvaat site onie {to namesto imeto Bugari za sebe go upotrebuvaat imeto Makedonci. Odnosot pome|u dvete strui po ova osnovno pra{awe vo natamo{niot razvoj na osloboditelnata borba na makedonskiot narod }e prerasne vo te`ok sudir, koj }e dovede do rascep vo redovite na desnicata. Imeno, na Vtoriot kongres na bratstvata, 63 delegati go napu{tile Kongresot. Edna godina potoa, na 4 dekemvri 1921 g., 27 bratstva organizirale svoj kongres, na koj bila osnovana novata Makedonska emigrantska federativna organizacija (MEFO), ~ija cel bila: nezavisna Makedonija vo nejzinite geografski i ekonomski granici pri ednakvi verski, nacionalni, gra|anski i politi~ki prava na site narodi {to ja naseluvaat, po primerot na demokratska [vajcarija. Sozdavaweto na MEFO kako nov politi~ki subjekt vo nacionalnorevolucionernoto dvi`ewe e izraz na dlabokata politi~ka i idejna kriza niz koja pominuvalo dvi`eweto po do`iveanite porazi vo prethodniot period. Krizata bila rezultat na vnatre{nite prestrojuvawa okolu baraweto pati{ta za prodol`uvawe na osloboditelnoto dvi`ewe vo novite uslovi. Prodlabo~uvaweto na krizata bilo posledica i na vlijanieto na opredeleni nacionalisti~ki krugovi vo Bugarija. Za poslednive osobeno bilo va`no da ja dr`at makedonskata emigracija pod svoe vlijanie. Za taa cel, vedna{ po porazot na Bugarija vo vojnata, bila prezemena inicijativa za obnovuvawe na dejnosta na VMORO. Me|utoa, pove}e ne bilo aktuelno obnovuvaweto na starata Vnatre{na makedono-odrinska revolucionerna organizacija, tuku sozdavaweto na edna nova makedonska revolucionerna organizacija, ~ij centar }e bide vo Bugarija, a nejzinata dejnost }e se odviva vo Makedonija, pred s vo nejziniot vardarski del. Na ~elo na ovaa staro-nova organizacija, so ispu{taweto na Odrinsko od imeto, so asistencija na Voenata liga vo Bugarija bil postaven Todor Aleksandrov. Vesta za osnovaweto na VMRO bila objavena na 11 juni 1920 g. Obnovuvaweto na VMRO pod rakovodstvo na Todor Aleksandrov ne go zaprelo procesot na raslojuvawe vo redovite na desnicata. Naprotiv, nejzinata pojava i zada~ite {to bila nametnati, vo novite uslovi da se bori za starite na~ela na vrhovizmot }e dovede do sozdavaweto na MEFO i do izostruvawe na odnosite pome|u dvete organizacii do stepen na oru`en sudir. Posledicite od sudirot so MEFO osobeno `estoko go pogodile vardarskiot del na Makedonija. Me|u 1919 i 1924 g. od Bugarija vo ovoj del na Makedonija bile izvr{eni 60 navleguvawa na ~eti. Vo sudirot me|u MEFO, VMRO i organite na srpskata
243

vlast zaginale nad 500 lu|e, pove}e stotici bile zatvoreni i maltretirani, pove}e desetici osudeni. Iako vo bitkata so MEFO VMRO na Todor Aleksandrov odnela pobeda, sepak taa ne uspeala da gi nametne svoite programski celi vo makedonskata borba. Pra{aweto na borbata za samostojna Makedonija, oslobodena od vlijanieto na bugarskata politika, i natamu bilo izvor na nesoglasuvawa i sudiri. Todor Aleksandrov ne uspeal da izgradi konzistentna programa za celite na borbata na makedonskiot narod. Na primer, vo direktivata na CK na VMRO od 11 juni 1920 g., koga bila osnovana ovaa organizacija, se veli deka nejzina osnovna cel e slobodata na Makedonija, pod forma na avtonomija ili nezavisnost, vo nejzinite etnografski i ekonomski granici. No vo istata taa direktiva se bara i federalen status za vardarskiot del na Makedonija vo ramkite na kralska Jugoslavija, dodeka za egejskiot del na Makedonija se postavuva celta da se spre~i emigriraweto na narodot i da se izvojuvaat izvesni prava za mesna samouprava, sloboda vo jazi~en, religiozen i drug odnos. Za pirinskiot del na Makedonija vo deklaracijata ne se zboruva ni{to. Verojatno podlo`en na kritika poradi o~iglednata nedoslednost na postavenite celi na borbata za slobodata na Makedonija, 17 dena podocna, kako ni{to da ne se slu~ilo, Aleksandrov objavil nova programska platforma vo koja deklariral deka: borbata za osloboduvawe na Makedonija }e prodol`i s dodeka ne se dobie avtonomno ureduvawe za trite dela na Makedonija! Todor Aleksandrov ~esto gi menuval programskite celi za koi se zalagala negovata avtonomisti~ka VMRO. Najgolem is~ekor i iznenaduvawe vo toj pogled napravil so vospostavuvaweto kontakti so SSSR i so Kominternata. Dokumentite {to gi donesol CK na VMRO vo april 1924 g. pretstavuvaat re~isi neverojaten poteg na Aleksandrov. Radikalno nova vo tie akti e konstatacijata deka celite na borbata na makedonskiot narod vo pogled na osloboduvaweto i obedinuvaweto na Makedonija mo`at da se realiziraat vo ramkite na edna balkanska federacija i so potkrepa na SSSR. Pod vlijanie na SSSR, toj go prifatil re~isi neprifatliviot predlog da se prekine `estokiot sudir so MEFO, a dvete organizacii da se obedinat vo edna, {to bi pretstavuvalo obedinuvawe na silite na makedonskoto osloboditelno dvi`ewe. Ovoj akt na Todor Aleksandrov, `estokiot protivnik na levicata vo osloboditelnoto dvi`ewe, imal za cel da mu se stavi kraj na frakcionerstvoto.

244

Kako vrv na ovaa orientacija bilo potpi{uvaweto na Majskiot manifest od 6 maj 1924 g. Vo Manifestot, me|u drugoto, se konstatira deka denes Makedonija odnovo e porobena i razdelena pome|u trite balkanski dr`avi: Srbija, Grcija i Bugarija i deka nitu edna od niv ne razmisluva za samoopredeluvawe na makedonskiot narod vo samostojna politi~ka edinica nitu pak na Makedoncite da im go dadat pravoto {to im go osiguruvaat kulturniot razvitok kako nacionalno malcinstvo. Iako po objavuvaweto na Manifestot vo vesnikot Balkanska federacija, ispla{en za svojot `ivot, Todor Aleksandrov go proglasil nego za komunisti~ka izmislica, faktot {to dal soglasnost za negovoto potpi{uvawe e izvonredno zna~aen. Toa poka`uva deka na Aleksandrov mu bilo jasno deka VMRO mo`e da opstane na politi~kata scena vo makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe samo dokolku nejzinite celi korespondiraat so izvornite streme`i na makedonskiot narod. Todor Aleksandrov go platil svojot potpis na Majskiot manifest so svojot `ivot. I ne samo toj. Negovoto ubistvo bilo prika`ano kako delo na komunistite, a toa negoviot naslednik na ~eloto na VMRO, Ivan Mihajlov, vo dogovor so nacionalisti~kite krugovi vo Bugarija, go iskoristil za masakrirawe na idejnite ~lenovi na levicata vo pirinskiot del na Makedonija i po{iroko vo Bugarija. So pogromot {to go izvr{il vrz levicata vo makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe, Ivan Mihajlov mu nanel te`ok udar na procesot na obedinuvaweto na silite na ova dvi`ewe ne samo vo redovite na emigracijata vo Bugarija tuku i po{iroko vo Makedonija. Me|utoa, nitu ovoj masakr, nitu besprimerniot teror na Ivan Mihajlov, ne go skr{ile duhot na Makedoncite vo Bugarija. Ivan Mihajlov, isto kako i Todor Aleksandrov, so organiziraweto na takanare~eniot Golem sobir vo Gorna Xumaja (Blagoevgrad) vo fevruari 1933 g., iskreno ili ne, toa e drugo pra{awe, od sli~ni pri~ini kako i Todor Aleksandrov se obidel da se oslobodi od pregratkite na bugarskata politika vo interes na politi~kite streme`i na makedonskata emigracija vo Bugarija. No, i ovoj pat, kako i devet godini pred toa so Todor Aleksandrov, negoviot obid bil grubo onevozmo`en od organite na bugarskata dr`ava. Navistina, toj ne go platil toa kako Todor Aleksandrov so svojot `ivot. Ednostavno, bil proteran od Bugarija, a dejnosta na VMRO, na site nejzini frakcii i na drugi organizacii pod nejzina kontrola bila zabraneta (19 maj 1934).

245

Polo`bata vo koja se na{le Makedonija i Makedoncite po zavr{uvaweto na Mirovnata konferencija vo Pariz sozdala konfuzija i prestrojuvawe vo kampot na emigracijata, no i vo delovite na podelenata zemja. Svoja zasluga za ovaa sostojba vo emigracijata vo Bugarija, no i po{iroko vo Makedonija, imale i relevantnite bugarski politi~ki sili od dvata pola: od desnicata i od levicata. Idealot za golema Bugarija bil dlaboko vgnezden vo site politi~ki strukturi vo Bugarija. Toj prodol`il da opstojuva i po do`iveanite porazi vo vojnite. Za ostvaruvaweto na toj ideal i dvata socijalno-politi~ki bloka vo bugarskoto op{testvo, desnicata i levicata, obemno ja koristele polo`bata vo koja se nao|alo makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe po vojnite i osobeno prisustvoto na golemata makedonska emigracija vo Bugarija. Nacionalisti~kite sili vo bugarskoto op{testvo ja sozdale (obnovile) avtonomisti~kata VMRO na Todor Aleksandrov i na Ivan Mihajlov. Levicata vo Bugarija, na ~elo so Bugarskata komunisti~ka partija, svojot politi~ki interes vo makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe nastojuvala da go ostvaruva preku sozdavaweto politi~ki strukturi {to }e bidat poslu{ni. Primer za toa se rasturaweto na porane{nata Obedineta vnatre{na makedonska revolucionerna organizacija i sozdavaweto na obezli~eniot Emigrantski komunisti~ki sojuz, vpletkuvaweto na nekoi delovi od makedonskata levica vo Septemvriskoto vostanie od 1923 g. podignato od BKP itn. So eden zbor BKP, kako i bugarskata desnica, sistematski se zalagala makedonskoto osloboditelno dvi`ewe da go pretvori vo instrument na svojata klasna i nacionalnopoliti~ka strategija. Taa nastojuvala toa da go postigne ne samo vo redovite na emigracijata vo Bugarija tuku, koristej}i go svoeto vlijanie vo Komunisti~kata internacionala i vo nejzinata filijala Balkanskata komunisti~ka federacija, i po{iroko, vo vardarskiot i vo egejskiot del na Makedonija. Vakvoto zame{atelstvo na BKP vo aktivnosta na levicata na makedonskoto osloboditelno dvi`ewe kaj ser~anite i kaj \or~e Petrov }e predizvika, kako {to veli Dimitar Vlahov, otpor i nedoverba kon Bugarskata partija na tesnite, respektivno i kon Dimo Haxi Dimov. Istoto toa }e se slu~i i vo vardarskiot del na Makedonija. Ovde politikata na BKP }e se sudri so politikata na KPJ vo vrska so pra{aweto za karakterot i celite na makedonskoto nacionalnorevolucionerno dvi`ewe. Pra{aweto bilo dali toa i natamu treba da se
246

temeli na imeto i celite na VMRO ili treba da se sozdade nova organizacija vo ~ija osnova }e bidat vgradeni socijalnite interesi na seloto. Vo svoite nastojuvawa BKP da stane arbitar vo definiraweto na celite na levicata na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe, po neuspehot za obedinuvaweto na dvete osnovni frakcii vo nego VMRO i MEFO i po ubistvoto na Todor Aleksandrov, cela taa godina }e se obiduva, so pomo{ na Balkanskata komunisti~ka federacija, vrz osnova na Majskiot manifest, da gi obedini razbienite sili na makedonskata levica vo edna organizacija pod imeto na VMRO. Taka e sozdadena VMRO (Obedineta) vo oktomvri 1925 g. Vo tie napori, sekoj {to imal poinakvi razmisluvawa od onie na BKP bil podlo`en na ostra kritika. Taka, Georgi Dimitrov, vo ime na Pretsedatelstvoto na BKF, vo pismo do CK na KPJ od 16 noemvri 1924 g. ostro gi napadnal Panko Bra{narov i Rizo Rizov i gi obvinil deka se zalagaat da sozdadat nova makedonska organizacija ili nacionalno bol{evi~ka partija vo Makedonija. Tie se dol`ni, veli toj, da go populariziraat Manifestot od 6 maj ovaa godina. Nikakva nova makedonska organizacija nema da se formira nitu pak nekakva nacionalna bol{evi~ka partija, kategori~en e Georgi Dimitrov. No, idejata za sozdavawe nova makedonska organizacija, za koja bile obvineti Rizo Rizov i Panko Bra{narov, spored svedo~eweto na Vasil Kolarov, poteknuvala od nekoi ruski krugovi vo Komunisti~kata internacionala. Toa od svoja strana govori deka vo toj period okolu idninata na makedonskoto osloboditelno dvi`ewe vo Komunisti~kata internacionala ili BKF se vodela debata koja traela s do 1929 g. Vo igra bil predlogot vo Makedonija na mestoto na VMRO da se organizira selska (zemjodelska) partija. Vo taa debata preovladalo misleweto na BKP deka i vo idnina borbata na levite sili vo makedonskoto osloboditelno dvi`ewe treba da se odviva pod imeto na VMRO so dodavkata Obedineta, sekako pod kontrola na BKP. Prakti~no, BKP se zalagala da se sozdade leva frakcija kako antipod na avtonomisti~kata VMRO. So osnovaweto na VMRO(Ob) vo oktomvri 1925 g. vo Viena toa i se slu~ilo. No, so toa, krizata ne bila re{ena. Se postavuva pra{aweto koi se pri~inite za sudirot na makedonskite komunisti so CK na KPJ i so BKF, respektivno na Georgi Dimitrov so BKP?

247

Eden neposreden odgovor na taka postavenoto pra{awe glasi: pravoto na makedonskiot narod na sopstven jazik i kultura, na svoj nacionalen identitet. Imeno, vo rezolucijata za rabotata i za obedinuvaweto na makedonskoto nacionalnorevolucionerno dvi`ewe, donesena na edna Oblasna konferencija na makedonskite komunisti, najverojatno odr`ana esenta 1925 g., se kritikuvaat makedonskite ~orbaxii i lihvari deka ne samo {to ne se borat za nezavisnosta na Makedonija tuku tie ne se borat duri ni za najosnovnite kulturni i politi~ki prava na makedonskiot narod, kako {to se pravata na makedonski jazik vo u~ili{tata, knigite, vesnicite, za pravoto na ime i za organizirawe na makedonskiot narod vo Jugoslavija. So drugi zborovi, makedonskite komunisti, pod forma na kritika za nesposobnosta na makedonskata bur`oazija da se izbori za navedenite prava, vsu{nost, se zalo`ile za afirmacijata na makedonskiot nacionalno-kulturen identitet, {to bilo sprotivno na politikata na BKF i na KPJ vodena vo toa vreme. Toa i nekoi drugi nesoglasuvawa pome|u CK na KPJ i OK na KPJ za Makedonija }e dovedat do suspenzija na posledniot, so {to komunisti~koto dvi`ewe vo vardarskiot del na Makedonija }e se najde vo dlaboka kriza, koja }e trae s do 1940 godina. Vpro~em, BKP za celo vreme me|u dvete svetski vojni na planot na makedonskoto nacionalnokulturna samoidentifikacija }e nastojuva, i vo Bugarija i vo podelenite delovi na Makedonija, da ja kontrolira aktivnosta na levite sili vo makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe. Primer za toa e prifatenata platforma na osnova~kata konferencija na VMRO(Ob) od 1925 g. Programskite celi definirani na Osnova~koto sobranie vo vrska so nacionalniot identitet na makedonskiot narod se ~ekor nazad nasprema nivnoto tretirawe vo Majskiot manifest. Situacijata vo toj pogled, kako rezultat na s pogolemiot izraz na nacionalnite ~uvstva, zapo~nala da se menuva po 1928 godina. VMRO (Ob) e prvata makedonska politi~ka organizacija {to svojata organizaciona struktura ja prilagodila na polo`bata na podelena Makedonija. Za site tri dela na Makedonija bile sozdadeni posebni oblasni rakovodstva koi odgovarale pred CK na VMRO (Ob). Osnovaweto i dejnosta na Obedinetata vo podelenite delovi na zemjata bile razli~ni, vo zavisnost od konkretnata polo`ba na sekoj del posebno. Na primer, vo vardarskiot del na Makedonija Obedinetata dejstvuvala pome|u 1926 i 1929 g.; vo pirinskiot del i vo redovite na emigracijata pome|u 1929 i 1936 g., koga zapo~nalo raspu{taweto na
248

nejzinite organizacii; vo egejskiot del na Makedonija re~isi i ne profunkcionirala. Pri~inite za nejzinata marginalizacija vo vardarskiot del na Makedonija, me|u drugoto, le`at vo toa {to taa ne uspeala da se prilagodi na sostojbata vo zemjata vo koja s pove}e jaknelo nacionalnoto ~uvstvo, zaedno so toa i barawata za afirmacija na makedonskiot jazik. [to se odnesuva do nejzinata aktivnost vo pirinskiot del na Makedonija i sred emigracijata vo Bugarija, taa bila povrzana so jakneweto na procesot na makedonskata nacionalna samoidentifikacija. Slabata strana vo dejnosta na Obedinetata vo Bugarija bila doktrinerskata frazeologija vo koja, vo vrska so makedonskata nacija, jazik i kultura, dominirala {abloniziranata retorika. Tokmu toa, vo svojata propaganda VMRO (Ob) da se oslobodi od {abloniziranata frazeologija, da se zalo`i za nejzinoto konkretizirawe, vo duhot na barawata na makedonskata emigracija, no i na raste~koto nacionalno ~uvstvo vo cela Makedonija, }e bide i edna od pri~inite {to KI, vo januari 1934 g., donese soodvetna rezolucija. Imeno, vo nea, inaku objavena vo april 1934 g. vo vesnikot Makedonsko delo kako rezolucija na CK na VMRO (Ob), se sugerira Obedinetata da se zalaga za voveduvawe na makedonskiot jazik vo obrazovanieto i izdava{tvoto i za afirmacija na makedonskata nacija. No, se ~ini deka sugestijata Obedinetata svojata propaganda da ja konkretizira so aktuelni barawa ne im odgovaralo na nekoi krugovi na BKP. I zatoa, edna godina po donesuvaweto na navedenata rezolucija, taa na Pettiot kongres na Kominternata, kako {to veli Vlahov, po naredba na Stalin i na Georgi Dimitrov, bila suspendirana, a zaedno so nejzinata suspenzija bila raspu{tena i Obedinetata kako organizaciona forma na dejstvuvawe na levite sili vo makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe. Sepak, treba da se ka`e deka bez ogled na gruboto me{awe na BKP vo politikata na Obedinetata i bez ogled na frakcionerskite borbi vo nea, VMRO (Ob) so svojata aktivnost vo pirinskiot del na Makedonija, sred emigracijata vo Bugarija, vo Amerika i vo Kanada sozdade prostor za pojavuvawe na intelektualna i organizirana publicistika i za kulturna aktivnost ispolneta so makedonska kulturno-nacionalna sodr`ina. So svojata aktivnost taa dade svoj prilog vo jakneweto na makedonskata nacionalna svest. Izraz na tie potrebi me|u drugoto e i pojavata, esenta 1938 g., na Makedonskiot literaturen kru`ok, objavuvaweto proza i poezija, likovni i muzi~ki dela ispolneti so makedonski motivi. Zna~ajno e i da se ka`e deka Makedonskiot literaturen
249

kru`ok bil organiziran tri godini po raspu{taweto na Obedinetata i dve godini po prekinuvaweto na sekakva organizaciona aktivnost povrzana so nea. Toa i publicisti~kite dela {to }e se pojavat pred po~etokot na Vtorata svetska vojna se jasen dokaz za narasnatata makedonska nacionalna samodejnost. Od svoja strana, od redovite na makedonskata emigracija vo Bugarija, od pazuvite na Obedinetata, izlegoa brojni makedonski intelektualci i borci-idealisti kako: Simon Kavrakirov, Hristo Trajkov, Hristo Horlev, Bo`idar Mitrev, Anton Jugov, Vasil Ivanovski, Asen ^arak~iev, Hristo Kalajxiev, Mitko Zafirovski, Georgi Abaxiev, Angel Dinev, Kosta Veselinov, Mihail Smatrakalev, Kiril Nikolov, Kiraca Visul~eva itn. Podelbata na Makedonija, kako {to e ve}e re~eno, objektivno otvorila proces za podelba na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe vo razli~nite delovi na podelenata zemja. No, i pokraj ovie uslovi, iako oslabeno, toa ne se otka`alo od svojata cel osloboduvawe i obedinuvawe na Makedonija i nejzino organizirawe vo samostojna dr`avna edinica na Balkanot so site nacionalno-kulturni obele`ja na poseben entitet, pri {to vo ramkite na uslovite vo koi dejstvuvalo zapo~nalo da se prilagoduva na realnosta. Vo periodot pome|u 1920 i 1930 g. toj proces ne e tolku zabele`liv. Toa e vreme vo koe s u{te dejstvuvaat veteranite na osloboditelnoto dvi`ewe, vreme na te{ka i na bolna transformacija, ~estopati so tragi~ni posledici. Promenite zapo~nale da se zabele`uvaat deset godini podocna, koga na politi~kata scena nastapila edna nova i mlada generacija, relativno oslobodena od balastot na minatoto, koja ne mo`ela da bide obvinuvana za nejzinite stavovi vo minatoto, kako tu|i agenti i neprijateli na dr`avata. Promenite zapo~nati vo po~etokot na triesettite godini vo emigracijata vo Bugarija svoeto celosno oblikuvawe go postignale kon krajot na decenijata. I {to e va`no, vo fokusot na borbata ne bila pu{kata tuku pi{aniot zbor, literaturata, poezijata, slikarstvoto, muzikata teatarskata argumentacija za prirodnite prava i streme`i na eden narod za kulturno-nacionalno samoopredeluvawe. Po triesettite godini na XX vek toa e posebno vidlivo vo vardarskiot del na Makedonija, vo ramkite na kralska Jugoslavija. Taka, vo 1932 g. ovoj proces go obele`uva oformuvaweto na edna sredno{kolska literaturna grupa, koja potoa se transformira vo politi~ka organizacija nare~ena Makedonska mladinska organizacija revolucionerna (MMOR). Celite na nejzinite nastojuvawa bile: priznavaweto
250

na makedonskiot individualitet, polna sloboda, pravo na svoi u~ili{ta so nastava na makedonski jazik, svoi ~inovnici i sudovi, na Makedoncite vo Jugoslavija da im se priznae pravoto na ramnopravna nacija, kako na Srbite, Hrvatite i Slovencite. Po 1930 g. na politi~kata scena vo Vardarska Makedonija se pojavuva studentsko dvi`ewe. Od redovite na makedonskite studenti se ra|a poznatata studentska organizacija Makedonski naroden pokret (MANAPO). Toa bilo delo na makedonskite studenti vo Zagreb, kade {to imale pogolem prostor za dejstvuvawe. Vo javnosta se afirmirale so svoeto kulturno-umetni~ko dru{tvo nare~eno Vardar. Od 2 juli 1936 g. ma{kiot hor na dru{tvoto organiziral turneja niz gradovite vo vardarskiot del na Makedonija. Nastapile vo nekolku grada: Kumanovo, Skopje, Veles, Prilep i Ko~ani. Programata na koncertite se sostoela isklu~ivo od makedonski narodni pesni. Sekade kade {to nastapuvale predizvikuvale bura od nacionalni emocii. Poradi stravot od {ireweto na ovoj bran na makedonsko nacionalno samoizrazuvawe, vlasta go zabranila prodol`uvaweto na turnejata po drugite gradovi vo Vardarska Makedonija. Vo Zagreb dru{tvoto se zafatilo da izdava svoj vesnik na makedonski jazik. Vesnikot bil nare~en Vardar, a od nego izlegol samo eden broj. Po izleguvaweto na prviot broj (30 mart 1937) vlasta go zabranila. MANAPO od Zagreb svojata organizacija ja pro{iril sred makedonskite studenti vo Belgrad i vo Skopje. Politi~kite celi na MANAPO bile definirani na sobirot vo Ohrid odr`an na 28 avgust 1936 g. Vo niv me|u drugoto se veli: Nie Makedoncite, kako poseben narod vo borbata vleguvame zdru`eni vo nezavisno narodno dvi`ewe so slednive na~ela: 1. MANAPO e nezavisen i edinstven politi~ki, ekonomski, nacionalen i kulturen pokret vo koj mo`e da vleze sekoj bez ogled na nacionalnosta, verata i polot, {to se soglasuva so slednive na~ela: 2. Priznavawe na Makedonija za istoriska edinica i Makedoncite za poseben narod; 3. Vo federativno uredena Jugoslavija da bide posebna edinica; 4. MANAPO se temeli na legalni narodnodemokratski principi vo borbata za sloboda i mir. Celta na MANAPO bila preku politi~kata aktivnost da ja afirmira svojata dejnost po{iroko sred narodot. So taa cel vo Prilep i Prespa vo tekot na 1936 g., pod formata na nezavisna lista, bil
251

napraven obid za u~estvo vo lokalnite izbori. Vo 1938 g., vo koalicija so Zdru`enata opozicija, pred s so Narodnata zemjodelska partija na d-r Dragoqub Jovanovi}, MANAPO u~estvuval vo parlamentarnite izbori. Nemaj}i politi~ka mo`nost samostojno da nastapi na izborite, MANAPO gi poddr`al kandidaturite na Zdru`enata opozicija. Izbornite rezultati {to gi postignala Zdru`enata opozicija vo Makedonija ja poka`ale popularnosta na MANAPO i uka`ale na toa deka bez negova poddr{ka nikoj ne mo`el da smeta na pozna~aen uspeh vo Vardarska Makedonija. Vo toj moment interesite na MANAPO se poklopuvale so interesite na opozicionata Zemjodelska partija na Jovan Jovanovi}-Pi`on vo Srbija. Za vreme na izbornata kampawa vodena vo 1939 g. na predizbornite sobiri vo Veles, Prilep, Bitola i vo Ohrid, pokraj govornicite na Zemjodelskata partija na Pi`on, govorele i pretstavnicite na MANAPO. Tie govorele na makedonski jazik i se zalagale za priznavaweto na makedonskiot nacionalen identitet, za pravoto na samoopredeluvawe, Makedoncite da mo`at slobodno da go upotrebuvaat svoeto ime Makedonec, za federativno ureduvawe na Jugoslavija itn. Vakvite nastapi na pretstavnicite na MANAPO naiduvale na {irok odek sred narodot vo Makedonija. Tie go ohrabruvale nego i go podigale negovoto nacionalno dejstvuvawe. Makedonskata nacionalna aktivnost na MANAPO i na drugi intelektualni krugovi vo toj period se odrazila vo pove}e segmenti na makedonskiot op{testven `ivot. Zna~ajna data vo toj pogled pretstavuva izleguvaweto na ve}e spomenatoto mese~no spisanie Lu~ vo juni 1937 g. Toa izleguvalo do 20 maj 1938 g., koga vlastite go zabranile. Izlegle vkupno 7 broja. Vo nego se objavuvale statii na srpski i na makedonski jazik. Nakuso re~eno, celta na Redakcijata bila na psiholo{ki plan da ja razbudi energijata na makedonskiot narod, taa da se oslobodi za akcija za sovladuvawe na site te{kotii pred koi se nao|ale vo ova vreme. Osobeno zna~ajna data vo afirmacijata na makedonskiot nacionalno-kulturen identitet pretstavuva objavuvaweto na prvenecot na makedonskata sovremena poezija, stihozbirkata Beli mugri na Kosta Racin (1939 g.) vo Samobor, Hrvatska. Toa e mala epistolarna zbirka na poezija, koja izvr{i ogromno vlijanie vo podignuvaweto na nacionalnata svest na makedonskiot narod.

252

Narasnatoto i javno manifestirano makedonsko nacionalno soznanie na {irokite masi vo vardarskiot del na Makedonija pod srpska vlast vo Srbija predizvikuvalo golema voznemirenost i strav. Refleksija na ovaa pojava vo Srbija pretstavuva statijata na poznatiot srpski arheolog Nikola Vuli}, objavena vo vesnikot Vreme vo Belgrad pod karakteristi~en naslov: Ju`na Srbija ili Makedonija. Vo nea se negiraat imeto Makedonija za vardarskiot del na Makedonija, kako i pravoto na nejziniot narod da se narekuva Makedonci. Ovaa statija na Vuli} vo vardarskiot del na Makedonija predizvikala `estoki reakcii. Sli~ni reakcii imalo i vo redovite na makedonskata emigracija vo Bugarija. Osobeno ostro reagirale makedonskite studenti vo Zagreb. Tie so pomo{ na svoite hrvatski kolegi uspeale da spre~at Vuli} da odr`i predavawe na 2 dekemvri i.g. pred studentite vo Zagreb. Vo direkten kontakt so nego go prinudile da prifati debata za odr`livosta na stavovite izneseni vo vesnikot Vreme. Debatata se odr`ala vo Zagreb na 3 dekemvri 1939 g. Od makedonska strana u~estvuvale pet lica predvodeni od Kosta Racin, a od srpska prof. Nikola Vuli} i Jovan Radowi}. Debatata bila dolga i ostra. Makedonskite pretstavnici ja iskoristile {ansata na javna scena da gi otfrlat tezite na Vuli} i da go odbranat pravoto na makedonskiot narod na postoewe, ednakvo na pravoto na drugite sosedni narodi. Sudirot so tezite na Vuli}, t.e. so golemosrpskata ideologija pri krajot na 1939 g., pretstavuva vrv na eden izvonredno uspe{en mar{ na makedonskiot narod za kulturna, nacionalna i politi~ka afirmacija kako nacionalen subjekt vo ramkite na Kralstvoto Jugoslavija. Toa pred po~etokot na antifa{isti~kata i narodnoosloboditelnata borba vo Vtorata svetska vojna pretstavuvalo golem is~ekor. Zaslu`uva da se podvle~e deka toa {to go pravele makedonskite intelektualci od vardarskiot del na Makedonija se sovpa|alo so aktivnosta na makedonskite intelektualci okolu Makedonskiot literaturen kru`ok vo Bugarija. Toa e dokaz deka borbata na makedonskiot narod vo podelena Makedonija, vo koja me|u podelenite delovi bile zabraneti sekakvi kontakti, bila napojuvana so ideite na Ilindenskoto vostanie, pa tie objektivno gi nosele istite streme`i. Svojot istoriski is~ekor vo razvojot na makedonskata kulturnopoliti~ka misla MANAPO go napravil kako narodno studentsko dvi`ewe. Me|utoa, pribli`uvaweto na Vtorata svetska vojna na Balka253

not i nu`nosta da se u~estvuva vo nea na stranata na antifa{isti~kite sili na dneven red go postavile pra{aweto za sozdavawe politi~ka partija so svoja ideolo{ka i organizaciona programa. MANAPO kako op{tonarodno dvi`ewe gi iscrpelo svoite mo`nosti. Kako nov sovremen politi~ki subjekt se pojavila Komunisti~kata partija vo Makedonija, kako del na Komunisti~kata partija na Jugoslavija. Platformata na KPJ vo Makedonija bila definirana vrz istoriskite streme`i na makedonskiot narod za sloboda i nezavisnost. Tie se vgradeni vo deklaracijata na KPJ (proletta 1939 g.) pod naslov: KPJ i makedonskoto nacionalno pra{awe. Osnovnata poenta na ovaa deklaracija e: Makedoncite se posebna nacija na Balkanot, ne se nitu Grci, nitu Srbi, nitu Bugari i bez polna sloboda na makedonskiot narod ne mo`e da se govori za konsolidacija na Jugoslavija. Od esenta 1939 g. i osobeno vo prvata polovina na 1940 g. doa|a do brzo politi~ko i organizaciono {irewe na Komunisti~kata partija vo Makedonija. Vo pove}e mesta bile sozdadeni mesni partiski organizacii. Na 2 septemvri 1940 g. na Vodno pokraj Skopje bila odr`ana Pokrainskata konferencija na KPJ vo Makedonija. Vo Rezolucijata donesena na Konferencijata bile opredeleni neposrednite zada~i na partiskata organizacija vo Makedonija. Vo niv na prvo mesto e naglasena potrebata za sozdavawe op{t makedonski nacionalrevolucioneren front kako del od op{tata borba na proleterijatot vo Jugoslavija. Osnovnata poenta na Rezolucijata e deka samo sojuzot me|u rabotnicite vo Jugoslavija so makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe mo`e da stavi kraj na srpskiot imperijalizam i da im donese sloboda na site narodi. Godinata 1940 vo vardarskiot del na Makedonija bila zabele`ana po masovnite demonstracii vo Prilep i vo Ohrid po povod proslavata na godi{ninata od Ilindenskoto vostanie. Ilindenskite demonstracii bile izraz na narasnatoto silno makedonsko nacionalno dvi`ewe. Analizite na nastanite vo politi~kiot `ivot vo vardarskiot del na Makedonija vo tekot na 1940 g., osobeno vo vtorata polovina od godinata, govorat deka makedonskata partiska organizacija stanala dominanten faktor vo razvojot na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe. No, vo isto vreme, vo nejzinoto odnesuvawe e zabele`ana i monopolizacija na op{testveniot `ivot, izrazena niz nastojuvawata za disciplinirawe na kulturnite tvorci. Karakteristi~en
254

primer vo toj slu~aj bil bojkotot na Kosta Racin, avtorot na Beli mugri, eden od `estokite oponenti na tezite na golemosrpskiot nacionalizam vo debatata so Nikola Vuli}. Taa odluka predizvikala seriozna konfuzija vo intelektualnite krugovi bliski do nacionalnoto dvi`ewe vo Makedonija. Tie {to Beli mugri ja pregrnale kako emanacija na makedonskiot duh, sega se na{le pred dilemata kako da se postavat sprema avtorot i negovoto delo. Dali da se oddeli deloto od avtorot, odnosno avtorot od deloto i mo`no li e toa? Toa bila seriozna damka vo politi~kiot kapital na Partijata. Makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe vo trite dela na podelenata Makedonija kon krajot na ~etvrtata decenija od dvaesettiot vek, neposredno pred prenesuvaweto na Vtorata svetska vojna na Balkanot, navleglo vo nova i povisoka faza na razvoj. Toa e vreme vo koe, vo site tri dela na Makedonija: vardarskiot, egejskiot i pirinskiot, bez ogled na podelenosta i nepostoeweto na politi~ka i organizaciona povrzanost me|u revolucionernite sili na makedonskiot narod, blagodarenie na prethodnite borbi, na tradicijata i izgradenata kolektivna istoriska i nacionalna svest, procesot na afirmacija na makedonskiot nacionalen i politi~ki individualitet, izrazen niz formata na odbrana na pravoto za samostojnost na makedonskiot narod, gi zafatil skoro site sloevi. Vo site tri dela na Makedonija na dneven red se na{la borbata za priznavawe na nacionalnata samobitnost na Makedoncite, borbata za afirmacija na makedonskiot jazik i za otkrivawe na sopstvenoto istorisko bitie. Toa e period vo koj se akcentirala potrebata od organiziran i osmislen napor za afirmacija na nacionalnoto kulturno nasledstvo na makedonskiot narod i za razvivawe na sovremenata makedonska kultura.

255

256

MAKEDONIJA VO VTORATA SVETSKA VOJNA

(19411945)

1. Vtorata svetska vojna na Balkanskiot Poluostrov Vtorata svetska vojna nastanala kako posledica na mnogubrojnite protivre~nosti i protivstavenosti me|u pobedni~kite i porazenite sili vo tekot na Prvata svetska vojna. Italijanskiot fa{izam i germanskiot nacionalsocijalizam sozdale plodna ideolo{ka podloga zasnovana na revizionizmot i revan{izmot za da gi pribli`i zemjite porazeni vo Prvata svetska vojna. Vrz tie osnovi Germanija, Italija i Japonija sozdale sojuz nare~en Troen pakt i preku politikata od pozicija na sila ja istaknale svojata `elba za nova raspredelba na sferite na vlijanija. Vtorata svetska vojna zapo~nala so napadot na Germanija vrz Polska na 1 septemvri 1939 godina. Bugarija pristapila kon Trojniot pakt na 1 mart 1940 godina i vedna{ na 2 mart zapo~nalo navleguvaweto na 12-tata germanska armija od Romanija, preku Dunav, vo Bugarija. Za sedum dena 680.000 germanski vojnici bile rasporedeni po ju`nite granici na Bugarija kon Grcija, Jugoslavija i Turcija. Jugoslovenskata vlada, na 25 mart vo Viena, potpi{ala protokol za pristapuvawe na Jugoslavija kon Trojniot pakt. Po organiziranite demonstracii na 27 mart 1941 godina vo Belgrad, vo Skopje i vo drugi gradovi na Jugoslavija od strana na prozapadnite srpski politi~ki partii i po izvr{eniot dr`aven udar, paktot so Germanija bil otfrlen i bila formirana nova, proangliska vlada, na ~elo so generalot Du{an Simovi}. Novata vlada na 5 april 1941 godina potpi{ala spogodba so Sovetskiot Sojuz za nenapa|awe.
257

2. Aprilskata vojna od 1941 godina i podelbata na Makedonija Neposredno po nastanite od 27 mart, Hitler re{il vojni~ki da ja uni{ti Jugoslavija i da ja razbie kako dr`ava, bidej}i taa stanala nesiguren faktor za pretstojnite akcii Marita (napadot vrz Grcija) i Barbarosa (napadot vrz Sovetskiot Sojuz). Planot predviduval ednovremen napad vrz Jugoslavija i vrz Grcija vo sodejstvo so italijanski i so ungarski sili kako neposredni u~esnici. Kralstvoto Jugoslavija bilo napadnato na 6 april 1941 godina. Istiot den germanskite sili navlegle i vo Makedonija. Vo reonite na Stracin i na Strumica se vodele `estoki borbi vo koi jugoslovenskata vojska se obiduvala da go spre~i brziot probiv na germanskite sili. Jugoslovenskite vozduhoplovni sili, stacionirani vo Skopje i vo Kumanovo, se obiduvale da se protivstavat na germanskata avijacija, no bile razbieni. Na 10 april 1941 godina germanskite sili ja okupirale Makedonija. Na 17 april 1941 godina vo Belgrad bila potpi{ana bezuslovna kapitulacija na jugoslovenskata vojska. Po kapitulacijata, vo soglasnost so odlukata za razbivawe na Kralstvoto Jugoslavija kako dr`ava, nejzinata teritorija bila podelena me|u Germanija, Italija, Ungarija i Bugarija. Po vospostavuvaweto na granicite, no i poradi potrebite germanskite sili da se podgotvuvaat za napad vrz Sovetskiot Sojuz, Hitler pobaral Bugarija da ja okupira Makedonija do odredenata voena granica, koja se protegala po linijata Pirot Vrawe Skopje, ponatamu po dolinata na Vardar do gr~kata granica. Navleguvaweto na italijanskata vojska vo Makedonija, nejzinoto pribli`uvawe do Ohrid i negovata okolina, kako i povikot na Hitler, pretstavuvale silen motiv Bugarskata vlada da gi prekine diplomatskite odnosi so Jugoslavija na 15 april, a ve}e na 18 april 1941 godina bugarskata vojska navlegla vo Makedonija. Taa vo vardarskiot del na Makedonija navleguvala od tri pravci: Krivopalane~kiot, Berovskiot i Strumi~kiot. Na 19 april 1941 godina bugarskata vojska navlegla vo Trakija i vo egejskiot del na Makedonija, na prostorot od desniot breg na rekata Marica do rekata Struma. Me|utoa, vo soglasnost so voeno-politi~kata sostojba vo globalna smisla, kako i so nastanite na Balkanot, so cel da se zadovolat interesite na Germanija, Hitler vo direktivata br. 29, koja se odnesuvala na okupacijata na Grcija, me|u drugoto, izvr{il podelba na egejskiot del na Makedonija.
258

Spored taa direktiva, severna Grcija, odnosno teritorijata na egejskiot del od Makedonija bila podelena na tri okupacioni zoni: Italijanska, Germanska i Bugarska. Italija navleguvala do linijata Lerin Katerina. Germanskata okupaciona zona bila najgolema, go zafa}ala najbogatiot del, na zapad od linijata Katerina Lerin, a na istok do rekata Struma. Bugarija od egejskiot del na Makedonija go okupirala prostorot od rekata Struma do rekata Mesta. Sekoj od okupatorite ja organiziral odbranata na svojata zona, a kontrolata i komandata nad site zoni, koja bila smestena vo Atinaja, ja imala Komandata na 12-tata germanska armija, na ~elo so feldmar{alot List. Granicata do kade {to mo`ela da navleze bugarskata vojska vo Jugoslavija, odnosno vo Makedonija, bila odredena vo planot na Vrhovnata komanda na Vermahtot, donesen na 27 april 1941 godina.

3. Vospostavuvaweto na okupacionata vlast vo Makedonija Na 18 april 1941 godina vo Makedonija navlegla bugarskata armija i vedna{ zapo~nala so vospostavuvawe na okupacionata vlast na podra~jeto vo granicite odredeni od strana na Germancite. Vospostavuvaweto na okupacioniot sistem se vr{elo vo tri fazi. Prvata faza zapo~nala so navleguvaweto na voenite sili i so vospostavuvaweto na voenata vlast. Taa se vospostavuvala naporedno so napreduvaweto na voenite sili, prvo vo golemite gradovi i vo pomalite naseleni mesta, a potoa i po glavnite komunikaciski jazli. Vo vtorata faza se vospostavuvala policiskata vlast so sproveduvawe razni merki: voveduvawe policiski ~as, ograni~uvawe i stroga kontrola na dvi`eweto, izdavawe novi li~ni ispravi, raseluvawe, apsewe, stroga cenzura, a vo slu~aj na neposlu{nost se primenuvale teror i zlostorstva. Naporedno so tie aktivnosti, bugarskite sili vr{ele silen psiholo{ko-propaganden pritisok. Vo tretata faza, koja mo`e da se nare~e i vospostavuvawe na civilnata, odnosno dr`avnoadministrativnata vlast, se organizirale i se o`ivuvale stopanskata dejnost, administracijata, obrazovanieto, crkvata, kulturata, zdravstvoto, informativnata, finansiskata i drugite dejnosti od oblasta na civilniot op{testven `ivot. Organiziraweto i funkcioniraweto na bugarskiot okupacionen sistem vo Makedonija istovremeno pretstavuvalo prezemawe na prirodnite, istoriskite, kulturnite i site drugi bogatstva na makedon259

skata teritorija, a se zapo~nalo i so asimilirawe i denacionalizirawe na makedonskiot narod. Za takov vid osloboduvawe Bugarskata vlada ve}e imala podgotveni sili koi, za kratko vreme i bez pogolemi problemi, vospostavile voena, sudska i zakonodavna, a potoa i administrativna i politi~ka vlast, kako i crkovna jurisdikcija. @ivotot i funkcioniraweto na bugarskata vlast vo Makedonija trebalo da bidat isti kako i vo Bugarija. Na italijanskoto okupaciono podra~je voeno-policiskata okupaciona vlast traela do juli 1941 godina. Periodot od april do juli 1941 godina, vsu{nost, pretstavuva interegnum. Porane{nata kralska jugoslovenska vlast ja napu{tila teritorijata, a nova ne bila vospostavena. Poradi toa, italijanskite voeni organi gi povikale porane{nite jugoslovenski op{tinski sudski i administrativni ~inovnici i ponatamu da ja vr{at vlasta, no da bidat lojalni na italijanskata voena vlast i da sorabotuvaat so italijanskite komandni mesta. So dekretot na Musolini od 17 maj 1941 god. voenite vlasti, odnosno komandnite mesta, organizirale i vospostavile civilna i sudska vlast vo op{tinite. So ovoj dekret bilo naredeno, na teritorijata {to ja okupirale italijanski vooru`eni sili, civilnata vlast, vo soglasnost so Voeniot zakon, da ja vr{at civilni komesari, koi }e bidat imenuvani od Vrhovnata komanda, odreduvaj}i im istovremeno teritorija na koja }e ja vr{at vlasta. Civilnite komesari postavuvale ili otpu{tale slu`beni lica vo zavisnost od potrebite ili po naredba na Vrhovnata komanda. Vsu{nost, tie se gri`ele za funkcioniraweto na javniot red i za bezbednosta, kako i za odvivawe na aktivnostite na okupaciskite sili, odnosno za odr`uvawe na okupacioniot sistem. Vo juli 1941 godina, so Dekret na kralskiot pretstavnik na Italija vo Albanija Fran~esko Jakomini, okupiraniot del na Makedonija od italijanskite sili bil anektiran kon Albanija, so {to bila sozdadena Golema Albanija spored programata na Prizrenskata liga.

4. Bugarskiot akcionen komitet Po Kapitulacijata na Kralstvoto Jugoslavija i navleguvaweto na germanskite sili se raspadnal vladea~kiot sistem na Kralstvoto i nastanal period na bezvlastie, odnosno politi~ki interegnum. So navleguvaweto na germanskite sili vo Makedonija, od Bugarija pristignale makedonski emigranti, probugarski orientirani. Tie, vo
260

sredinata na april 1941 godina vo Skopje go formirale Bugarskiot centralen akcionen komitet a potoa, vo pogolemite gradovi niz cela Makedonija, formirale u{te 25 mesni bugarski akcioni komiteti. Privrzanicite na idejata za sozdavawe bugarski akcioni komiteti vo Makedonija, ~ii realizatori bile Stefan Stefanov i Vasil Haxi Kimov, smetale deka vo sozdadenite uslovi so okupacijata na Kralstvoto Jugoslavija Bugarija mo`e da ne u~estvuva vo vojnata. Vo takvata situacija nivnata zada~a bila da povedat borba za postignuvawe avtonomija na Makedonija i nejzino prisoedinuvawe kon Bugarija. Me|utoa, otkako ja vospostavila svojata okupaciona vlast, na 7 juli 1941 godina Bugarskata vlada donela odluka da gi raspu{ti bugarskite akcioni komiteti i da ja zabrani nivnata aktivnost. Pokraj bugarskite akcioni komiteti, po navleguvaweto na bugarskata okupatorska vojska vo Makedonija, privrzanicite na Ivan Mihajlov ja prodol`ile sorabotkata so Bugarskata vlada, a nekoi od niv sorabotuvale i so germanskite okupatorski komandi, no i so Ivan Mihajlov, koj vo toa vreme porestojuval vo Zagreb. Na toj na~in kaj sorabotnicite na okupatorskite sili do{lo do raslojuvawe vo dve grupi. Vo prvata, me|u poistaknatite li~nosti bile: Dimitar ^katrov, Spiro Kitan~ev, Dimitar \uzelov i drugi. Vtorata grupa ja so~inuvale privrzanicite na Ivan Mihajlov, me|u koi osobeno se istaknuvale: Vasil Haxikimov, Stefan Stefanov, Kiril Drangov, Boris Ognenov i drugi. I dvete grupi imale bugarska nacionalna opredelba i vrz taa osnova ja ostvaruvale sorabotkata so Bugarskata vlada. I ednite i drugite go prifa}ale bugarskiot karakter na makedonskiot narod, no se razlikuvale vo odnos na pripadnosta na idnata dr`ava. Prvite idninata na Makedonija ja gledale vo proglasuvaweto na avtonomna ili nezavisna makedonska dr`ava pod protektorat na Tretiot Rajh; taa trebalo da ima bugarski karakter, a nejziniot oficijalen jazik da bide bugarskiot literaturen jazik. Vtorite se zalagale za obedinuvaweto na Makedonija vo ramkite na bugarskata dr`ava. Iako i dvete grupi nastojuvale da se nametnat so svoite stavovi kaj bugarskite okupatorski vlasti i da gi realiziraat svoite idei, tie ostanale razo~arani od odnosot na bugarskiot dr`ava, koja edinstveno gledala da gi iskoristi niv za svoite okupatorski celi, voop{to ne obrnuvaj}i vnimanie na nivnite stavovi koi bile vo sprotivnost so politikata na Bugarskata vlada. Isto taka, nivnite idei, osven kaj mal del od makedonskiot narod, voop{to ne bile prifatlivi za narodot, koj

261

mnogu brgu ja sfatil okupatorskata uloga na Bugarite vo Makedonija i nivnata namera za negovata denacionalizacija. Grupata okolu Dimitar ^katrov i Dimitar \uzelov bila sostavena glavno od mesnata inteligencija. Po navleguvaweto na germanskata okupatorska vojska, vo ovaa grupa do{lo do raslojuvawe vo dve pomali grupi. Prvata se zalagala Makedonija da se prisoedini kon Bugarija, a vtorata grupa, vo koja bile D. ^katrov, D. \uzelov, S. Kitin~ev i drugi, barala da se proglasi avtonomna ili nezavisna makedonska dr`ava pod protektorat na Tretiot Rajh.

5. Oru`enata borba vo Makedonija (19411945) 5.1. Politi~kite i voenite podgotovki na NOD za borba protiv okupatorite Vo fevruari 1940 godina vo Skopje se odr`alo sovetuvawe na PK na KPJ za Makedonija na koe se raspu{til postojniot i nedovolno aktiven Pokrainski komitet i se izbralo novo, privremeno, pokrainsko rakovodstvo, vo ~ij sostav vlegle: Metodija [atorov [arlo (sekretar), Pero Ivanovski-Tikvar, Orce Nikolov, Koce StojanovskiMetalec i Dobrivoe Vidi} ~lenovi. Noviot Pokrainski komitet gi povrzal site partiski organizacii i go obezbedil potrebnoto edinstvo vo rakovodeweto. Po izvr{enata analiza na sostojbata, PK prezel merki za zasiluvawe na svojata dejnost. Rakovodstvoto ja afirmiralo borbata za nacionalna i socijalna sloboda i zapo~nalo da izdava proglasi, letoci i vesnici, koi se rasturale glavno me|u makedonskata inteligencija i rabotnicite. Vo juni 1940 godina, KP vo Makedonija gi formulirala osnovnite elementi na svojata nacionalna programa. Pokrainskata konferencija na KP vo Makedonija, odr`ana na 8 septemvri 1940 godina na Vodno kaj Skopje, osobeno vnimanie mu posvetila na makedonskoto nacionalno pra{awe. Na Konferencijata bila donesena Rezolucija na PK na KP vo Makedonija vo vrska so celite na NOD na makedonskiot narod, bile izbrani nov Pokrainski komitet, sostaven od devet ~lena, i {est delegati za Pettata zemska konferencija na KPJ. Na Pettata zemska konferencija na KPJ, odr`ana od 19 do 23 oktomvri 1940 god. vo Dubrava kaj Zagreb, [atorov gi zastapuval stavovite za nacionalno osloboduvawe i obedinuvawe na makedonskiot
262

narod i za iseluvawe na Srbite, koi bile doseleni vo Makedonija po Prvata svetska vojna i bile nositeli na golemosrpskata politika. Poradi takvite negovi stavovi [atorov bil kritikuvan za zastranuvawe vo odnos na nacionalnoto pra{awe i pra{aweto za kolonistite. Vo januari 1941 godina, pro{ireniot Plenum na Pokrainskiot komitet na KPJ vo Makedonija zaklu~il deka krajnite celi na borbata na makedonskiot narod se potpolnoto osloboduvawe i ramnopravnost. Bez ogled {to toa ne bilo decidirano zabele`ano, na toj sostanok bil opredelen fundamentot na nacionalnata obedinitelna dr`avotvorna programa na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe i bile definirani celite na nacionalnoosloboditelnata i antifa{isti~kata vojna na makedonskiot narod. Imaj}i ja predvid op{tata sostojba i osobeno situacijata vo cela Makedonija, Metodi [atorov, kako sekrektar na PK, se obidel vardarskiot del na Makedonija da go pretvori vo piemont za obedinuvawe i za sozdavawe samostojna makedonska dr`ava. So ogled na toa deka re~isi site balkanski komunisti~ki partii vo pogled na makedonskoto nacionalno pra{awe izrazuvale golemodr`avni interesi, toj najgolema doverba imal vo Kominternata i vo nejziniot generalen sekretar Georgi Dimitrov. Poradi toa, sledej}i gi direktivite na Kominternata i od telegramata na G. Dimitrov do Tito, vo po~etokot na maj 1941 godina Metodi [atorov otpatuval vo Sofija i vospostavil kontakti so Bugarskata rabotni~ka partija (BRP) koja, isto taka, strogo gi po~ituvala odlukite na Kominternata. Pritoa, imeto na PK na KPJ vo Makedonija bilo promeneto vo Pokrainski komitet na Rabotni~kata partija na Makedonija. Vo tekot na maj 1941 godina, pod rakovodstvo na Metodija [etorov-[arlo, pove}e partiski organizacii na terenot organizirale voena obuka, vo prv red za rakuvawe so oru`je. Na 2 juni 1941 godina grupa mladinci izvr{ila diverzantska akcija vo koja bil zapalen i uni{ten eden germanski transporten avion od tipot JU-52, koj poradi defekt na motorot se spu{til prisilno na edna livada vo blizina na aerodromot. Potoa, vo gradot, bil zapalen i eden germanski kamion. Na 12 juni 1941 godina vo seloto Gorni Disan Kavadare~ko, po edna agitatorska akcija, bugarskite vojnici go ubile Dime Pop Atanasov. Toj e prvata `rtva na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe vo borbata protiv bugarskiot okupator. Po napadot vrz Sovetskiot Sojuz, Pokrainskiot komitet na KPJ za Makedonija, pri krajot na juni 1941 godina, formiral Voena komi263

sija za rabota po voenite pra{awe. Voenata komisija na PK istovremeno gi vr{ela i rabotite po voenoto pra{awe pri Mesniot komitet na Skopje. Konkretno, taa rabotela na slednite zada~i: sobirawe na oru`je, municija, eksploziv i na druga voena oprema; sobirawe na informacii za dvi`eweto na okupatorskite sili i za vozniot red na `eleznicata; organizirawe na diverzantski grupi; obuka za rakuvawe so oru`je i so diverzantski sredstva i drugo. Po zasiluvaweto na diverzantskite akcii i izvr{enite celosni podgotovki, Voenata komisija na PK i MK na Skopje donela odluka diverzantskite grupi da se povle~at od bazata kraj Vardar na planinata Vodno. So obedinuvaweto na diverzantskite grupi, na 22 avgust 1941 godina bil formiran Skopskiot partizanski odred. Pri krajot na avgust, po naredba na Voenata komisija, Skopskiot partizanski odred ja izvr{il prvata borbena akcija so napadot vrz Pirotehni~kiot zavod vo Hanrievo (\or~e Petrov) kade {to Germancite go skladirale zarobenoto oru`je od jugoslovenskata vojska vo vardarskiot del na Makedonija. So formiraweto na mesnite voeni komisii i na Pokrainskiot voen {tab i so sozdavaweto voeni bazi, osobeno po prvite diverzantski akcii i po formiraweto na partizanskite odredi se sozdale uslovi za formirawe po{iroka voena organizacija. Se vospostavuvala sorabotka i so mesnite {tabovi od egejskiot i pirinskiot del na Makedonija, pri {to Bitolskiot sorabotuval so Lerinskiot, a Strumi~kiot so Gornoxumajskiot voen {tab. Vsu{nost, podgotovkite za oru`enata borba i prodol`uvaweto na aktivnostite povrzani so programata za obedinuvawe, na terenot prakti~no gi sproveduvale mesnite organizacii na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe. Na 24 juli 1941 godina CK na KPJ odr`al specijalna sednica za sostojbata vo PK na KPJ za Makedonija. Na taa sednica Metodi [atorov bil obvinet za antipartisko i kontrarevolucionerno dejstvuvawe, po {to bila donesena odluka za negovo razre{uvawe od dol`nosta sekretar na Pokrainskiot komitet i za negovo isklu~uvawe od Partijata. CK na KPJ go odredil Dragan Pavlovi} za svoj poverenik pri PK na KPJ za Makedonija. Vo po~etokot na avgust 1941 godina Dragan Pavlovi} i Lazar Koli{evski pristignale vo Makedonija, kade {to prviot imal zada~a da go raspu{ti postojniot i da formira nov PK {to }e go rakovodi Koli{evski. So ogled na toa deka KPJ ve}e ja zapo~nala oru`enata borba protiv germanskite i drugite okupatorski sili, {to imalo prakti~no zna~ewe za borbata na Sovetskiot Sojuz, Kominternata re{ila par264

tiskata organizacija vo vardarskiot del na Makedonija da se stavi pod rakovodstvo na KPJ od prakti~ni pri~ini. Toa zna~i deka po napadot na Germanija vrz SSSR Stalin povtorno go priznal teritorijalniot integritet na Kralstvoto Jugoslavija, a toa mu ovozmo`uvalo na Tito da gi obedini revolucionernite sili vo eden front. Na 4 septemvri 1941 godina Tito ja izvestil Kominternata za prezemenite merki vo Makedonija. Vo po~etokot na septemvri 1941 godina bil formiran nov Pokrainski komitet na KPJ za Makedonija vo sostav: Bane Andreev, Lazar Koli{evski, Borka Taleski, Mara Naceva i Blagoj Jankov-Mu~eto, a ne{to podocna ~len na PK stanala i Vera Aceva. Na 24 septemvri 1941 godina noviot PK donel odluka za operativno dejstvuvawe. Na 26 septemvri 1941 godina bil formiran Pokrainski voen {tab za Makedonija, ~ii ~lenovi bile: Lazar Koli{evski, Cvetko Uzunovski, Mir~e Acev, Stra{o Pinxur i Mihailo Apostolski. Makedonskiot Voen {tab gi prodol`il podgotovkite za oru`enata borba i za formirawe partizanski odredi. Voenata organizacija bila soodvetna na partiskata. Na 24 septemvri 1941 godina PK odr`al sostanok na koj bile doneseni odluki za operativno dejstvuvawe. Na prviot sostanok Pokrainskiot voen {tab donel odluka da se zabrzaat podgotovkite za isfrlawe partizanski odredi. Kako najpovolni reoni bile odredeni: Kozjak, Skopska Crna Gora, Karaxica, Babuna, Pelister, odnosno okolu Skopje, Kumanovo, Prilep, Veles, Bitola, a vo zapadna Makedonija vo reonite na Debarca i na Mavrovo. Potoa, pokraj Skopskiot, vo po~etokot na oktomvri 1941 godina bile formirani u{te i Prilepskiot i Kumanovskiot partizanski odred, kako i pove}e diverzantski grupi. Vo soglasnost so septemvriskite odluki na PK i na Pokrainskiot voen {tab, na 11 oktomvri 1941 godina Prilepskiot partizanski odred izvr{il napad vrz Policiskata stanica i vrz zatvorot vo Prilep. Istovremeno, borbeni akcii izvr{il i Kumanovskiot partizanski odred. Vo po~etokot na oktomvri 1941 godina CK na BRP go ispratil Bojan Blgaranov kako svoj pretstavnik vo vardarskiot del na Makedonija, so zada~a da go kontrolira rakovodstvoto na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe i da ja nametne probugarskata linija. Vo tekot na 1941 godina, vo uslovi na formirawe na makedonskoto voeno i politi~ko rakovodstvo i so zasiluvaweto na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe, KPJ i BRP, preku svoite pretstavnici Pavlovi} i Blgaranov, vlijaele za ostvaruvawe na jugoslovenskata, odnosno bugarskata linija, {to se odrazilo kako golema pre~ka
265

pri organiziraweto i konsolidiraweto na makedonskoto antifa{isti~ko i nacionalnoosloboditelno dvi`ewe. Po~etniot podem vo organiziraweto na oru`enata borba vo Makedonija, izrazen niz ostvaruvaweto na diverzantskite akcii i pojavata na partizanskite odredi, bil podzabaven esenta 1941 godina. Pri krajot na 1941 godina, po direktiva na PK na KPJ za Makedonija, partizanskite odredi bile raspu{teni. 5.2. Zasiluvaweto na oru`enata borba Pri krajot na dekemvri 1941 godina rakovodstvoto na NOD vo vardarskiot del na Makedonija se na{lo vo te{ka sostojba. PV[ i partizanskite odredi bile raspu{teni, vo PK nastanala polarizacija na dve grupi, odredeno vlijanie imal i Bojan Blgaranov, pretstavnik na BRP, vrskite so CK na KPJ ne funkcionirale, a bugarskiot okupator gi zasilil merkite i ja zapo~nal nasilnata mobilizacija na makedonskoto naselenie vo bugarskata okupatorska vojska. Na 26 i 27 dekemvri bil odr`an sostanok na PK na koj bilo kritikuvano raspu{taweto na PV[ i na partizanskite odredi, potoa bile izvr{eni promeni vo PV[, a vo noviot sostav vlegle: Mihailo Apostolski (komandant), Trajko Bo{kovski (politi~ki komesar), Stra{o Pinxur (pomo{nik-komandant), Borko Taleski i Cvetko Uzunovski (~lenovi). Na istiot sostanok PK donel odluka vo najskoro vreme da se odr`i pokrainsko partisko sovetuvawe. Partiskoto sovetuvawe bilo odr`ano na 7 januari 1942 godina vo Skopje. Na ova sovetuvawe, poznato kako Januarsko, ne bile povikani site ~lenovi na Plenumot na PK, a povikot ne sodr`el dneven red. Pokanetite bile izvesteni deka }e se zazeme stav po pra{aweto za mobilizacijata i vojnicite koi do{le na otsustvo. So sovetuvaweto rakovodel Bane Andreev, a na dnevniot red bile postaveni niza pra{awa od voena i od politi~ka priroda. Vo po~etokot na 1942 godina PV[ donel pove}e zaklu~oci {to imale strategisko zna~ewe za natamo{niot razvoj na oru`enata borba. Za da se sprovedat na terenot, PV[ formiral svoj Operativen voen {tab vo koj vlegle Pero Ivanovski kako komandant, Trajko Bo{kovski i Kiro Krstevski kako ~lenovi. Kon sredinata na april 1942 godina, Operativniot voen {tab od Skopje zaminal na teren. No, poradi pa|aweto na komandantot vo racete na bugarskata policija, Operativniot voen {tab ne uspeal da se sostane so odredite. Prolet266

ta 1942 godina bila ispratena direktiva za isfrlawe partizanski grupi, koi bi pretstavuvale jadra za formirawe novi partizanski odredi. Naporedno so novite partizanski odredi bilo formirano i novo voeno i politi~ko rakovodstvo na NOD. Pokrainskiot voen {tab (PV[), na sostanokot vo Skopje odr`an vo sredinata na mart 1942 godina, izvr{il analiza na dejstvuvaweto na prvite partizanski odredi i zaklu~il deka e potrebno da se napravat izmeni i vo organizacijata i vo taktikata na oru`enata borba. Pokraj toa, na istiot sostanok bile doneseni i slednite zaklu~oci: partizanskite odredi se stavaat pod neposredna komanda na Pokrainskiot voen {tab; novoformiranite odredi vo svojot sostav da imaat od dve do tri ~eti; snabduvaweto na odredite so hrana, obleka, oru`je i oprema da se vr{i preku akcii protiv neprijatelot i neposredno od selata; odredite da ne se vrzuvaat za svoite rodnokrajni mesta, tuku {iroko da manevriraat. Na onie odredi {to dejstvuvale na teritorijata pod bugarska okupacija im se prepora~uvalo, vo slu~aj na te{ka sostojba, da se prefrlat na teritorijata pod italijanska okupacija. Pri krajot na maj 1942 godina, pred s na barawe od okru`nite komiteti i mesnite organizacii, do{lo do promena na postojniot PK i do formirawe Privremen pokrainski komitet na KPJ za Makedonija. Vo sostavot na Privremeniot PK na KPJ za Makedonija vlegle: Cvetko Uzunovski, Mara Naceva, Mir~e Acev, Cvetan Dimov i Qup~o Arsov. So formiraweto na novoto rakovodstvo na NOD se nadminala sozdadenata sostojba, se zapo~nalo so formiraweto na novite partizanski odredi, se zasilila oru`enata borba i se vr{ele podgotovki za formirawe Glaven {tab na makedonskata vojska. Kon sredinata na juni 1942 godina Privremeniot PK na KPJ za Makedonija izvr{il reorganizacija i preimenuvawe na Pokrainskiot voen {tab vo Glaven {tab na Narodnoosloboditelnite partizanski odredi na Makedonija (G[ na NOPOM). Vo sostavot na G[ vlegle: Mihailo Apostolski komandant; Cvetko Uzunovski, Mir~e Acev, Stra{o Pinxur i Qup~o Arsov ~lenovi. G[ na NOPOM re{il da go obnovi Operativniot voen {tab kako poseben organ na G[. Vo sostav na Operativniot {tab vlegle: Trajko Bo{kovski komandant, Stiv Naumov politi~ki komesar i Kiro Krstevski odgovoren za

267

snabduvawe. Vo tekot na 1942 godina vo Makedonija bile formirani devet partizanski odredi so razli~na brojna sostojba. Po formiraweto na Privremeniot PK i preimenuvaweto na PV[ vo G[ na NOPOM bile prezemeni merki so koi se sozdale popovolni uslovi za razgoruvaweto na oru`enata borba. Privremeniot PK na KPJ za Makedonija i G[ na NOPOM napravile kvaliteten ~ekor vo toj pogled koga vo fokusot gi postavile pra{awata za povrzuvaweto na partizanskite odredi i za obedinuvaweto na borbata na makedonskiot narod od site delovi na Makedonija kako uslovi za splotuvawe na makedonskite sili i za sozdavawe edinstven makedonski nacionalnoosloboditelen front, {to bilo mo{ne zna~ajno za natamo{noto organizirawe na oru`enata borba. Po toj povod Privremeniot PK i G[ na NOPOM im izdale direktivi na Okru`nite komiteti vo Bitola i vo Strumica da vospostavat vrska i sorabotka so Lerinskata organizacija na KPG i Petri~kata organizacija na BRP, a preku niv i so nacionalnoosloboditelnite dvi`ewa vo egejskiot i vo pirinskiot del na Makedonija. Vo tekot na 1942 godina narodnoosloboditelnoto dvi`ewe na Makedonija se razvivalo vo nekolku fazi: Prvata faza zapo~nala so izleguvaweto na novite odredi vo april i traela do juli 1942 godina. Vo toj period se razvivala politi~kata atigacija i se odvivalo voenoto organizirawe, a vo Skopsko, Vele{ko, Prilepsko, Bitolsko, Kru{evsko i vo Resensko izlegle odredi i se vr{ele oru`eni akcii. Vtorata faza traela od juli do esenta 1942 godina. Vo toj period se zacvrstil Glavniot {tab, a nekoi ~lenovi na PK i na Glavniot {tab zaminale na teren za da ja prenesat direktivata za zasiluvawe na oru`enata borba i da im pomognat na mesnite voeni {tabovi i partiski organizacii. Tretata faza zapo~nala esenta 1942 godina, koga Glavniot {tab zapo~nal da prezema merki za reorganizacija i za pogolema samostojnost na partizanskite odredi. Vo ovaa faza odredite dobile zada~a sekojdnevno da vr{at akcii na `elezni~kite linii i patnite komunikacii, da prekinuvaat telefonski linii, da vr{at diverzii vo rudnicite {to gi koristele okupatorite. Poradi takvite akcii odredite po~nale da se dvi`at na po{irok prostor od rodnokrajnata teritorija. Na toj na~in pogolemiot del od teritorijata bil pokrien so partizanski odredi, oru`enata borba se zasilila vo site kraevi i se sozdale osnovnite pretpostavki za formirawe makedonska regularna vojska.
268

Na 25 fevruari 1943 godina vo Makedonija pristignal Svetozar Vukmanovi}-Tempo vo svojstvo na delegat na V[ na NOV i PO na Jugoslavija. Kako rezultat na dotoga{nata organizaciona voeno-politi~ka rabota i aktivnost na makedonskite komunisti, toj zateknal sostojba na jasna politi~ka opredelba na makedonskiot narod za vodewe oru`ena borba. Vo duhot na priznavaweto polni nacionalni prava na narodite na Jugoslavija, a so cel NOD vo Makedonija da bide rakovodeno od edno avtoritetno nacionalno partisko telo, vo Skopje bil formiran CK na KP na Makedonija, koj na 19 mart 1943 godina vo Tetovo ja odr`al i svojata prva sednica. Ednovremeno bile formirani pet operativni zoni i pet oblasni komiteti, a bile doneseni i odluki za prefrlawe na CK na KPM i na G[ na NOV i PO na Makedonija vo teritorijata na zapadna Makedonija i za formirawe novi partizanski odredi. I pokraj te{kotiite vo sproveduvaweto na nabele`anite zada~i, procesot na oru`enata borba ne mo`el da bide prekinat. Borbata postepeno zemala s po{irok zamav, potoa se izdignala na relativno povisok stepen i opfatila novi podra~ja. Na prviot sostanok oficijalno bil izbran sostavot na Centralniot komitet na KPM: Lazar Koli{evski politi~ki sekretar; Mara Naceva organizacionen sekretar; Cvetko Uzunovski, Strahil Gigov, Kuzman Josifovski i Bane Andreev ~lenovi. Na istiot sostanok, osven politi~koto, bilo reorganizirano i voenoto rakovodstvo na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe, odnosno Glavniot {tab na NOPOM bil reorganiziran vo Glaven {tab na Narodnoosloboditelnata vojska i partizanskite odredi na Makedonija (G[ na NOV i POM). Zaedno so naredbata na Vrhovniot {tab na NOV i POJ za formirawe na pette operativni zoni vo teritorijata na Makedonija, bile precizirani i zada~ite na G[ na NOPOM i na {tabovite na operativnite zoni za da vospostavat sorabotka so dvi`ewata na otporot vo sosednite zemji. Konceptot na Glavniot {tab na NOV i POM bil Makedonija da se pokrie so potrebniot broj {tabovi i partizanski odredi na koi }e se temeli natamo{niot razvoj na oru`enata borba. So toa prakti~no se zapo~nalo so realizacijata na usvoeniot koncept za razvojot na oru`enata borba vo tekot na 1943 godina. Na Prespanskiot sostanok, odr`an na 2 avgust 1943 godina, bilo dogovoreno da se organiziraat pokrupni voeni edinici, sposobni da dejstvuvaat na po{iroki podra~ja vo Makedonija, koi bi imale pogole269

mi manevarski sposobnosti za borba protiv okupatorot. Na ovoj sostanok bil donesen zaklu~ok da se zapo~ne so podgotovki za svikuvawe Antifa{isti~ko sobranie. Tuka, za prv pat konkretno, stanalo zbor i bila donesena odluka da se sozdade najvisok organ na vlasta, koj voedno bi bil i konstitutiven organ na novata makedonska dr`ava. Re{enijata na Prespanskiot sostanok na CK na KPM otvorile nova perspektiva za osloboditelnata borba. So niv se otvoril pat za sozdavawe regularna makedonska vojska i najvisoki organi na narodnata i dr`avnata vlast vo Makedonija. Voenite uspesi i prilivot na novite borci sozdale uslovi da se pristapi kon realizacija na idejata za sozdavawe NO vojska. Na 18 avgust 1943 godina, na planinata Slavej, bila formirana prvata regularna voena edinica, bataljonot Mir~e Acev. Ne{to podocna, na 11 noemvri 1943 godina, kaj Slivovo bila formirana i Prvata makedonsko-kosovska brigada. Na toj na~in se zapo~nalo so sozdavaweto pokrupni operativno-takti~ki formacii na makedonskata NO vojska. So toa se sozdavala pogolema slobodna teritorija vo koja voenoto i politi~koto rakovodstvo na NOD razvivale po{iroka politi~ka aktivnost i go zapo~nale sozdavaweto na organite na vlasta. Na slobodnata teritorija vo zapadna Makedonija politi~koto i voenoto rakovodstvo na NOD vo Makedonija vo prvata polovina na oktomvri 1943 godina izdale dokument poznat kako Manifest na G[. Vo nego G[ gi iznel osnovnite na~ela na osloboditelnata borba i gi soop{til makedonskite pogledi vo vrska so idnata zaednica na jugoslovenskite narodi. Tamu se istaknuva deka makedonskiot narod vo idnata zaednica na jugoslovenskite narodi }e bide celosno ramnopraven so niv. Toa bilo dosta zna~ajno, bidej}i ne retko se {pekuliralo, pa i vo redovite na makedonskoto osloboditelno dvi`ewe, deka makedonskiot narod vlegol vo borba bez negova `elba i deka se borel za obnovuvawe na raspadnatoto Kralstvo Jugoslavija. Vo vrska so izdavaweto na Manifestot na G[, istaknati makedonski intelektualci i antifa{isti, ~lenovi na ANOK, podnele svoj Prigovor kon Manifestot na delot {to se odnesuval na projugoslovenskata idnina na Makedonija. Tie idninata na Makedonija ja gledale vo samostojna, nezavisna i obedineta Makedonija ili vo edna balkanska federacija. Se diskutiralo i okolu pra{aweto koj organ bi trebalo da go izdade Manifestot. Imalo iska`uvawa i razli~ni gledi{ta okolu toa dali barawata na makedonskiot narod za negovoto obedinuvawe se dovolno jasni ili zadovolitelni. Sepak, i so taa sodr`ina
270

{to ja imal, Manifestot bil prifaten i gi obedinil u~esnicite vo borbata, taka {to poslu`il kako solidna platforma za nejzinoto natamo{no vodewe. So nego se pottiknalo s pootvorenoto postavuvawe na makedonskoto nacionalno pra{awe i istaknuvawe na `elbata za kone~no obedinuvawe na Makedoncite, kako prioritetni celi na borbata na makedonskiot narod. Manifestot e najizdr`aniot dokument {to bil dotoga{ upaten do narodot. Vo soglasnost so odlukata na Prespanskiot sostanok na CK na KPM da se pristapi kon podgotovkite za odr`uvawe na antifa{isti~koto sobranie vo Makedonija, vo prvata polovina na noemvri 1943 god. bil formiran Inicijativen odbor za svikuvawe na ASNOM. Vo negoviot sostav vlegle: Metodija Andonov-^ento (pretsedatel), Strahil Gigov (sekretar), Mihailo Apostolski, Cvetko Uzunovski, Borko Temelkovski i Venko Markovski (~lenovi). Na 30 april 1944 god. ovoj odbor bil pro{iren i broel 22 ~lena. Vedna{ po formiraweto, Inicijativniot odbor vrz sebe prezel nekoi od funkciite {to prethodno gi izvr{uvale G[ na NOV i POM i CK na KPM. So toa toj ja prezel ulogata na politi~ki i pretstavni~ki organ i na najvisok organ na vlasta vo makedonskata dr`ava, koja se nao|ala vo procesot na svoeto sozdavawe. Inicijativniot odbor poka`al osobena aktivnost pri objasnuvaweto na stavovite izneseni vo Manifestot na G[ na NOV i POM i vo vrska so podgotovkite za svikuvawe na ASNOM. Istata godina, so ogled deka na 15 maj 1943 godina Kominternata se samoraspu{tila, zapo~nala da zree idejata za sozdavawe zaedni~ki balkanski {tab kaj pretstavnicite na centralnite komiteti na balkanskite komunisti~ki partii. Na 20 juni 1943 godina vo Kor~ansko bil odr`al sostanok na pretstavnicite na KPJ, KPA i KPG. Tie mu dale poddr{ka na balkanskiot {tab i donele rezolucija za negovo formirawe. Rezolucijata, pokraj drugoto, predviduvala: visok stepen na razvienost na NOD na Balkanot, postojana zaemna sorabotka i vospostavuvawe edinstvo vo akciite na site narodnoosloboditelni sili na balkanskite zemji, a se predviduvalo i formirawe zaedni~ki vrhoven {tab kako edinstvena komanda na balkanskite zemji. Ovie zaklu~oci, ne{to podocna, bile prifateni i od BKP. Me|utoa, se postavilo pra{aweto dali e toa op{tobalkanski {tab ili samo {tab na Jugoslavija, Albanija, Grcija i Bugarija, bez Romanija i Turcija, odnosno {tab na zemjite me|u koi e podelena Makedonija. Toa zna~i deka nitu edna od balkanskite komunisti~ki partii, odnosno zemji, ne sakala da go zagubi delot od Makedonija. Poradi toa, i po intervenci271

jata na Sovetskata delegacija, na 9 oktomvri 1943 godina Tito ispratil poraka do Svetozar Vukmanovi}-Tempo site aktivnosti vo vrska so formiraweto na balkanskiot {tab da bidat prekinati. 5.3. Slobodnata teritorija vo tekot na 1943 godina Sozdavaweto na slobodnata teritorija vo tekot na NO borba vo Makedonija 1943 g. imalo mnogukratno zna~ewe. Nejzinoto zna~ewe mo`e da se ocenuva od istorisko-politi~ki i od voen aspekt. Zna~eweto od istoriski aspekt e nabele`ano vo mnogubrojnite proglasi, povici i drugi dokumenti {to bea gi upatuvale politi~koto i voenoto rakovodstvo do makedonskiot narod. Vo niv se vidlivi motiviranosta od slobodarskite idei na Ilinden i Kru{evskata republika i `elbata za ostvaruvawe na nivnite ideali po ~etierieset godini. Slobodnata teritorija bila braneta so golema upornost bidej}i nea borcite ja ~uvstvuvale kako simbol na slobodata i dr`avnosta na makedonskiot narod. Od voen aspekt zna~eweto na slobodnata teritorija isto taka bilo golemo. Vo nea dejstvuvalo rakovodstvoto na NOD, odnosno voenoto rakovodstvo olicetvoreno vo Glavniot {tab na NOV i politi~koto rakovodstvo olicetvoreno vo Partijata, politi~kite i masovnopoliti~kite organizacii. Na slobodnata teritorija profunkcionirale organite na narodnata vlast. Tie mo`ele da funkcioniraat po otstranuvaweto na okupatorskata vlast od slobodnata teritorija. Nivnata aktivnost, vo po~etokot naso~ena samo kon sobirawe materijalna pomo{, oru`je i municija, na slobodnata teritorija se pro{irila so mnogu drugi sodr`ini. Nivnoto sozdavawe pridoneslo za natamo{noto uspe{no razvivawe na borbata. Sozdavaweto na organite na vlasta e od posebno zna~ewe za gradovite Ki~evo i Debar, koi bile prvite oslobodeni gradovi kade {to se formirale povisokite organi na lokalnata vlast. Toa se odvivalo na zaedni~ki mitinzi pri {to, pokraj drugoto, nivnoto formirawe imalo i zabele`liv propaganden karakter. Istovremeno, slobodnata teritorija bila zna~ajna i za razvivaweto na op{testveno-politi~kiot i verskiot `ivot. Tamu profunkcionirale masovnite politi~ki organizacii (NOF, AF@, NOMS), a bilo formirano i Versko namesni{tvo kako za~etok na MPC i na verskiot `ivot.

272

5.4. Istaknuvaweto na programskite celi na borbata Naporedno so razvojot na narodnoosloboditelnata borba vo Makedonija pra{aweto za seriozno istaknuvawe na programskite celi stanuvalo s poaktuelno. Fakt e deka istaknuvaweto na celite, od mnogu pri~ini, ne mo`elo da e slu~i na samiot po~etok na vostanieto od 1941 godina. Toga{ bile upatuvani op{ti povici za antifa{isti~ka borba, dodeka povicite za sozdavawe sopstvena dr`ava i za obedinuvawe na makedonskiot narod se postavuvale vo dosta zaviena forma. Verojatno na toa vlijaelo zaedni~koto vodewe na antifa{isti~kata borba so drugite jugoslovenski narodi. Naglasuvaweto na makedonskoto nacionalno pra{awe bilo pridru`uvano so izvesen strav od o~ekuvanoto obvinuvawe za makedonski separatizam. Bile prisutni instruktori, delegati i sl., isprateni od jugoslovenskoto rakovodstvo za da pomagaat, no i da ja kontoliraat situacijata. Vo vtorata polovina na 1943 godina se zasilile ideite i soznanieto deka postavuvaweto na toa pra{awe kako programsko barawe }e pretstavuva nov motivira~ki impuls vo borbata za osloboduvawe i }e gi amortizira glasinite za navodnoto predavstvo na makedonskite nacionalni interesi. 5.5. Inicijativniot odbor za svikuvawe na ASNOM Realizacijata na zaklu~okot za pristapuvawe kon podgotovki za odr`uvawe na Antifa{isti~ko sobranie i za izbirawe na najvisokite dr`avni organi pretpostavuvala formirawe na poseben organ koj{to bi gi realiziral tie podgotovki. Takov organ bil Inicijativniot odbor za svikuvawe na ASNOM. Datumot na negovoto formirawe ne e to~no utvrden, no e sigurno deka vo prvata polovina na noemvri 1943 toj ve}e funkcioniral vo seloto Crvena Voda na padinite na planinata Karaorman. Vo negoviot sostav vlegle istaknati makedonski borci i dr`avnici. Negov pretsedatel bil Metodija Andonov-^ento, idniot pretsedatel na ASNOM i na makedonskata dr`ava, a negov ~len bil i komandantot na G[ na NOV i POM Mihajlo Apostolski. Po formiraweto, Inicijativniot odbor (IO) za svikuvawe na ASNOM ne se zadr`al samo na voobi~aeni ili tehni~ki podgotovki tuku vo taa nasoka prezel dosta voeni i politi~ki funkcii {to prethodno gi izvr{uvale Glavniot {tab ili pak CK na KPM. Taka, IO
273

stanal politi~ki i pretstavni~ki organ, no i najviosk organ na dr`avnata vlast vo Makedonija. Po negovoto formirawe prestanalo da postoi edno od toga{nite op{ti politi~ki tela, t.n. ANOK (Akcionen narodnoosloboditelen komitet), koe nemalo takva jasno definirana funkcija kakva {to ja imal Inicijativniot odbor. Funkcijata na IO bila mnogu poizrazena od po~etokot na 1944 godina koga, zaedno so G[, se vklu~il vo politi~koto objasnuvawe na celite na borbata na makedonskiot narod. Osven toa, IO se vklu~il i vo aktivnostite za konstituirawe na sistemot na lokalnite organi na vlasta, izvr{il administrativna podelba i gi utvrdil reonite i kriteriumite za izbor na delegatite za Prvoto zasedanie na ASNOM. Toj podgotvil nekolku apeli {to gi upatil do makedonskiot narod, do nekolku istaknati intelektualci vo Makedonija i me|u emigracijata vo Bugarija, baral da se vklu~at vo osloboditelnata borba i da ja dadat potrebnata pomo{ za nejzin kone~en uspeh, da gi zaboravat {pekulaciite deka taa, navodno, se vodela za obnova na prethodnata Jugoslavija vo koja dominirala edna nacija. Ponatamu, IO vrz sebe ja prezel odgovornosta da razgovara so vrhovnoto jugoslovensko rakovodstvo, odnosno so Josip Broz Tito za idninata na Makedonija vo jugoslovenskata federacija i za stojali{teto na jugoslovenskoto rakovodstvo za obedinuvaweto na makedonskiot narod. Od strana na IO bilo pobarano delegacijata vo sostav Metodija Andonov-^ento, Emanuel ^u~kov i Kiril Petru{ev vo razgovorite so vrvot na jugoslovenskoto dvi`ewe da go postavi, kako {to se veli, glavniot problem na makedonskata borba pra{aweto za celosna obedineta Makedonija. IO raspraval i za zaedni~kata borba so Makedoncite koi se borele vo ramkite na antifa{isti~kite dvi`ewa na Bugarija i na Grcija. 5.6. Makedonskoto nacionalno pra{awe i balkanskite dr`avi na krajot od 1943 godina Vo pogled na idninata na jugoslovenskite narodi osobeno zna~ewe imale odlukite na Vtoroto zasedanie na AVNOJ, odr`ano na 29 noemvri 1943 godina. Vo odlukata za izgradba na Jugoslavija se konstatira deka taa se izgraduva i }e se izgraduva vrz federativen princip {to }e im obezbedi polna ramnopravnost na Srbite, Hrvatite, Slovencite, Makedoncite i Crnogorcite, odnosno na narodite na Srbija, Hrvatska, Slovenija, Makedonija, Crna Gora i Bosna i Hercegovina. Odlukite na Vtoroto zasedanie na AVNOJ, doneseni vo uslovi na
274

NOV, bile prifatlivi za NOD vo Makedonija, bidej}i makedonskiot narod za prv pat ja dobil mo`nosta, vrz nivna osnova, da ja prodol`i borbata za sozdavawe svoja, makedonska dr`ava, kako ramnopravna ~lenka na jugoslovenskata federacija. Po objavuvaweto na re{enijata na Vtoroto zasedanie na AVNOJ, reagirala Bugarija, poto~no nejzinata BKP. Taa ne go odobrila izborot na Makedoncite Vladimir Poptomov i Dimitar Vlahov za ~lenovi na AVNOJ kako pretstavnici na pirinskiot, odnosno na egejskiot del od Makedonija. BKP smetala deka so vrzuvaweto na Makedonija kako idna ~lenka na jugoslovenskata federacija se prejudiciraat `elbite i interesite na makedonskiot narod i deka toa re{enie bilo doneseno poradi pragmati~en nacionalizam. Taa smetala deka makedonskiot narod treba da ima pravo na samoopredeluvawe. Zatoa, OF na Bugarija gi otfrlil re{enijata na Vtoroto zasedanie na AVNOJ i so posebna deklaracija ja povikal Makedonija da izbere svoi pretstavnici vo Narodnoto sobranie na Bugarija. Sekako, poradi u~estvoto na Bugarija vo vojnata na stranata na fa{isti~kata oska, toa barawe na Bugarija bilo anahrono i neodr`livo, iako bilo pu{teno zaedno so primamlivata parola za celokupna, slobodna i nezavisna Makedonija. Osven toa, Makedonija vodela zaedni~ka borba so drugite jugoslovenski narodi i, na nekoj na~in, se smetalo deka go iscrpila pravoto na samoopredeluvawe. Od druga strana Grcija, poradi u~estvoto na jugoslovenskite narodi na stranata na antifa{isti~kata koalicija, ne go sporela dr`avnoto ureduvawe na Jugoslavija, nitu pak konstituiraweto na novata dr`ava Federalna Makedonija. No malku podocna, poradi masovnoto u~estvo na Makedoncite vo antifa{isti~kata vojna i istaknuvaweto na nivnite nacionalni prava, taa go problematizirala makedonskoto nacionalno pra{awe ne samo vo egejskiot tuku i vo vardarskiot del od Makedonija.

6. Germansko-bugarskata ofanziva vo prvata polovina na 1944 godina Germansko-bugarskata zimska ofanziva vo reonot na planinite Ko`uf, Meglen i Pajak zapo~nala vo uslovi koga sojuzni~ite sili izvr{ile probiv vo centralna Italija i koga se podgotvuvale za otvorawe na Vtoriot front vo Evropa, a ofanzivite na jugoslovenskoto
275

vojuvali{te bile zgolemeni i zasileni. So ogled na toa deka Germanija bila zagrozena re~isi od site strani, germanskata Vrhovna komanda re{ila da ja zasili Grupata armii E (GAE) {to se nao|ala vo ju`na Grcija pod komanda na feldmar{alot Aleksandar Ler. Makedonskata vojska imala za cel da se razmesti na prostorot na glavnite komunikaciski pravci po dolinata na rekata Vardar i da gi zapo~ne borbenite akcii so te`i{te na `elezni~kata linija. Dejstvata na makedonskata vojska gi zabrzale podgotovkite i po~etokot na Germansko-bugarskata ofanziva vo Meglen i vo ko`ufsko-mariovskiot prostor. Ofanzivata zapo~nala na 5 januari 1944 godina i traela do 20 januari koga germanskite i bugarskite sili, po nekolkute obidi da gi osvojat poziciite na partizanite, ne uspeale vo toa i go prekinale goneweto na makedonska vojska. Politi~koto i voenoto rakovodstvo na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe po zavr{uvaweto na Germansko-bugarskata zimska ofanziva izvr{ile analiza na dejstvata vo zimskata operacija i donele odluki od strategisko zna~ewe. Vo natamo{noto dejstvuvawe nivnata osnovna cel bila oru`enata borba da se razgori niz celata teritorija na Makedonija. Istovremeno se nastojuvalo da se ostvari dopir i so pirinskiot del na Makedonija, da se razviva sorabotka so antifa{isti~kite sili vo ju`na Srbija i da se ostvarat zaedni~ki dejstva. Otkako bila analizirana voenata i politi~kata situacija, se ocenilo deka okupatorot }e prezeme u{te posilna ofanziva, pa po toj povod makedonskoto politi~ko i voeno rakovodstvo go razrabotile planot za Fevruarskiot pohod. Osnovnata zamisla na Fevruarskiot pohod bila da se izvr{i probiv so dve operativni grupi, vo brojnost do brigadi, koi }e imaat voeno i politi~ko rakovodstvo od najvisokite forumi. Probivot da se izvr{i so edna grupa vo centralna, a so druga niz isto~na Makedonija. Tretata grupa, isto taka vo brojnost na brigada, dobila naredba da ostane vo reonot na Ko`uf, so zada~a da dejstvuva vo Tikve{ i po desniot breg na Vardar ju`no od Veles. So takvata zamisla voenoto i politi~koto rakovodstvo imale za cel, od politi~ki aspekt, oru`enata borba {to pove}e da se razgori niz cela Makedonija. Uspe{noto izveduvawe na pohodot (31 januari 22 fevruari 1944) pretstavuvalo presvrtnica na vojni~ki plan vo polza na edinicite na NOV i PO na Makedonija. Po zavr{uvaweto na operaciite od Fevruarskiot pohod usledile niza zna~ajni akcii od strana na edinicite NOV i PO na Makedonija vrz ~uvstvitelnite to~ki na okupatorot niz cela Makedonija.
276

Na 27 i 28 fevruari 1944 godina vo manastirot sv. Prohor P~inski bilo odr`ano voeno-politi~ko sovetuvawe na koe bila izvr{ena analiza na borbenite dejstva vo tekot na Fevruarskiot pohod, a potoa i na voenata i politi~kata sostojba vo svetot, na Balkanot i vo Jugoslavija, so te`i{te na nastanite vo Makedonija. Osobeno vnimanie im bilo posveteno na podgotovkite za odr`uvawe na Prvoto zasedanie na ASNOM. Kako rezultat na uspe{nite borbi bile sozdadeni pove}e slobodni teritorii vo operativnite zoni vo Makedonija. Na slobodnite teritorii bile organizirani i zapo~nale da dejstvuvaat novosozdadenite komandi na podra~ja i mesta i narodnoosloboditelnite komiteti. Tie, pokraj za{titata na slobodnata teritorija, imale za cel da go mobiliziraat naselenieto da pristapuva vo makedonskata vojska i da se sozdavaat novi odredi, bataljoni i brigadi. Proletnata ofanziva vo Makedonija od 1944 godina ja prezele bugarskite i germanskite sili protiv NOV i POM i odredeni srpski i kosovski edinici. So ogled na anga`iranite sili, prostorot vo koj se vodela i postavenite celi, Proletnata ofanziva pretstavuva operacija od strategisko zna~ewe.

7. Obidite na okupatorite da predizvikaat gra|anska vojna vo Makedonija Bugarskite, a ne{to podocna i germanskite okupatori vo Makedonija, soglasno utvrdenite idei, se obidele od mesnoto naselenie da sozdadat oru`eni sili kako svoi sorabotnici vo borbata protiv celite na nacionalnoosloboditelnoto dvi`ewe na makedonskiot narod. So toa okupatorite se obidele da predizvikat gra|anska vojna vo Makedonija. Idejata za formirawe kontra~eti poteknala od direktorot na Bitolskata oblast Anton Kozarov. Na 22 avgust 1942 godina A. Kozarov, so itna i doverliva naredba, pokraj drugoto, pobaral od svoite okoliski upravnici: vo sekoja op{tina da se organizira vooru`ena grupa od 15 do 20 ili pove}e lica. Negovata ideja ja prifatil Dimitar Raev, direktor na Skopskata oblast, a so nea se soglasil i bugarskiot minister za vnatre{ni raboti Gabrovski. Bugarskata vlada go odobrila formiraweto na vooru`enite kontra~eti, koi gi obezbedila so oru`je, oprema, hrana i pari~ni sredstva. Kontra~etite dejstvuvale glavno vo redovite na bugarskata policija i vojska i bile vo
277

funkcija na okupatorskata vlast. Ministerot Gabrovski, na 10 april 1943 godina, izdal naredba za likvidacija na NOD na Makedonija. Po kapitulacijata na Italija, osoben interes za aktivnostite i za anga`iraweto na kontra~etite na I. Mihajlov poka`al Hitler. Bidej}i na Isto~niot front germanskite sili trpele s pogolemi zagubi, a razvojot na NOD vo Makedonija stanuval s posilen, na Hitler mu trebale novi sili za uni{tuvawe na komunisti~kata zaraza. Na negova pokana, vo noemvri 1943 godina, I. Mihajlov otpatuval vo Berlin, kade {to primil naredbi i instrukcii od firerot da gi zgolemi i da gi zasili aktivnostite na kontra~etite, a potoa da gi naso~i kon egejskiot del na Makedonija. Na ovoj sostanok I. Mihajlov, Himler i Hitler se dogovorile vo egejskiot del na Makedonija {to bil pod okupacija na Germanija da se formira eden polk od tri bataljoni vo koi bi vlegle egejski Bugari, sledbenici na I. Mihajlov, so zada~a da go likvidiraat NOD i da vospostavat red i mir. Bugarskata vlada, so pomo{ na Gestapo i na SS-policijata, vo vtorata polovina na 1943 godina formirala osum kontra~eti so brojna sostojba od 50 do 60 lu|e, a vo tekot na 1944 godina brojot narasnal do 200 lu|e vo sekoja kontra~eta. No ovoj obid, u{te na po~etokot, bil osuden na neuspeh. Makedonskiot narod ve}e ja be{e odbral stranata na Antihitlerovskata koalicija. Sledniot obid bil napraven po kapitulacijata na Bugarija. Germancite procenile deka vo tie uslovi najcelishodno bi bilo da se realizira idejata za Nezavisna Makedonija, na ~elo so Ivan Mihajlov. Naredbata za sozdavawe Nezavisna Makedonija ja potpi{al Hitler na 5 septemvri 1944 godina. Za realizacija na ovaa ideja toj gi odredil d-r Garben i germanskiot konzul vo Skopje Artur Vite. Na 6 septemvri 1944 godina Ivan Mihajlov pristignal vo Skopje i vedna{ gi zapo~nal podgotovkite okolu proglasuvaweto na Nezavisna Makedonija. Me|utoa, negovite sledbenici go informirale deka makedonskata dr`ava e ve}e sozdadena i deka e docna da se proglasi Nezavisna Makedonija. Deprimiran i razo~aran {to ne uspeal da ja proglasi Nezavisna Makedonija vo koja `iveat Bugari, a pod protektorat na Germanija, vo ve~ernite ~asovi na 7 septemvri 1944 godina Ivan Mihajlov si zaminal od Skopje. Otkako propadnala idejata da se sozdade Nezavisna Makedonija, bezbednosta na makedonskiot prostor ja prezela Germanskata voena uprava, koja politi~ki mu bila pot~ineta na d-r Herman Nojbaher.

278

Neuspe{ni se poka`ale i obidite na okupatorot preku ~etni~koto dvi`ewe da se predizvika sudir me|u makedonskiot narod kako i obidot da se predizvika me|uetni~ki sudir vo zapadna Makedonija preku albanskite nacionalisti~ki organizacii.

8. Pro{iruvaweto na voenite dejstva i novata voeno-teritorijalna podelba na Makedonija vo tekot na letoto 1944 godina Po Proletnata ofanziva i osobeno po izvr{uvaweto na protivofanzivata, Narodnoosloboditelnata i antifa{isti~ka vojna, vo tekot na letoto 1944 godina, ja zafatila re~isi celata teritorija na vardarskiot del na Makedonija. Se sozdavale novi slobodni teritorii, se formirale novi partizanski odredi, bataljoni, brigadi i divizii. Pokraj toa, politi~koto i voenoto rakovodstvo prezemale brojni merki za zasiluvawe na borbata, za vospostavuvawe na narodnata vlast na slobodnite teritorii, no i za me|unarodno priznavawe. Dodeka CK na KPM i Inicijativniot odbor glavno se zanimavale so svikuvaweto i odr`uvaweto na ASNOM, Glavniot {tab na makedonskata vojska gi vr{el podgotovkite za kone~noto osloboduvawe na Makedonija. Poradi golemiot priliv na novi borci, G[ na makedonskata vojska procenil deka e potrebna nova voeno-teritorijalna podelba na Makedonija. Taa se izvr{ila spored planot {to go izrabotil Glavniot {tab na NOV i POM. Spored ovoj plan, teritorijata na vardarskiot del na Makedonija bila podelena na ~etiri operativni zoni. Prvata ili Skopskata operativna zona gi opfa}ala Skopskiot, Kumanovskiot i Vele{kiot reon. Vtorata ili Bitolskata operativna zona gi opfa}ala Bitolskiot i Gevgeliskiot reon. Tretata, odnosno Bregalni~ko-strumi~kata operativna zona gi opfa}ala [tipskiot i Strumi~kiot reon. ^etvrtata operativna zona gi opfa}ala Debarskiot i Ki~evskiot reon. Potoa, so odluka na Glavniot {tab, bile formirani {tabovi na operativnite zoni. Poradi nedostig na soodveten kadar, komandite na brigadite koi dejstvuvale na teritoriite na odredenite operativni zoni bile ovlasteni istovremeno da ja vr{at funkcijata {tab na soodvetnata operativna zona. Vo planot od Direktivata br.1 se predviduvalo vo prvite tri operativni zoni da se formiraat po dve divizii. Istovremeno se predviduvalo da se formiraat pove}e pomali
279

partizanski odredi za izvr{uvawe pomali borbeni zada~i vo tilot na okupatorskite sili i za odredeni specijalni akcii.

9. Pra{aweto za obedinuvaweto na Makedonija vo tekot na Vtorata svetska vojna Pra{aweto na obedinuvaweto na Makedonija stanalo osnovniot i glaven dvigatel na nacionalnoosloboditelnoto dvi`ewe bez ogled na toa kolku vo nego bile prisutni emotivniot naboj, romantizmot i dali za toa imalo realni mo`nosti. Taa ideja, kako i samata borba, imale svoj evolutiven pat {to e povrzan so razvojot na NOD. Vo prvite dve godini dogmatskiot priod kon proleterskiot internacionalizam, kosmopolitskiot pristap kon nacionalnoto pra{awe i mnogu drugi okolnosti vlijaele osloboduvaweto na Makedonija da se postavuva vo op{ti ramki. Od tretata faza na vojnata, odnosno od letoto 1943 godina, koga antifa{isti~kite sili steknale re{itelna prednost, vo tie ramki pra{aweto za osloboduvaweto i obedinuvaweto na Makedonija dobilo poinakva su{tina. Pra{aweto za obedinuvaweto na Makedonija osobeno bilo razgleduvano od ~lenovite na Inicijativniot odbor za svikuvawe na ASNOM. Na prviot sostanok na pro{ireniot Inicijativen odbor za svikuvawe na ASNOM, odr`an na 30 april 1944 godina, pokraj prifa}aweto na odlukite i re{enijata doneseni na Vtoroto zasedanie na AVNOJ i re{enijata za sostavot na delegacijata za Plenumot i za Prezidiumot na AVNOJ, od diskusijata proizleglo deka eden pretstavnik na Inicijativniot odbor treba da se isprati kaj AVNOJ i Vrhovniot {tab za da se vospostavi neposredna sorabotka so odgovornite tela na Federativna Jugoslavija i da se iznese vistinskata sostojba vo Makedonija, osobeno vo vrska so nejzinoto obedinuvawe. Po razgleduvaweto na zna~eweto na ovoj problem bila izbrana delegacija na Inicijativniot odbor za svikuvawe na ASNOM vo sostav: Metodi Andonov-^ento, Emanuel ^u~kov i Kiril Petru{ev. Ovaa delegacija otpatuvala na Vis na sredba so NKOJ. Sednicata na Nacionalniot komitet za osloboduvaweto na Jugoslavija se odr`ala na 24 juni 1944 godina i na nea prisustvuvale Tito i drugite rakovoditeli na NKOJ. Na dnevniot red bile dve to~ki: izvestuvaweto na Inicijativniot odbor i makedonskoto pra{awe. Za sodr`inata i problemite po dvete pra{awa, ednopodrugo govorele
280

Emanuel ^u~kov, Metodi Andonov-^ento, pa Kiril Petru{ev. Na krajot, ^ento go postavil pra{aweto kako da se vospostavi vrskata so Makedoncite vo egejskiot i pirinskiot del na Makedonija i predlo`il NKOJ da izdade memorandum za Makedonija od koj }e se vidi deka i makedonskiot narod se bori protiv zaedni~kiot fa{isti~ki neprijatel, no i za ostvaruvaweto na nacionalnoto pravo za svoe obedinuvawe. No, pra{awata za vospostavuvaweto vrski so egejskiot i pirinskiot del na Makedonija i izdavaweto memorandum za Makedonija od strana na NKOJ bile premol~eni vo diskusijata. Na krajot Tito predlo`il da se donesat zaklu~oci vo vrska so makedonskoto pra{awe, naglasuvaj}i deka: istoriskite ideali na makedonskiot narod za obedinuvawe se negovo nacionalno pravo...so ogled na sostojbata vo sosednite zemji i dogovorite me|u sojuznicite, prerano e toa da se postavuva zatoa {to bi ja oslabnalo borbata protiv zaedni~kite okupatori; za ostvaruvawe na toa pravo, najdobro e da se sorabotuva so site narodnoosloboditelni dvi`ewa; treba {to poskoro da se odr`i zasedanieto na ASNOM i da se formira Narodnoosloboditelen front. Analizata na idejnite opredelbi za obedinuvaweto na Makedonija i na prakti~nite ~ekori vo tekot na Nacionalnoosloboditelnata i antifa{isti~ka vojna vo vardarskiot del na Makedonija poka`uvaat deka pra{aweto za obedinuvaweto na makedonskite teritorii postojano bilo prisutno. Me|utoa, bilo prisutno i vlijanieto na drugi faktori, pred s me|unarodnoto protivewe na obedinuvaweto na Makedonija, osobeno od strana na Velika Britanija. Vlijanieto na me|unarodniot faktor na obedinuvaweto na Makedonija se poka`alo kako re{ava~ko i toga{ koga ve}e se sozdale realni mo`nosti i `elbi za obedinuvawe na pirinskiot so vardarskiot del.

10. Konstituiraweto na makedonskata dr`ava (1944 g.) 10.1. Izborot na delegatite za ASNOM Izbiraweto na delegatite za ASNOM vo ramkite na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe se smetalo za va`no organizaciono, no i politi~ko pra{awe. Toa bilo va`no poradi nivniot legitimitet, no i legitimitetot na dr`avata. Toga{ bilo nu`no da se odberat lu|e koi }e bidat sposobni da dadat realen pridones vo konstituiraweto na najviokiot organ na vlasta i najvisok dr`aven organ.
281

Bidej}i Inicijativniot odbor za svikuvawe na ASNOM bil najdirektno zadol`en za ova pra{awe, toj vlo`il dosta napori za da se realizira osnovnata opredelba vo pogled na kandidatite. Me|u drugoto, IO se obratil do site narodni odbori vo mestata kade {to bile formirani, za da gi zapoznae so postapkata za izbor na delegatite. Vo odnos na sostavot na delegatite {to se izbirale za Sobranieto, IO se zalo`il tie da bidat lu|e koi, pred s, ja poddr`uvaat idejata za sozdavawe i konstituirawe na makedonskata dr`ava. Ne e utvrden to~niot broj na izbranite delegati, bidej}i vo razni materijali od toa vreme toj e razli~en. Sepak, kako najto~en treba da se zeme brojot 115 delegati, odnosno onolku kolku {to se navedeni vo Manifestot na ASNOM. No, fakt e deka na Zasedanieto prisustvuvale malku pove}e od polovinata bidej}i, poradi konspirativnite uslovi na patuvawe do mestoto na odr`uvawe, kako i poradi razni drugi pre~ki, ne mo`ele site da pristignat navreme. Nekoi od niv im dale svoi polnomo{na na drugi lica za da gi zastapuvaat. Obrazovniot, socijalniot i nacionalniot sostav na izbranite delegati bil mo{ne raznoviden. 10.2. Prvoto zasedanie na ASNOM i negovite re{enija Po ednogodi{nite podgotovki, Prvoto zasedanie na ASNOM (Antifa{isti~ko sobranie na narodnoto osloboduvawe na Makedonija) se odr`alo na 2 avgust 1944 godina vo manastirot Sv. Prohor P~inski vo reonot na Kumanovsko. So rabota zapo~nalo vo ve~ernite ~asovi i traelo do ranite utrinski ~asovi. Donesenite re{enija i drugite dokumenti na Prvoto zasedanie na ASNOM, spored nivnata sodr`ina, mo`at da se grupiraat vo tri grupi. Vo prvata grupa dokumenti e sodr`ana platformata vrz koja se konstituirala makedonskata dr`ava; vo vtorata se dokumentite so koi taa se konstituirala, odnosno se proglasilo nejzinoto sozdavawe; vo tretata se dokumentite so koi makedonskiot narod i nacionalnite malcinstva {to `iveele vo Makedonija bile povikani da se priklu~at na borbata za kone~noto osloboduvawe na sopstvenata dr`ava. Toa se t.n. proklamativni dokumenti. 10.3. Utvrduvaweto na platformata na ASNOM U{te pri otvoraweto na sesijata, a taa ~est mu pripadnala na najstariot delegat ilindenecot Panko Bra{narov, toj napravil
282

uspe{no mislovno povrzuvawe na site prethodni borbi na makedonskiot narod so negovata tekovna borba, borbata protiv fa{izmot. So metafori~noto iska`uvawe za povrzanosta na rekite P~iwa, na ~ij tek se odr`uvala sednicata, so rekite Mesta i Bistrica, P. Bra{narov ja podvlekol `elbata na makedonskiot narod za negovo obedinuvawe vo etni~kite granici na Makedonija, inaku vekovna `elba na site generacii. Tokmu nea Panko Bra{narov ja iska`al pred sobraniot dr`avotvoren auditorium. Vo svoeto obra}awe, prviot pretsedava~ asocijativno ja povrzal sovremenata makedonska vojna so ilindenskite tradicii i so tradiciite na srednovekovnata dr`ava na carot Samuil. Ne izostanalo nitu spomnuvaweto na makedonskite istoriski stolbovi na borbata za sloboda, Ilinden i Kru{evskata republika. Vo dvata referata {to gi podnesol Inicijativniot odbor za svikuvawe na ASNOM, isto taka, bila opredelena platformata za re{enijata na ASNOM koi trebalo da se donesat. Vo prviot od niv, so naslov Borbata protiv okupatorot, te`i{teto bilo staveno na celokupnata borba na makedonskiot narod, iznesena preku istoriska retrospektiva, no so posebna naglaska na poslednata borba od koja niknuvala novata makedonska dr`ava. Od druga strana, vtoriot referat, so naslov Narodno-demokratskata vlast nejzinata su{tina i zada~i, napravil presek na idnite organi na dr`avnata vlast, na nivnite karakteristiki i su{tina, no vo negoviot politi~ki del objasnuval i nekoi politi~ki pra{awa. Vsu{nost, referatot ja objasnuval aktuelnata potreba vo tie uslovi makedonskata dr`ava da bide konstituirana vo ramkite na jugoslovenskata federacija. Vo stru~niot, t.n. praven del od referatot, Inicijativniot odbor gi nabele`al organite na vlasta, se zadr`al na nivnite karakteristiki i gi opredelil na~inite na nivnoto funkcionirawe i na nivnata hierarhiska postavenost vo sistemot na dr`avnite organi na vlasta. 10.4. Konstitutivnite akti na ASNOM Prvoto zasedanie na ASNOM, vo forma na re{enija ili, pak, vo druga forma, doneslo devet zakonodavni akti: Re{enie za utvrduvawe na ASNOM za vrhovno, zakonodavno i izvr{no narodno pretstavni~ko telo i najvisok organ na dr`avnata vlast na Demokratska Makedonija; Deklaracija za osnovnite prava na gra|anite na Demokratska Makedonija; Re{enie za voveduvawe na makedonskiot jazik za slu`ben
283

jazik vo makedonskata dr`ava; Pravilnik za rabota na ASNOM; Re{enie za obrazuvawe na Zakonodavna komisija pri Prezidiumot na ASNOM; Re{enie za Dr`avna komisija za utvrduvawe na prestapite na okupatorot i negovite pomaga~i; Re{enie za odobruvawe na re{enijata, naredbite i zadol`enijata izdadeni od G[ na NOV i POM i na Inicijativniot odbor za svikvawe na ASNOM; Re{anie za oddavawe priznanie i blagodarnost na Narodnoosloboditelnata vojska; Re{enie za proglasuvawe na Ilinden 2 avgust za naroden i dr`aven praznik na makedonskata dr`ava. Site navedeni re{enija nemaat podednakvo dr`avnokonstitutivno zna~ewe. Vo potesnata smisla na zborot, toa zna~ewe go imaat samo nekoi od niv, i toa Re{enieto za odobruvawe na re{enijata, naredbite i drugite aktivnosti na G[ i na IO za svikuvawe na ASNOM, Re{enieto za utvrduvawe na ASNOM za vrhovno, zakonodavno i izvr{no narodno pretstavni~ko telo i najvisok organ na dr`avnata vlast na Makedonija, Re{enieto za voveduvawe na makedonskiot jazik za slu`ben jazik vo makedonskata dr`ava i Re{enieto za proglasuvawe na 2 avgust za naroden i dr`aven praznik na Makedonija. Imeno, Re{enieto za odobruvawe na re{enijata, naredbite i drugite aktivnosti na G[ i na IO, doneseno poradi nu`noto prodol`uvawe na kontinuitetot od po~etokot na vostanieto, kako i Re{enieto za utvrduvawe na ASNOM za vrhovno, zakonodavno i izvr{no narodno pretstavni~ko telo i najvisok organ na dr`avnata vlast na Makedonija imale zakonodavno, odnosno ustavnopravno zna~ewe. Toa ustavnopravno zna~ewe proizleglo od samiot fakt {to na toj na~in bile utvrdeni kontinuitetot na borbata i sistemot na dr`avnata vlast vo makedonskata dr`ava, so {to se ozna~ila nova etapa od nejzinoto konstituirawe. Na toj na~in bile osnovani najvisokite organi na dr`avnata vlast koi, vo osnova, ostanaa nepromeneti niz celiot period na egzistiraweto na makedonskata dr`ava. Re{enieto za voveduvawe na makedonskiot jazik za slu`ben jazik vo makedonskata dr`ava, kako i Re{enieto za proglasuvawe na 2 avgust za naroden i dr`aven praznik na Makedonija gi utvrdile ustavnite belezi koi treba da gi ima sekoja sovremena dr`ava. Treba da se naglasi deka Deklaracijata na ASNOM za osnovnite prava na gra|anite na Demokratska Makedonija imala posebno ustavnopravno i politi~kopravno zna~ewe. Iako bila podgotvuvana vo voeni uslovi, Deklaracijata ja proklamirala idnata celosna ramnopravnost na site gra|ani pred zakonite, bez ogled na nacionalnata, rasna284

ta, polovata i verskata pripadnost. Toa zna~elo priznavawe na malcinskite i na site drugi gra|anski prava na gra|anite na Republika Makedonija. Zna~eweto na ovoj dokument e dotolku pogolemo {to so nego se proklamirale mnogu suptilni ~ovekovi prava. Pri vgraduvaweto na ovie opredelbi, eden od tvorcite na dokumenite, Vladimir Pole`inoski, doktor po pravo na Sorbona, se rakovodel od normite na francuskoto pravo, utvrdeni po pobedata na Francuskata revolucija. 10.5. Proklamiraweto na rezultatite od ASNOM Trgnuvaj}i od mestoto i ulogata {to ja imalo Prvoto zaedanie na ASNOM, toa moralo da se anga`ira vo proklamiraweto na rezultatite {to gi postignalo. Se razbira deka bez takvata politi~ka i operativna aktivnost donesenite re{enija ne bi go imale efektot {to go ostvarile. Za Makedonija, Prvoto zasedanie na ASNOM pretstavuvalo su{testven i neodminliv dr`avotvoren organ. Negovata osnova le`ela vo oru`enata osloboditelna borba na makedonskiot narod koja proizlegla od bitieto na makedonskiot narod. Prisutnite delagati ja izrazile suverenata volja na celiot makedonski narod. Na toa gi obvrzuvale su{tinata na samata borba i dolgodi{nite streme`i na makedonskiot narod za osloboduvawe i za sozdavawe samostojna makedonska dr`ava. Uslovite za toa bile mnogu poinakvi i mnogu popovolni od onie na samiot po~etok na vostanieto. Site ovie vrednosti bile vgradeni vo sodr`inata na Manifestot na ASNOM kako specijalno podgotvuvan dokument za proklamirawe na negovite rezultati. Sodr`inata na Manifestot na ASNOM bila locirana na tri osnovni punkta: osvrt vrz postignatite rezultati; zavr{uvawe na Antifa{isti~kata vojna zaedno so drugite jugoslovenski narodi; zazemawe na najkonsekventen stav za pra{aweto na obedinuvaweto na makedonskiot narod. Iako poslednovo ne se realiziralo, treba da se ka`e deka vo ovoj odnos bil napraven krupen ~ekor. Dovolno e samo da se spomne iska`anata konstatacija deka ASNOM go proklamira pred celiot svet svoeto pravedno i neotstapno barawe za obedinuvawe na celiot makedonski narod vrz principite na samoopredeluvaweto pa da se vidi deka ovaa neostvarena `elba makedonskiot narod ja nosel dolgo vreme potisnata vo sebe. Taa `elba, najeksplicitno od koga i da e, bila iska`ana na Prvoto zasedanie na ASNOM i bila izrazena vo
285

pismena forma tokmu vo Manifestot na ASNOM. Makedonsko rakovodstvo so pravo smetalo deka obedinuvaweto na makedonskiot narod od trite dela na Makedonija }e stavi kraj na negovoto pokoruvawe i }e pretstavuva uslov za traen mir na Balkanot. Sepak, konceptot i pati{tata za obedinuvawe na trite dela na Makedonija ostanale ne dokraj jasno definirani zatoa {to toa pra{awe ne bilo povrzuvano so borbata za nacionalno osamostojuvawe i obedinuvawe, tuku so u~estvoto na Makedoncite od trite dela na Makedonija vo edinstveniot antifa{isti~ki front i so pravoto tie da se obedinat vo ramkite na nova Jugoslavija. No, takvo ne{to ne bilo mo`no zatoa {to trite dr`avi vo koi `iveele Makedoncite imale razli~ni pogledi i odnos kon toa pra{awe. 10.6. Prezidiumot na ASNOM vo realizacijata na re{enijata i opredelbite na ASNOM Vo soglasnost so konstitutivnite akti, Prvoto zasedanie na ASNOM izbralo svoi organi, odnosno Prezidium (Pretsedatelstvo) na ASNOM od 22 ~lena. Za negov pretsedatel bil izbran Metodija Andonov-^ento, koj ja vr{el i funkcijata pretsedatel na ASNOM. Do izborot na prvata vlada toj, isto taka, ja vr{el i taa funkcija. Toa bilo objasneto so toga{nite voeni uslovi. Vo sostavot na Prezidiumot dejstvuvale {est poverenstva na ~elo so poverenici. Tie ja imale ulogata na organi na dr`avnata uprava. Spored toa i zakonodavnata, a istovremeno i izvr{nata vlast mu bile dovereni na Prezidiumot na ASNOM, taka {to Prezidiumot bil klu~niot organ na vlasta. Zakonodavnata funkcija na Prezidiumot na ASNOM bila naso~ena kon tri punkta: natamo{no organizirawe na organite na vlasta, obnova na stopanstvoto i ekonomijata i organizirawe na dejnostite od javen i op{testven karakter. Za realizacija na aktivnostite od prviot punkt, Prezidiumot na ASNOM usvoil nekolku klu~ni dokumenti. Vo taa smisla Re{enieto za organizacija i rabota na narodnoosloboditelnite odbori, prosledeno so upatstvo vo koe bile dadeni detalni objasnuvawa kako treba da se organiziraat i {to treba da rabotat, imalo posebno zna~ewe. Prezidiumot na ASNOM im posvetil golemo vnimanie na NOO, bidej}i niv gi smetal za osnovna baza na dr`avnata vlast. Toj mnogu gri`a posvetil na organiziraweto na sudskata vlast i na rabotata na bezbednosnite organi. Zatoa, podocna, Prezidiumot formiral posebno pove286

renstvo za organizirawe na vlasta. Istovremeno, Prezidiumot go imal predvid faktot deka osnovnite aktivnosti na terenot, vo pogled na zadninskata pomo{ vo borbata i odvivaweto na politi~kiot `ivot na lokalno nivo, treba da padnat vrz ovie organi. Vo funkcija na taa cel, teritorijata na Makedonija ja podelil na nekolku oblasti. Za`ivuvaweto na stopanstvoto i ekonomijata bilo prioritetna zada~a na Prezidiumot na ASNOM. So toa najneposredno se zanimavalo Poverenstvoto za narodno stopanstvo i ekonomska obnova, koe gi podgotvilo programite i prioritetite za obnova. Prezidiumot na ASNOM seriozno vnimanie im posvetuval i na op{testvenite dejnosti. Prioritet dobil prosvetno-kulturniot `ivot. Trebalo da se nadminat golemata kulturna zaostanatost i nepismenosta koja, za vreme na ovaa svetska vojna, bila dosta zgolemena. Prorabotile prvite osnovni u~ili{ta, no so nedovolno osposoben kadar za obrazovanie. Pokraj toa, bile obnoveni najva`nite ustanovi od oblasta na kulturata. Ni{to podobra ne bila sostojbata vo oblasta na zdravstvoto i socijalata. Taa oblast bila aktuelna poradi pojavata na zaraznite bolesti. Zatoa, najprvo bile organizirani instituciite za primarnata zdravstvena za{tita. Prezidiumot na ASNOM dejstvuval i vo drugite oblasti na op{testveniot `ivot, davaj}i go osnovniot pridones za negovoto celosno organizirawe. 10.7. Odglasot na Prvoto zasedanie na ASNOM i realizacijata na negovite re{enija Razbirlivo e {to Prvoto zasedanie na ASNOM dobilo golem odglas. Osven vo vardarskiot del na Makedonija, Zasedanieto imalo odglas i vo drugite delovi vo koi `iveele Makedoncite. Zabele`liviot odglas, pokraj drugoto, se dol`el na prifatlivosta na rezultatite vo sozdavaweto na novata makedonska dr`ava. Ne treba da se potceni ulogata na Prezidiumot na ASNOM, koj vlo`il dosta golemi napori za objasnuvawe na donesenite re{enija. Negoviot pretsedatel dejstvuval dosta sugestivno zatoa {to samiot toj, iako ne bil komunist, go prifatil povikot na NOD i se soglasil da se vklu~i vo dvi`eweto za da pomogne vo ostvaruvaweto na vekovniot ideal borbata za sloboda i za sozdavawe makedonska dr`ava da stasa do celta. Fakt e deka najgolemiot broj zabele{ki na rezultatite od Prvoto zasedanie na ASNOM bile izneseni vo vrska so toa {to makedon287

skata dr`ava se sozdavala samo na eden del od etni~kata teritorija na Makedonija. Se prigovaralo deka vojnata vo Makedonija i sozdavaweto na dr`avata bile predvodeni od Srbi. Vakvite reakcii bile poizrazeni vo nekoi bugarski krugovi. Makedonskoto rakovodstvo, a osobeno pretsedatelot Metodija Andonov-^ento, nastojuvale da gi ubedat neistomislenicite deka iako vo Antifa{isti~kata vojna imalo po nekoj Srbin, imalo i po nekoj Bugarin, kako i u~esnici od drugite nacionalnosti vo Makedonija. No, spored ^ento, tie Srbi {to u~estvuvale vo vojnata ne bile onie od vremeto koga Makedonija bila pod srpska vlast, od redot na onie {to ne gi priznavale makedonskata nacija i makedonskata dr`ava. Vsu{nost, trebalo da se razuverat opoziciskite tvrdewa deka ASNOM, negovite re{enija i nivnata realizacija ne bile vo funkcija na sozdavaweto makedonska nacionalna dr`ava. Vo prezentacijata i popularizacijata na re{enijata na Prvoto zasedanie na ASNOM se vklu~ile vesnicite {to izleguvale vo Makedonija, Mlad borec, Makedonka, Na{a hronika i drugi. Zaesedanieto dobilo odglas i kaj Makedoncite vo egejskiot del na Makedonija. Tie vo nego gledale primer za ne{to sli~no vo na~inot na nivnoto politi~ko organizirawe, vklu~uvaj}i go i pravoto na samopredeluvawe. Re{enijata na ASNOM gi ohrabrile i gi pottiknale Makedoncite pootvoreno i pore{itelno da gi postavuvaat barawata za ostvaruvawe na svoite prava vo Grcija. Ovie re{enija dobro gi prifatila i makedonskata emigracija vo Bugarija. Toa osobeno do{lo do izraz po 9 septemvri 1944 godina, koga kapitulirala carska Bugarija i se na{la vo nezavidna me|unarodna izolacija. Golem odglas Prvoto zasedanie na ASNOM i konstituiraweto na novata makedonska dr`ava imale vo jugoslovenskite republiki, no i vo pove}e evropski zemji, kako i vo Soedinetite Amerikanski Dr`avi.

11. Osloboduvaweto na Makedonija Vo germanskite planovi vo tekot na letoto 1944 godina osobeno zna~ajno mesto zazemale Makedonija i Vardarskata Dolina, odnosno komunikacijata Solun Skopje Belgrad. Za Germancite, makedonskiot prostor ne bil va`en samo poradi povlekuvaweto na germanskata grupa armii E (GAE). Tie budno go sledele razvojot na NOB vo Makedonija. Spored procenite na Stopanskiot {tab na Jugoistokot,
288

oru`enite napadi vrz glavnata `elezni~ka vrska kon Grcija gi izvr{uvale makedonskite voeni edinici, dodeka bugarskata vooru`ena sila (Pettata armija) bila apsolutno nesposobna da go smiri ova podra~je. Pred kapitulacijata na Pettata bugarska armija, germanskata komanda, za da go popolni prostorot na Makedonija, izvr{ila pregrupirawe na svoite sili. Kon krajot na avgust vo Srbija bile prefrleni dve divizii. Eden del od niv se zadr`al vo Kumanovo, drugi delovi gi zazele garnizonite vo Ohrid i vo Bitola. Vo isto~na Makedonija i po dolinata na Vardar bile isprateni u{te dve divizii od grupata armii E. Vo zapadna Makedonija bila zasilena i balisti~kata divizija Skenderbeg. Na 8 septemvri 1944 godina vo Skopje bila formirana Germanska komanda za Makedonija na ~elo so generalot [oerlen, so zada~a na prostorot na Makedonija da organizira frontovska linija za odbrana od sojuzni~kite sili, a potoa takov front da organizira vo reonot na Belgrad. Dejstvata vo operacijata Nedela na staorcite, onesposobuvawe na `elezni~kiot i patniot pravec vo Makedonija od strana na britanskite vozduhoplovni sili, zapo~nale na 1 septemvri 1944 godina. Istiot den Tretata i Osmata brigada razbile edna okupatorska artileriska baterija i izvr{ile pove}e napadi na `elezni~kata linija Veles Skopje. Na 1 septemvri 41-vata MNO divizija go blokirala glavniot tunel na patot Prilep Veles. Istovremeno, ^etvrtata brigada go zapo~nala ~isteweto na oblastite Ko~ani [tip Strumica od bugarskata okupatorska vojska. Operacijata Nedela na staorcite vo zapadna Makedonija zapo~nala na 26 avgust 1944 godina, so ~istewe na dolinata Ki~evo-Debar. Vo tekot na nedelata site komunikacii na pravcite Ki~evo-Struga, Struga-Debar, Debar-Ki~evo i Debar- Gostivar bile celosno prese~eni. Na 1 septemvri Prvata makedonska brigada go zazela Ki~evo. Za aktivnostite i uspesite na makedonskite voeni sili vo operacijata Nedela na staorcite britanskite voeni misii gi izvestuvale svoite centrali i postojano ja istaknuvale nivnata borbenost i re{enost da se izborat za svojata sloboda. Na 5 septemvri britanskite vozduhoplovni sili ja bombardirale `elezni~kata linija Ki~evo-Struga, na 6 septemvri izvr{ile napad na mostovite ju`no od Veles, na 7 septemvri vrz germanskite motorizirani edinici na patot Prilep-Veles i vo Krivolak, a na 8 septemvri ju`no od Skopje. So zavr{uvaweto na operacijata Nedela na staorcite zavr{ila prvata faza na povlekuvaweto na GAE od Grcija.

289

Operacijata Nedela na staorcite spored voenite planeri zavr{ila na 7 septemvri 1944 godina. Me|utoa, zadovolni od aktivnostite na edinicite na NOV i PO na Makedonija, na 10 septemvri 1944 godina britanskata zadninska voena misija na Ficroj Maklin ispratila poraka do misijata vo Makedonija vo koja, kako prodol`enie na operacijata Nedela na staorcite, Glavniot {tab na sojuzni~kite sili pobaral akciite da prodol`at i da im se nanesuva maksimalna {teta na `elezni~kite linii, so cel da se spre~i povlekuvaweto na neprijatelot od Grcija i da se ubijat {to e mo`no pove}e Germanci. Kodiranoto ime na ovaa operacija bilo Helium. Prioritetni celi na operacijata Helium bile `elezni~kata linija Skopje Veles Bitola i makedonskiot sektor na liniite Kralevo Skopje i Ni{ Skopje. Isto taka, se baralo uni{tuvawe na vitalnite objekti na `elezni~kata linija Veles Gevgelija. Za izveduvawe na operacijata Helium na voenite misii im bile dostaveni eksploziv i drug voen materijal. Vtorata faza na povlekuvaweto na GAE od Grcija traela od 26 do 31 septemvri. Vo taa faza, kako zasiluvawe na postojnite edinici vo Makedonija, Germancite upatile pove}e specijalizirani edinici (in`eneriski, pe{adiski i grade`ni) so stroga naredba da se spre~i prekinot na `elezni~kata linija. Osobeno barale da se brani golemiot `elezni~ki most ju`no od Gevgelija. Isto taka, i edinicite na makedonskata vojska imale poinakov priod vo vtorata faza od ovaa operacija. Tie bile zbogateni so iskustva za diverzantski dejstva. Osven toa, ve}e bila formirana i 42-rata divizija na makedonskata vojska. Iskustvoto i brojnosta ovozmo`uvale da se primenuva nova taktika. Taka, mali diverzantski grupi postavuvale zasedi. Diverzijata se vr{ela vo momentot na pristigaweto na vozot ili na kolonata, a potoa pobrojni ~eti ili bataljoni vr{ele napad, dodeka narodot go sobiral preostanatiot plen. So takva taktika, vo vtorata faza, za nepolni pet dena bile uni{teni: {est voza, {est mosta, eden tunel, tri `elezni~ki stanici, sedum digalki za ras~istuvawe na prugite, a na preku 100 mesta kolosecite bile o{teteni. Vo po~etokot na oktomvri 1944 godina zapo~nala tretata faza na povlekuvaweto na germanskata vojska. Poradi vlo{uvaweto na sostojbata na site frontovi, na 4 oktomvri 1944 godina Hitler naredil bezuslovno povlekuvawe na site germanski edinici od Grcija i od ju`na Makedonija i zaposednuvawe front na linijata Skadar-Veles-Osogovski Planini-Klisura-(Srbija)-Bela Palanka (takanare~ena Sina linija). Zasilenoto dvi`ewe na germanskite edinici vo tekot na ok290

tomvri vnimatelno go sledel G[ na makedonskata vojska i prezemal soodvetni merki. G[ pobaral od site {tabovi i edinici da gi zasilat napadite vrz komunikaciite, da se spre~uva povlekuvaweto na germanskite koloni kon sever i nivno razbivawe. Vo taa zada~a osobeno bile anga`irani 41-vata i 42-rata divizija na makedonskata vojska. Zaradi ~estite i golemite zagubi vo `iva sila, na 26 oktomvri Komandata na GAE im naredila na komandite na korpusite da se ograni~i prevozot so `eleznicata. Poslednite edinici na GAE od Grcija duri na 1 noemvri 1944 godina ja minale jugoslovensko-gr~kata granica. Komandantot zadol`en za Jugoistokot li~no naredil na za{titnicata na germanskite sili pri povlekuvaweto da gi razurne site objekti na site pravci, bez ogled na nivnoto zna~ewe od voen aspekt, a vo prv red potpolno da bide onesposobena `elezni~kata linija Solun Skopje Kosovska Mitrovica. Za taa zada~a na za{titnicata bile pridodadeni pioneri i oklopen voz i voz koj{to, pri zaminuvaweto, so ~eli~en plug ja razoruval prugata. Vo soglasnost so dogovorot me|u Tito i Dimitrov vo Moskva, na 23 septemvri 1944 godina vo Peh~evo bil potpi{an dogovor so koj se ovozmo`ilo vo operaciite za osloboduvawe na Makedonija da u~estvuva i bugarskata Ote~estveno-frontovska armija. Ovaa spogodba od makedonska, odnosno od jugoslovenska strana, pokraj generalot Mihailo Apostolski i Bane Andreev, ja potpi{al i Svetozar Vukmanovi}-Tempo, pretstavnik na Vrhovniot {tab na NOVJ, a od bugarska strana ja potpi{ale generalot Keckarov i trojca oficeri. Na razgovorite prisustvuval i generalot Pavle Ili}, na~alnik na Glavniot {tab na Makedonija. Operaciite za kone~noto osloboduvawe na Makedonija zapo~nale vo oktomvri 1944 godina. Glavniot {tab i edinicite na NOV i POM od oktomvri 1944 godina vlegle vo sostavot na jugoslovenskata vojska i go dobile oficijalniot naziv Narodnoosloboditelna vojska na Jugoslavija (NOVJ). Vo zavr{nite operacii za osloboduvaweto na Makedonija makedonskata vojska go imala sledniot raspored: vo isto~na Makedonija dejstvuval Bregalni~ko-strumi~kiot korpus so 50-tata divizija na prostorot BerovoPeh~evoDel~evo, a so 51-vata divizija vo reonite na Strumica i na Radovi{; 16-tiot korpus, odnosno Kumanovskata divizija dejstvuvala vo reonite na Kriva Palanka, Kumanovo, Bujanovac i Skopska Crna Gora, a 42-rata divizija dejstvuvala na prostorot SkopjeVelesSuva Gora; vo ju`niot i vo zapadniot del na Makedonija dejstvuval 15-tiot korpus i toa 41-vata divizija vo reonot
291

PletvarGradskoKavadarciGevgelija, 48-mata divizija bila rasporedena vo zapadna Makedonija, a 49-tata divizija dejstvuvala vo reonot BitolaResen. Voenite dejstva za kone~noto osloboduvawe na Makedonija zapo~nale vo sredinata na oktomvri 1944 godina. Do 19 noemvri 1944 god. celata teritorija na Vardarska Makedonija bila oslobodena. Makedonija ja zavr{ila vojnata so formirani 33 brigadi, 8 divizii i 3 korpusi.

12. U~estvoto na makedonskata vojska vo osloboduvaweto na Jugoslavija Glavniot {tab na makedonskata vojska, vo soglasnost so novata formacija dobiena od Vrhovniot {tab na NOVJ, na 8 dekemvri 1944 god. izvr{il op{ta mobilizacija na naselenieto na starost od 18 do 30 godini vo vojskata, a nad 30 godini vo milicijata. Spored naredbata na Glavniot {tab na makedonskata vojska od 6 dekemvri 1944 god., vo sostavot na 15-tiot makedonski korpus vlegle 42-rata i 48-mata udarna divizija. Pokraj navedenite edinici, od 18 fevruari 1945 god. vo sostavot na 15-tiot korpus vlegle i Prvata i Vtorata artileriska brigada. Po izvr{enite voeno-politi~ki i materijalno-tehni~ki podgotovki, Glavniot {tab na Makedonija, vo soglasnost so naredbata na Vrhovniot {tab na NOVJ, na 1 januari 1945 god. izdal naredba za prefrluvawe na edinicite na 15-tiot makedonski udaren korpus od Makedonija vo Srem. Do 16 januari 1945 god. ovoj korpus bil prefrlen vo Srem vo celiot svoj sostav, osven Prvata i Vtorata artileriska brigada, koi pristignale vo po~etokot na mart 1945 god. Po pristignuvaweto vo Belgrad, edinicite bile razmesteni vo Belgrad i okolu Zemun. Vo me|uvreme, na 5 januari 1945 god., eden del od silite na NOV na Makedonija stacionirani vo Skopje a potoa i vo [tip, najotvoreno se protivstavile na u~estvoto na makedonskite edinici na Sremskiot front, isfrlaj}i ja parolata Za Solun. Pobunetite vojnici pobarale prodol`uvawe na voenite dejstva za osloboduvawe na delot na Makedonija pod Bugarija i delot na Makedonija pod Grcija. No, tie barawa, vo toj moment ne bile vo prilog na op{tata jugoslovenska strategija i politika za idninata na federativna Jugoslavija i bile osudeni od politi~koto i voeno rakovodstvo na NOV i PO na Makedonija.
292

Brojnata sostojba na makedonskiot 15-ti korpus na 21 januari 1945 godina iznesuvala 15.400 borci od koi 126 bile `eni. Vo dopolnitelnata brigada {to slu`ela za popolnuvawe na edinicite vo tekot na borbata se nao|ale 4.000 lu|e. Artileriskite brigadi pristignale vo brojna sostojba od po 1.250 lu|e. Na toa treba da se dodade deka za seto vreme dodeka traela borbata vo Srem a i podocna, s do krajot na vojnata, od Makedonija bile upatuvani voeni kontingenti do kone~nata kapitulacija na Germanija. Na toj na~in od Makedonija vo zavr{nite operacii za osloboduvaweto na Jugoslavija bile isprateni okolu 25.000 lu|e. Toa bil najelitniot del od makedonskata vojska, odnosno edna tretina od nejziniot sostav. Pokraj 15-tiot makedonski korpus, na Sremskiot front se borel i makedonskiot bataljon Jane Sandanski. Ovoj bataljon bil sostaven od dobrovolci-Makedonci koi `iveele vo Belgrad i vo negovata okolina. Negovata brojna sostojba iznesuvala 350 borci. Pri osloboduvaweto na vardarskiot del od Makedonija, makedonskata narodnoosloboditelna vojska pretstavuvala respektivna sila. Glavniot {tab na makedonskata vojska, koj po konstatiraweto na makedonskata dr`avnost na Prvoto zasedanie na ASNOM stanal izvr{en organ na Prezidiumot na ASNOM, vo noemvri 1944 godina raspolagal so 24 pe{adiski, ~etiri artileriski, tri in`eneriski, edna kowi~ka i edna avtomobilska brigada. Brigadite bile grupirani vo vkupno osum divizii, a tie vo tri korpusi. Pri krajot na 1944 godina makedonskata narodnoosloboditelna vojska broela 66.000 borci i stare{ini, nejziniot broj vo mart 1945 godina iznesuval okolu 83.000, a vo tekot na letoto 1945 godina toj narasnal na okolu 110.000 lica. Vkupno, vo Vtorata svetska vojna, samo vo vardarskiot del na Makedonija zaginale okolu 24.000 lica. Makedonskoto rakovodstvo prezemalo energi~ni merki da se ozakonat i me|unarodno da se priznaat pridobivkite od Nacionalnoosloboditelnata i antifa{isti~ka vojna na makedonskiot narod. Vo takvite dramati~ni uslovi, makedonskiot narod uspeal barem na eden del od svojata etni~ka teritorija da gi materijalizira vekovnite streme`i na mnogubrojnite generacii revolucioneri, borci i patrioti i kako pridobivka na vojnata da ja sozdade a potoa i da ja za~uva makedonskata dr`ava.

293

13. Makedonskata dr`ava (19441945) 13.1. Prvoto zasedanie na ASNOM kako pottik za natamo{niot razvoj na NOAVM Do Prvoto zasedanie na ASNOM bile formirani i dejstvuvale pet makedonski i edna kosovsko-metohiska brigada, kako i pet samostojni partizanski odredi. Po Prvoto zasedanie na ASNOM toj broj vidlivo se zgolemil. Vo avgust 1944 god. se formirale sedum, vo septemvri u{te sedum i vo oktomvri u{te osum, {to zna~i nivniot broj narasnal na vkupno dvaeset i dve brigadi koi dejstvuvale vo sostavot na diviziite. Bidej}i ASNOM ja vr{el funkcijata na najvisok osloboditelen odbor, istovremeno i na najviosk organ na dr`avnata vlast, negovite aktivnosti za natamo{noto organizirawe na organite na vlasta vo Makedonija bile dosta prisutni, iako se odvivale vo koordinacija so G[ i politi~koto rakovodstvo na dvi`eweto. ASNOM bil, isto taka, odgovoren i za ona {to se slu~uvalo na planot na borbata i na planot na osvojuvaweto na politi~kata vlast. Imeno, procesot na sozdavaweto i natamo{noto organizirawe i zacvrstuvawe na narodnite odbori prodol`il i po Prvoto zasedanie na ASNOM so nesmalen intenzitet. Sekako deka svoj pridones vo ovoj proces imale zgolemeniot broj edinici na osloboditelnata vojska i sozdavaweto na novite slobodni teritorii. Uslovite bitno se podobrile po kapitulacijata na Bugarija, bidej}i vo mnogu mesta {to se oslobodile od bugarskata vlast ilegalnite organi na vlasta se legalizirale. Tamu kade {to gi nemalo, se sozdavale novi organi. Vo vremeto koga vo Makedonija se vodele zavr{nite operacii za osloboduvaweto na Makedonija ve}e dejstvuvale okolu 2.000 narodni odbori, iako nivnata gustina, kako i intenzitetot na nivnoto formirawe, ne bile nasekade isti. Na krajot od 1944 god. nastanala potreba za reorganizacija na organite na vlasta. Taa proizlegla od pregolemiot broj NOO (3.184 so 37.870 odbornici). Razmisluvawata odele kon toa tie organi da se okrupnat preku formiraweto okru`ni odbori, so pomal broj okoliski i mesni NOO.

294

13.2. Podgotovkite i odr`uvaweto na Vtoroto zasedanie na ASNOM Krajot na 1944 godina vo Makedonija bil do~ekan vo sloboda. Na samiot kraj od godinata (2830 dekemvri 1944) se odr`alo Vtoroto zasedanie na ASNOM, isto taka zna~aen dr`aven i politi~ki nastan. Odr`uvaweto na Vtoroto zasedanie na ASNOM (vo dokumentite ozna~uvano kako prvo vonredno) proizleglo od dotoga{nite uspesi, no i od potrebite da se prodol`i zamisleniot od vo oformuvaweto na novata dr`ava. Na ova zasedanie, preku pozdravite od strana na me|unarodnata zaednica, osobeno od golemite sili, pristignale pove}e priznanija za ona {to bilo ve}e napraveno. I od samite Bugari bila osudena ulogata na Bugarija vo tekot na Vtorata svetska vojna i bil pozdraven planot na Makedonija za sozdavawe sopstvena dr`ava. Od strana na OF na Bugarija bil iska`an principielen stav vo vrska so sozdavaweto na integrirana Makedonija. Toa go pozdravila i makedonskata emigracija. Vo ovaa smisla ne izostanale pozdravite i od Makedoncite od egejskiot del na Makedonija. Verojatno bilo neophodno da se zboruva za zaedni~kata borba na makedonskiot narod so jugoslovenskite narodi. No, vo nekoi segmenti, toa zaedni{tvo dobivalo prenaglasen karakter. Imeno, niz Vtoroto zasedanie na ASNOM od nekoi pretstavnici na jugoslovenskiot vrv (na primer, Edvard Kardeq) bila zastapuvana tezata za silna i centralizirana Jugoslavija kako garancija za idninata na Makedonija. Toa bilo napraveno poradi prethodno plasiranite glasovi za navodniot makedonski separatizam. Vsu{nost, treba da se priznae deka vo Makedonija, kon krajot na 1944 godina i vo po~etokot na 1945 godina, postoela izvesna euforija. Makedonija prva se oslobodila i gi verificirala ostvarenite rezultati preku svoeto zasedanie, no nikako ne mo`e da se govori za prisuten separatizam. Ne postoele uslovi za poinakov razvoj na nastanite, pa zatoa site napori bile naso~eni kon pomo{ta na drugite jugoslovenski narodi za kone~noto osloboduvawe na Jugoslavija. Imalo i neopravdana samokritika od strana na nekoi rakovoditeli vo Makedonija deka malku bilo napraveno i malku se pravi za zaedni~kata borba, no tie reakcii proizleguvale od potrebata da se sledi generalnata jugoslovenska linija vo op{tite procesi. Bila prisutna neopravdana voznemirenost za navodnoto dejstvuvawe na nekakvi reakcionerni sili, pa taka na udar se na{le i ~esni lu|e, stopanstvenici i intelektualci {to ne se soglasuvale so op{tite
295

oceni. Protiv niv bezbednosnite organi primenile golem stepen na samovolie od pozicija na sila, upotrebuvaj}i represija. 13.3. Rabotata na Prezidiumot na ASNOM vo prvite meseci na 1945 godina Polo`bata na Prezidiumot na ASNOM vo sistemot na dr`avnata vlast vo prvite meseci na 1945 godina ostanala bitno nepromeneta. No, se izmenila sodr`inata na negovata rabota. Prodol`ile naporite za organizirawe na `ivotot vo novooslobodenata dr`ava. Na Vtoroto zasedanie na ASNOM se zgolemil brojot na ~lenovite na Prezidiumot, od 17 na 33. Se zgolemil i brojot na poverenstvata. Me|utoa, poradi iska`anite mislewa i nekoi poinakvi pogledi, od organite vo federacijata poteknala inicijativa za promena vo rabotata vo organizacijata na Prezidiumot na ASNOM. Imeno, od strana na federacijata bilo pobarano Prezidiumot da formira svoe rabotno telo koe bi go so~inuvale nekolku poverenici, a nego da go rakovodi potpretsedatelot na Prezidiumot (Lazar Koli{evski). Ova barawe bilo dosta nerazbirlivo, bidej}i takvo telo ne postoelo nitu vo federacijata nitu, pak, vo drugite republiki. Prezidiumot go zadr`al pravoto da donesuva zakonodavni akti, no bidej}i se namalila negovata operativnost, toj postepeno mu gi prepu{tal rabotite na Rabotnoto telo, a samiot Prezidium bil marginaliziran. Vo prvite tri meseci na 1945 godina bile doneseni stotina zakonodavni akti vo vid na re{enija, povelbi ili naredbi za regulirawe razni pra{awa od op{t interes za narodot i za dr`avata. Lo{ata kadrovska ekipiranost na narodnoosloboditelnite odbori, koi na po~etokot ne bile izbirani neposredno, mo`ela da se nadmine preku sproveduvaweto neposredni izbori. Donesuvaj}i go posebniot akt za raspi{uvawe na izborite, Prezidiumot na ASNOM gi proklamiral prvite pravno izrazeni principi na izborniot sistem po osloboduvaweto na Makedonija. Vrz taa osnova izborite se odr`ale od 11 do 25 mart 1945 godina. Tie imale golemo politi~ko zna~ewe, bidej}i bile prvi izbori vo slobodnata dr`ava i prvi neposredni izbori. Izbranite odbornici so pogolem elan mo`ele da pristapat na rabotata, iako na mnogu mesta novoizbranite odbori ne ostanale sosema imuni od birokratskite tendencii.

296

13.4. Transformacijata na ASNOM vo Narodno sobranie i izborot na prvata Vlada na DF Makedonija So odr`uvaweto na Tretoto zasedanie na ASNOM (1416 april 1945) vo Makedonija se zaokru`il eden mnogu zna~aen istoriski period koj{to zapo~nal so podgotovkite za svikuvawe na ASNOM a zavr{il so negovoto transformirawe vo Narodno sobranie na Makedonija i so formiraweto na prvata Vlada na DF Makedonija. Poradi toa, 16 april treba da pretstavuva datum na zavr{uvaweto na Narodnoosloboditelnata antifa{isti~ka vojna vo Makedonija (19411945), a potoa zapo~nuva takanare~eniot povoen period na razvojot. Odr`uvaweto na Tretoto zasedanie na ASNOM bilo usloveno od niza pri~ini. Makedonija ve}e nekolku meseci bila slobodna. Vremeto po Vtoroto zasedanie bilo ispolneto so mnogubrojni i raznovidni aktivnosti. Prezidiumot na ASNOM smetal deka aktivnostite treba da bidat verificirani od najvisokiot dr`aven organ. Osven toa, s u{te bilo otvoreno pra{aweto za formiraweto na prvata vlada. Vtorata pri~ina proizleguvala od potrebite za usoglasuvawe na organizacijata na vlasta vo republikite so federacijata. Imeno, namesto Nacionalniot komitet za osloboduvawe na Jugoslavija, koj za vreme na vojnata vr{el uloga na vlada, na 7 mart 1945 godina se formirala Privremenata vlada na DFJ. Istoto trebalo da bide realizirano i vo republikite, odnosno da se pristapi kon sozdavawe na t.n. zemski vladi i kon izedna~uvawe na sistemot na vlasta. Taka, na 16 april 1945, vrz osnova na donesenite akti na Tretoto zasedanie na ASNOM, se formirala prvata Vlada na DFM. Formiraweto na Vladata na DFM imalo dlaboko dr`avotvorno zna~ewe. Taa e prvata vlada vo istorijata na makedonskiot narod. Bez ogled na nejzinoto programsko opredeluvawe za idninata na DF Makedonija vo jugoslovenskata federacija, taa imala i politi~ko-istorisko zna~ewe. Kako {to e ve}e spomnato, od 2 avgust 1944 pa do 16 april 1945 godina, nejzinata funkcija ja vr{el Prezidiumot na ASNOM, koj imal trojna uloga. Po 16 april 1945 godina Prezidiumot na ASNOM prodol`il da funkcionira kako Prezidium na Narodnoto sobranie na Makedonija, so bitno namaleni ingerencii vo zakonodavnata dejnost. Vladata na DF Makedonija stanala osnovniot nositel i stolb na dr`avnata politika vo Makedonija i go kreirala celiot zakonodaven mehanizam. Se razbira, ne bez pregolemata intervencija na KPM, izrazena i preku spojuvaweto na funkciite vo ovie organi.
297

Iako vedna{ po formiraweto Vladata na DFM prifatila da se prilagodi kon centralisti~kiot sistem na jugoslovenskoto ureduvawe, vo nekoi obasti taa sepak morala da dejstvuva avtonomno. So nea se ostvarila opredelbata na ASNOM za formirawe makedonska vlada, a Makedonija go dooformila sopstveniot sistem od organi na vlasta kako sovremena dr`ava.

14. Prosvetno-kulturniot i verskiot `ivot (19411944) Vo tekot na Narodnoosloboditelnata i antifa{isti~ka vojna (19411945), vo Makedonija se odvival kulturno-prosveten i verski `ivot na makedonskiot narod, vklu~uvaj}i gi i nacionalnite malcinstva. Toj se odvival naporedno so voenite i politi~kite aktivnosti vo borbata za osloboduvawe i bil izrazen niz pove}e segmenti, a kako pozna~ajni mo`e da se izdvojat obrazovanite aktivnosti, kulturata i verskiot `ivot. Taka, na primer, vo oblasta na obrazovanieto, NOAVM pretstavuvala prodol`enie na dolgotrajnata borba na makedonskiot narod za sozdavawe sopstvena makedonska baza za prosveta, kultura, jazik, umetnost, odnosno borba za emancipacija na makedonskata nacija. Istovremeno, taa borba se vodela protiv nametnuvaweto na tu|i obrazovni i kulturni programi prisutni vo Makedonija za vreme na nejzinata okupacija. U{te od po~etokot na vojnata, odnosno od po~etokot na vostanieto od 1941 godina, rakovodstvoto na NOAVM ja razvivalo idejata za nacionalna samobitnost. Taa ideja se realizirala so upotrebata na makedonskiot jazik vo neposrednata komunikacija i vo pi{uvanite dokumenti. Razni upatstva, apeli, preporaki i sli~ni materijali bile pi{uvani na narodniot makedonski jazik, koj bil oficijalizaran so Re{enieto na ASNOM za voveduvawe na makedonskiot jazik za slu`ben jazik vo Makedonija. Vo ramkite na najvisokite voeni, politi~ki i dr`avni organi, u{te od 1943 godina rabotele razni agitaciono-propagandni oddelenija. Taka, vo sostavot na Glavniot {tab, bile organizirani slu`bi so referentstva za {kolstvo i za verski pra{awa. Tie, vo ramkite na mo`nostite i vo soglasnost so voenite uslovi, prezemale aktivnosti za da profunkcioniraat osnovnite u~ili{ta i da se ostvaruva verskiot `ivot na naselenieto vo naselenite mesta.
298

Prvite makedonski u~ili{ta bile otvoreni vo septemvri 1943 godina na slobodnata teritorija vo zapadna Makedonija, vo nekolku sela kade {to imalo uslovi za toa. Isto taka, na ovaa slobodna teritorija verskiot referent organiziral sobir na pravoslavnite sve{tenici. Na Prvoto zasedanie na ASNOM problemot so opismenuvaweto i obrazovanieto na makedonskoto naselenie se na{ol me|u najanaliziranite pra{awa. Bilo predlo`eno da se formira posebna komisija za utvrduvawe na osnovnite principi na makedonskiot literaturen jazik i za podgotovka na slu`benoto pismo, no i za podgotovka na bukvarot i drugite neophodni u~ebnici. Vo Prezidiumot bilo formirano posebno Poverenstvo za prosveta, koe ja prezelo ulogata na resoren organ za obrazovanie i kultura. Na po~etokot se izu~uval i predmetot veronauka, koj podocna otpadnal poradi opredelbata za oddeluvawe na crkvata od dr`avata. Nabrgu potoa bile organizirani kursevi za opismenuvawe i bile prezemeni redica operativni aktivnosti za organizirawe na obrazovniot sistem. Ve}e vo noemvri 1944 godina, vo pogolemite gradovi na Makedonija, bile otvoreni pove}e gimnazii i stru~ni u~ili{ta. Obrazovniot sistem se nadograduval so organizirawe celosen opfat na populacijata i so otvorawe na prvite u~ili{ta na jazicite na nacionalnite malcinstva vo Makedonija. Mnogubrojni bile manifestaciite od oblasta na kulturata. Tie se manifestirale preku umetni~koto tvore{tvo na u~esnicite vo borbata, kako i preku {ireweto na toa tvore{tvo i na drugi umetni~ki vrednosti me|u samite u~esnici. Taka, za vreme na ovoj period, makedonskoto literaturno tvore{tvo gi prodol`ilo i uspe{no gi nadogradilo tematskite i estetskite vrednosti, tradicijata i kontinuitetot na kni`evnata pismenost. Pisatelite vojuvale istovremeno i so zborot i so oru`jeto, go podignuvale moralot na svoite soborci za da istraat vo borbata za sloboda. Sekako, ~elnite mesta vo literaturnoto tvore{tvo im pripa|aat na Ko~o Racin, Kole Nedelkovski, Venko Markovski, no pokraj niv se projavile i mnogu drugi tvorci {to ja zbogatile kni`evnata riznica. Ovaa vrvna literaturna trojka bila nadopolneta so tvore{tvoto, iako ne mnogu bogato no mnogu zna~ajno, na Mite Bogoevski, Aco Karamanov, Vol~e Naum~eski, Ceko Stefanov Popivanov, koi pi{uvale na makedonski jazik, a potoa sleduvala novata generacija literaturni tvorci po zavr{uvaweto na vojnata

299

(Bla`e Koneski, Slavko Janevski, Vlado Maleski, Aco [opov, Kole ^a{ule i drugi). Rakovodstvoto na NOD u{te od po~etokot na 1941 osobeno vnimanie posvetuvalo na izdava~kata dejnost. Organiziraweto na tajnite tehniki za pe~atewe i samoto pe~atewe, pokraj drugoto, pridonesuvale za {ireweto na makedonskiot jazik, prosvetata i kulturata. Prvite formi na izdava~kata dejnost bile raznite proglasi, vesnici, bilteni i drug pi{uvan materijal. Vo tekot na borbata se pojavile pedesetina informativni vesnici, bilteni i sli~ni glasila so razni imiwa. Me|u niv najpoznati bile: Dedo Ivan, Naroden glas, Mlad borec, Bilten na G[ na NOV i PO za Makedonija, Ilindenski pat i drugi. Vo po~etokot izdava~kata dejnost se odvivala preku t.n. partiska tehnika, rakovodena od PK na KPJ za Makedonija, no podocna taa se {irela preku drugite strukturi na borbata. Taka, re~isi sekoja brigada i pokrupna voena edinica na makedonskata vojska objavuvala svoj vesnik. Od 29 oktomvri 1944 godina vo seloto Gorno Vranovci zapo~nalo pe~ateweto na prviot makedonski dneven vesnik, eden od simbolite na makedonskata dr`avnost, vesnikot Nova Makedonija. AF@ go objavuval vesnikot Makedonka. Vo Gorno Vranovci zapo~nala da raboti prvata radiostanica Slobodna Makedonija, a na 28 dekemvri 1944 godina, so direktniot prenos na Radio Skopje, zapo~nala rabotata na ovaa ku}a koja e, isto taka, eden od simbolite na makedonskata dr`avnost. Svoe vlijanie vrz razvojot na izdava~kata dejnost imale makedonskite literaturni tvorci koi svoite prilozi gi objavuvale na makedonski jazik vo mnogubrojnite vesnici. Iako vo voeni uslovi, vo ramkite na izdava~kata dejnost, kako bro{uri bile objaveni 32 naslova, 69 proglasi i soop{tenija, zbirkata na dokumenti ASNOM, eden zbornik na makedonski borbeni pesni i drugo. Na toj na~in se sozdala plodna podloga za natamo{niot razvoj na izdava~kata dejnost i voop{to za razvojot na makedonskiot jazik i kulturata voop{to. Muzi~kata dejnost, kako imanenten del na sekojdnevnoto `iveewe i vojuvawe, bila naglaseno prisutna. Niz pesnata narodot spontano gi izrazuval ~uvstvata, porakite i naklonetosta kon osloboditelnoto dvi`ewe. Pesnata, pak, pridonesuvala za jaknewe na osloboditelnata svest i borbeniot moral i bila tretirana kako niven sostaven del. Taka se sozdavala partizanskata pesna, koja se pojavila od notite na muzikolozite ili, pak, bila ispeana vo nekoj naroden motiv. Zatoa vo makedonskiot fond na partizanski pesni se prisutni i originalni
300

tvorbi no i muzi~ki tvorbi so prezemeni motivi. Pesnite gi izveduvale solo-pea~i ili partizanski horovi, koi se pojavile vo tekot na 1943 godina. Vo maj 1944 godina vo Lokov bil formiran ansambl {to go dobil imeto Oper#ta, koj za kratko vreme stanal popularen me|u borcite i naselenieto. Ve}e vo vtorata polovina na 1944 godina se formirale pove}e ansambli, a esenta istata godina vo Gorno Vranovci pristignale pove}e muzi~ki tvorci: Petre Bogdanov-Ko~ko, Todor Skalovski, Trajko Prokopiv, Vlastimir Nikolovski i drugi. Tie pridonesle za afirmacijata na makedonskata pesna, kako eden od fundamentalnite izvori za inspiracija za borba i za tvore{tvo. Naporedno so muzi~kata se odvivala i teatarskata (dramska) umetnost. Na taa osnova se odvivala kulturno-zabavnata aktivnost vo partizanskite sredini. Kulturno-zabavnite priredbi, prete`no scenski, glavno se odr`uvale po zavr{uvaweto na mitinzite na koi tematski se govorelo za nekoi propagandni potrebi. Prvite formi na teatarski pretstavi se izveduvale vo vid na recitali, kratki satiri~ni tvorbi (vrap~e), monodrami, drami, edno~inki i sli~no. Priredbite zavr{uvale so folkloren del, no vo nivnata sodr`ina redovno se nao|ala i po nekoja prezentacija od dramski vid. Od ovie aktivnosti niknale teatarski grupi i ansambli, a potoa proizleglo sozdavaweto na Narodniot teatar. Me|u prvite akterski li~nosti bile Todor Nikolovski, Petre Prli~ko i drugi. Likovnoto tvore{tvo vo NOAVM, bez ogled na toa {to na po~etokot ne go predvodele li~nosti od prvata predvoena generacija, svoite osnovi gi postavilo niz borbata. Toa neposredno se povrzalo so novata tematika, po~nuvaj}i od vtorata polovina na 1944 godina, odnosno so priklu~uvaweto na nekolku umetnici vo borbata (Vasilie Popovi}-Cico, Tomo Vladimirski, Dimo Todorovski, Nikola Martinoski, Borko Lazeski i u{te nekoi). Tie se vklu~ile vo rabotata na Agitprop vo Gorno Vranovci ili, pak, direktno vo edinicite na NOV, no tamu gi nemale potrebni uslovi za likovno tvore{tvo pa taka i brojot na likovnite dela sozdadeni vo NOB e relativno mal. Periodot na likovnoto tvore{tvo 19411945, iako ne e bogat so tvorbi, dosta e specifi~en i sozdal osnova za idnoto likovno tvore{tvo. Delata {to se odnesuvaat na NOB vo Makedonija, ponekoga{ nastanati na samoto mesto, pretstavuvaat najavtenti~nite likovni svedo{tva i dokumenti za borbata. Kaj niv se zabele`uva izvesna tendencija na narativnost, sledena so iskrenost vo likovniot izraz. Poradi nedostig na materijal i na drugi preduslovi, glavno se sozdavani
301

crte`i (naj~esto so moliv), podgotvuvani kako ilustrativen materijal za objavuvawe, ponatamu dela vo drvorez, vo linorez i sli~ni tehniki, dodeka dela vo akvarel, so temperni boi ili platna slikani so masla bile sozdadeni vo mal broj. Inaku, likovnoto tvore{tvo na tvorcite po poteklo od Makedonija koi se na{le vo logorite ne e dovolno prou~uvano. Poznati se samo ostvaruvawata na Vasilie Popovi}-Cico, koj bil oformen umetnik u{te pred vojnata, a bil vo nekolku logori vo Germanija. Poznati likovni tvorci od periodot na NOV se: Stevan Nestorovski, Dragi Tozija, Angele Ivanoski Lazar Li~enoski, Branko [otra (ne po poteklo, tuku borec vo Makedonija), Tode Ivanovski, Borko Lazeski, Nikola Martinoski, Tomo Vladimirski, Niko Tozi, Risto Lozanoski, Jordan Grabuloski, Slavko Brezovski, Vangel Koxoman i drugi.

302

EGEJSKIOT DEL NA MAKEDONIJA VO VTORATA SVETSKA VOJNA

1. Okupacijata i podelbata na egejskiot del Osloboditelnata vojna (19411945) vo egejskiot del na Makedonija se odvivala vo ramkite na osloboditelnoto antifa{isti~ko dvi`ewe na Grcija. Poradi toa taa bi mo`ela da se podeli na tri etapi: prvata, od po~etokot na Vtorata svetska vojna 1939 do 8 noemvri 1940 godina, koga agresorot, koristej}i ja svojata nadmo}, na nekoi sektori uspeal da ja istisne gr~kata vojska; vtorata, od 8 noemvri 1940 do 6 april 1941, koga zajaknatite gr~ki edinici gi napadnale italijanskite, gi proterale od gr~kata teritorija i zazele gradovi vo Albanija (Kor~a, Moskopole, Podgradec), i tretata, po 6 april 1941 godina. Na 6 april, koga germanskite sili gi napadnale Jugoslavija i Grcija, i vo dvete dr`avi otporot bil brzo sovladan. Po okupacijata na Grcija, egejskiot del na Makedonija bil podelen na tri okupacioni zoni, koi im pripadnale na tri dr`avi: Bugarija, Italija i Germanija. Najgolemiot del, odnosno centralnata i zapadnata oblast od egejskiot del na Makedonija, kade {to mnozinsko naselenie bilo makedonskoto, ostanal pod uprava na kvislin{kiot general Georgios ^olakoglu. Negovata kvislin{ka vlast osobeno go imala pod vnimanie makedonskiot narod, sozdala vooru`ena `andarmerija, vr{ela teror i sorabotuvala so germanskite vlasti vo borbata protiv dvi`eweto. Nedefiniranite ili, pak, nedovolno jasnite razgrani~uvawa na okupacionite sili vo ovoj del od Makedonija sozdavale permantni tenzii i pretenzii na ednite sprema drugite. Bugarija imala pretenzii na cela Makedonija, no Hitler, sepak, poka`uval naklonetost kon Grcite, so namera da gi pridobie za da ja prifatat kvislin{kata vlada na ^olakoglu. Taka gi spre~uval obidite na Bugarija za pro{iru303

vawe na nejzinata okupaciona zona. Istoto se slu~uvalo i so Italija, koja rabotela na toa da ja pro{iri tvorbata {to ja napravila samata, odnosno Golema Albanija. Od druga strana, pak, toa predizvikuvalo reakcii kaj Grcite. ^olakoglu sozdal aparat za eleminirawe na propagandnite nastojuvawa i ~esto manipuliral so navodnata avtonomija na Makedoncite. Italija gi priznavala nacionalniot identitet na Makedoncite, nivniot jazik i kultura i ne gi opravduvala bugarskite teritorijalni pretenzii, motivirani od toa deka Bugarija se borela za bugarskoto naselenie vo Grcija. 2. Makedonskite antifa{isti~ki organizacii Makedonskata antifa{isti~ka organizacija (MAO) vo tekot na 1941 bila prvata makedonska organizacija {to se pojavila vo ovoj del od Makedonija. Na toa prethodele relativno povolni uslovi, istata godina za iska`uvawe na politi~ki, verski i kulturni projavi na Makedoncite. Tie bile prifateni i od Plenumot na KPG vo januari 1942 godina, {to gi ohrabrilo Makedoncite za antifa{isti~ki otpor. Kako rezultat na toa, vo 1943 g. se pojavil SNOF (Slavjanomakedonski narodnoosloboditelen front) za Kostursko i Lerinsko, ~ii osnova~ki sobranija se odr`ale vo dekemvri 1943, koga bile izbrani okru`nite rakovodstva za dvata reona. SNOF uspeal da se masovizira za kratko vreme, no rakovodstvoto na KPG, koe so svojot nacionalisti~ki odnos ne go poddr`alo makedonskoto dvi`ewe, baralo da se rasformira ovoj front i da vleze vo sostav na EAM (Gr~ki narodnoosloboditelen front), rakovoden od Grci. Vo fazata na rasformiraweto na SNOF, edna grupa makedonski aktivisti {to ne go prifatile toa se otcepile, prodol`uvaj}i gi ideite na SNOF. No, protiv niv, bile prezemeni voeni akcii. So soglasnost na G[ na NOV na Makedonija, tie bile primorani da se povle~at i da preminat na teritoriijata na vardarskiot del od Makedonija, odnosno na planinata Karaorman.

3. Makedonskite voeni edinici Voeni edinici sostaveni od Makedonci od egejskiot del na Makedonija se formirale vo juli i vo avgust 1943 vo pove}e reoni vo Kostursko. Tie bile sostaveni od aktivisti i od avtoritetni li~nosti.
304

Nivnoto formirawe imalo politi~ko i nacionalno zna~ewe za Makedoncite, no u~estvuvale i vo borbenite dejstva na stranata na ELAS (Osloboditelna armija na Grcija) vo borbata protiv okupacionite sili za osloboduvawe na zemjata. Podocna, vo tekot na 1944 godina, vrz istite princiii bile formirani Vodenskiot makedonski bataljon, a na 2 avgust 1944 i Lerinsko-kosturskiot makedonski bataljon Goce. Brojot na nivnite borci, zgolemuvaj}i se postepeno, do oktomvri 1944 godina narasnal na 1.500 borci. Koga stanuva zbor za rasformiraweto na makedonskite voeni edinici, klu~ni bile politi~kite nastani vo Grcija. Vo Kazerta, Italija, bil potpi{an dogovor me|u pretsedatelot na vladata, Papandreu, vo prisustvo na pretstavnik od Velika Britanija, ELAS da se stavi pod komandata na koalicionata vlada. Dejstvoto na makedonskite edinici ja ote`nuvalo pozicijata na KPG koja, isto taka, vlegla vo koalicionata vlada na Grcija. Papandreu i pretstavnicite na drugite partii {to ne go priznavale makedonskoto malcinstvo vo Grcija ne prifatile vo zaedni~kata borba da dejstvuvaat posebni makedonski edinici, imaj}i gi predvid nacionalnite aspiracii na Makedoncite. Zatoa rakovodstvoto na KPG doneslo re{enie da se rasformiraat makedonskite baltaljoni. Bidej}i tie odbile da go storat toa, bile napadnati od strana na edinicite na ELAS, a potoa bile prinudeni da ja napu{tat teritorijata na Grcija i da preminat vo vardarskiot del od Makedonija. Edinicite {to se povlekle i edinicata Goce Del~ev od Bugarija, na 18 noemvri 1944 godina, ja formirale Prvata egejska udarna brigada.

4. Makedonskite politi~ki organizacii i odnosot na KPG sprema makedonskoto nacionalno pra{awe Obidite na Makedoncite vo egejskiot del na Makedonija za osamostojuvawe na nivnoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe ne bile uspe{ni. Za toa postoele pove}e pri~ini, no klu~na bila podelbata na Makedonija. Golemite sili, osobeno Velika Britanija i SAD, ja po~ituvale `elbata na Grcija, koja se protivela Makedonija vo kakva i da e forma da se oddeli od Grcija, da se osamostoi ili da stane del od nekoja slovenska dr`ava. No, makedonsko nacionalno dvi`ewe postoelo, se razvivalo i povremeno se nametnuvalo kako faktor. Vo periodot na Vtorata svetska vojna KPG koja, isto taka, bila protiv
305

priznavaweto na makedonskata nacija, se solidarizirala so gr~kite gra|anski partii. Taa povremeno iska`uvala stavovi vo koi se poddr`uvala ramnopravnosta na makedonskoto nacionalno malcinstvo vo ramkite na Grcija, no ~esto se povlekuvala, pritisnata od drugite gr~ki gra|anski partii. Taka, taa, makedonskoto pra{awe pove}e go tretirala kako takti~ko otkolku kako principielno pra{awe. Koga KPG se obiduvala so oru`je da go re{i pra{aweto na vlasta vo Grcija se vrtela kon Makedoncite, nudej}i im izvesni nacionalni prava. No, koga se dogovarala so drugite gra|anski partii za postignuvawe nacionalno edinstvo za osloboduvawe na Grcija, gi zanemaruvala nivnite prava, pa duri i otvoreno se borela protiv niv. Taa ne go sfa}ala vo zadovolitelna mera zna~eweto na makedonskite politi~ki partii i na makedonskite voeni edinici vo borbata protiv okupatorot, pla{ej}i se deka }e treba da mu se priznae pravoto na samoopredeluvawe na makedonskoto malcinstvo vo Grcija. Osnovaweto na makedonskite politi~ki organizacii i na makedonskite voeni edinici na ovaa teritorija na po~etokot bilo tolerirano poradi potrebata {to pove}e lu|e i mesta da se vklu~at vo Antifa{isti~kata vojna. Tie politi~ki organizacii i voeni edinici odigrale uloga protiv antimakedonskata propaganda od koja i da bilo strana, no ne uspeale da se nalo`at, nitu da go postavat makedonskoto nacionalno pra{awe kako faktor koj bi go izdejstvuval negovoto povolno re{avawe. Nivnata aktivnost podocna bila popre~uvana poradi glasnoto istaknuvawe na politi~kite stavovi. Sekako, tie organizacii ne mo`e da se obvinat za nivnata slaba aktivnost, tuku pred s faktorite nadvor od niv ja odigrale klu~nata uloga. Osnovnata sodr`ina na ideolo{kata i politi~kata dejnost i propaganda na MAO bila naso~ena kon popularizacijata na celite na osloboditelnata borba, deklariraj}i se deka gi prodol`uva tradiciite na slavniot Ilinden i deka se razobli~uvaat gr~kata i bugarskata nacionalisti~ka politika. Poradi takvite stavovi taa stanala trn vo okoto na gr~kite nacionalisti~ki organizacii (IVE, PAO, EKA) i bila obvinuvana kako avtonomisti~ka i separatisti~ka. Od druga strana, nekoi makedonski politi~ki organizacii (SNOF), pokraj op{tite okolnosti vo Grcija i prisutniot animozitet kon niv, projavile i sopstveni slabosti. Taka, na primer, vo tekot na vojnata SNOF ne uspeala duri nitu da gi institucionalizira vo edinstvena organizacija vo okruzite Kostur i Lerin, me|u drugoto i poradi nedostigot od rakovoden politi~ki subjekt i prisutnite me|usebni nedorazbirawa.
306

5. Osloboduvaweto na egejskiot del od Makedonija Samoto zna~ewe na Grcija, odnosno na severniot del (egejskiot del na Makedonija), & nalo`ilo uporna borba (322 juli 1944) na Germanija za zadr`uvawe na nejzinite okupatorski pozicii. Taa, soo~ena so opasnosta da bide prese~ena od strana na sojuzni~kite sili, prezela merki za obezbeduvawe na patot za povlekuvawe na nejzinite sili kon sever. Va`na komunikacija za ostvaruvaweto na taa cel bile pravcite Ko`ani Kajlari Lerin Bitola i Ko`ani Ber Solun. Na ovie pravci bile ~isteni edinicite na ELAS. Na po~etokot tie trpele zagubi, no po novonastanata situacija dosta se konsolidirale. Osloboditelnite sili, odnosno ELAS, postepeno i so uporna borba gi osloboduvale gradovite {to bile pod germanska vlast. Oblasnoto rakovodstvo na KPG za Makedonija smetalo deka gr~kata reakcija, so pomo{ na Velika Britanija, sakala za da gi spre~i vleguvaweto na ELAS vo Solun i zavladuvaweto na prostorot pome|u Vardar i Struma. No, ELAS ne se otka`uvala od osloboduvaweto na Solun tuku, naprotiv, koncentrirala svoi sili i na 31 oktomvri go oslobodila gradot, a ve}e vo po~etokot na noemvri 1944 germanskite sili ja napu{tile severna Grcija, odnosno bil osloboden egejskiot del od Makedonija.

6. Porazot na ELAS Oru`enoto vostanie i otporot vo Grcija, rakovodeni od KPG, zavr{ile so poraz bidej}i levicata ne uspeala da ja prezeme vlasta, a vo Grcija se vratil predvoeniot re`im. Za vakviot razvoj na nastanite za vreme na vojnata i potoa re{ava~ka uloga imale golemite sili. Grcija vlegla vo sferata na vlijanie na zapadnite sojuznici. Porazot na ELAS bil neminoven. Pretsedatelot na vladata, G. Papandreu, vo dogovor so komandantot na britanskite voeni sili generalot Skobi, naredil demobilizacija na ELAS. No, toa ne se odvivalo ednostavno, bidej}i ELAS odbila da se rasformira. Bile oraganizirani protestni sobiri za ~ie smiruvawe bilo upotrebeno oru`je. Intervenirale britanskite voeni sili, me|u koi i edinicite na ELAS se vodele ednomese~ni borbi. Sudirot zavr{il so primirje {to go pobarala KPG. Taka, na krajot od fevruari 1945 godina, ELAS bila razoru`ana.

307

Makedoncite od egejskiot del na Makedonija masovno se vklu~ile vo Antifa{isti~kata vojna kako del na ELAS i dale vidliv pridones za pobedata nad fa{izmot. Vo vojnata zaginale re~isi tri iljadi Makedonci, a dvaesetina iljadi bile primorani da gi napu{tat svoite ogni{ta poradi baraweto na nivnite nacionalni prava.

7. Kulturno-obrazovnite pridobivki za Makedoncite vo egejskiot del od Makedonija Makedoncite od egejskiot del na Makedonija, so nivnoto u~estvo vo Narodnoosloboditelnata vojna, ostvarile samo nekoi kulturnoobrazovni i pridobivki. Znaej}i gi `elbite na Makedoncite vo egejskiot del na Makedonija, rakovodstvoto na otporot vo Grcija, so cel da gi pridobie za pomasovno u~estvo, napravilo nekoi otstapki vo nivna polza. Takvi otstapki bile prisutni vo oblasta na izdava~kata dejnost i vo nekoi drugi oblasti. Taka, kon krajot na 1942 godina, Reonskiot komitet na KPG za oblasta Prespa kaj Lerin zapo~nal da go objavuva vesnikot Prespanski glas. Makedonskata antifa{isti~ka organizacija (MAO) za Vodensko vo tekot na 1943 godina go izdavala vesnikot Crvena yvezda, a Okru`niot komitet na SNOF za Kostursko go objavuval Slavjanomakedonski glas. Ovie i nekoi drugi izdanija se pe~atele na makedonski jazik, kako {to bile pe~ateni i drugi pi{uvani tekstovi od izdava~kata dejnost. Naporedno so ovie aktivnosti se postavi i pra{aweto za otvorawe u~ili{ta na maj~in jazik. Podgotovkite za toa bile napraveni vo avgust 1944 godina. Makedonskiot bukvar i ~itanka gi sostavila posebna komisija, zatoa {to ne mo`elo da se zamisli opismenuvawe bez bukvar i ~itanka. Bukvarot bil izdaden vo 150 primeroci i bil distribuiran vo Lerinsko i vo Kostursko. Se rabotelo i na otvorawe u~itelski kursevi, kade {to predavale makedonski u~iteli. Slu{atelite na kursot predavawata gi sledele na makedonski jazik. Kon sredinata na oktomvri, slu{atelite na kursevite stanale u~iteli vo u~ili{tata vo Kostursko i vo Lerinsko i se vklu~ile vo u~ili{nata rabota. No, poradi nedostig na u~ebnici, se koristele i gr~ki, koi bile preveduvani za potrebite na makedonskite deca. Za afirmacija na makedonskata nacionalna kultura i ideja vo Kostursko, vo fevruari 1944 godina, bile formirani makedonski kul308

turno-umetni~ki dru{tva i grupi vo pove}e makedonski sela. Na priredbite naj~esto bila izveduvana dramata na Vojdan ^ernodrimski Makedonska krvava svadba. Se pojavile i pesni na makedonski jazik (na primer Netram). No, so restavriraweto na predvoeniot re`im od fevruari 1945, prestanalo da se upotrebuva s {to imalo makedonski predznak.

309

310

PIRINSKIOT DEL NA MAKEDONIJA VO VTORATA SVETSKA VOJNA

1. Podgotovkite, po~etokot i tekot na vostanieto Vo teritorijata na pirinskot del od Makedonija, nabrgu po germanskiot napad na SSSR, podgotovkite za oru`eno vostanie zapo~nale pod rakovodstvoto na BRP. Napadot na Germanija vrz SSSR bil povod CK na BRP da donese re{enie za po~etok na vostanie. Podgotovkite bile najintenzivni vo pirinskiot del od Makedonija. Toa mo`e da se objasni so toa {to tamu dejstvuvale silni partiski organizacii koi ja poddr`uvale politikata na BRP i go prifatile re{enieto za oru`eno vostanie. Inicijator na taa aktivnost bil Okru`niot komitet na BRP za pirinskiot kraj. Toj organ prezel merki da se zasolnat aktivistite na koi im pretstoelo apsewe i da se ilegaliziraat, a potoa da se pristapi kon vooru`uvawe. ^lenovite dobile zada~i i reoni na koi trebalo da dejstvuvaat. Vo reonot na Razlog, na krajot od juni 1941 ve}e se formirala prvata partizanska ~eta i bile izvedeni i prvite akcii, a kon krajot na juli se formirala u{te edna. Naporedno so vooru`uvaweto, pirinskite odredi vr{ele i politi~ko-propagandna dejnost. Nivnata aktivnost postepeno bila prifa}ana osobeno od mladinata. Za sekretar na Okru`niot komitet na BRP, na 23 septemvri 1941 godina, bil izbran Nikola Parapunov. So negova pomo{ vo tekot na esenta bile izvr{eni promeni u{te vo nekoi partiski rakovodstva. Me|utoa, vo tekot na zimata partizanite bile primorani da se povle~at od gorite i da `iveat legalno ili polulegalno kaj nivni jataci. Dejstvuvaweto na partizanskite grupi bilo ote`nato poradi zgolemenata budnost na bugarskata policija. Kanalot po koj se dosta311

vuvalo oru`jeto od linijata Metaksas od jug bil provalen, a pove}e aktivisti bile zatvoreni. Me|u niv se na{le i ~lenovi na Okru`niot komitet, {to dosta povlijaelo na aktivnostite. Vo sudskite procesi bile doneseni nekolku smrtni presudi, a edna od niv bila izvr{ena. Toa ostavilo drugi negativni posledici. Se pojavila odredena koleblivost, osobeno vo centralnoto partisko rakovodstvo na BRP, kade {to se zagovaralo da se pri~ekaat podobri vremiwa za borba. Parapunov ne se soglasuval so toa i razmisluval da se promeni ne{to vo na~inot na dejstvuvaweto. Toj istaknuval deka bez u~estvoto vo Antifa{isti~kata vojna, Makedonija i makedonskiot narod ne }e mo`at da ja steknat svojata sloboda. Bile prezmeni i ~ekori za povrzuvawe na partizanskoto dvi`ewe vo pirinskiot so partizanskite dvi`ewa vo egejskiot i vo vardarskiot del od Makedonija. Vo ovoj period bila izvedena akcija vo gradot Gorna Xumaja.

2. Oru`enata borba vo tekot na 1943 godina Vo tekot na proletta 1943 godina i antifa{isti~koto dvi`ewe vo Bugarija zelo zamav. Bil napravena reorganizacija. Pirinskiot del na Makedonija ja so~inuval ^etvrtata zona. Vo toj period se formiral Gornoxumajskiot partizanski odred Nikola Kalap~iev. Po negovoto formirawe odredot ostvaril nekolku zabele`livi akcii. Vo april 1943 se odigrale nekolku politi~ki aktivnosti, a na 1 maj 1943 se formiral odredot Jane Sandanski. Bil otpe~aten prviot broj na v. Rabotni~ko zname, organ na RP vo Razlo{ko. Negovite voeni dejstva bile ograni~eni na Razlo{ka, a delumno na Nevrokopska i Svetivra~ka okolija. Pred nastapuvawe na zimata 1943/1944 odredot se podelil na tri dela.

3. Masoviziraweto na oru`enata borba vo tekot na 1944 godina Vo 1944 godina, poradi promena na op{tata voena sostojba, se po~uvstvuval nov podem na vostanieto. Osven kapitulacijata na Italija na 8 septemvri 1944, golema uloga imalo i napreduvaweto na sojuznicite (SSSR, SAD i Velika Britanija) na frontovite. Toa se odrazilo i vo drugite zemji vo koi se vodele antifa{isti~ki borbi
312

(Grcija i Jugoslavija), a se odrazilo i vo Bugarija. Me|utoa, zagubite na odredot Nikola Kalap~iev (zaginuvaweto na komandantot Arso Pandurski i na Nikola Parapunov), ne mo`ele brzo da se nadomestat. Se formirale novi organi, nivnoto sedi{te bilo preneseno vo Razlo{ko, pa sostojbite bile relativno konsolidirani. Razlo{kiot partizanski odred se preimenuval vo Nikola Parapunov, a brojot na partizanite se zgolemil na 75. Ovoj odred ostvaril nekolku uspe{ni akcii vo Pirinsko. Toa predizvikalo gnev na policiskite strukturi, koi prezele `estoki akcii. Bez sudski proces, na 29 maj 1944, bile likvidirani 14 borci. Zgolemuvaweto na brojot na partizanskite odredi vo tekot na 1944 godina kako i na nivnata popolnetost so borci, bile vo postojan podem. Razlo{kiot partizanski odred se reorganiziral vo tri bataljoni, koi razvile borbeni aktivnosti vo Gornoxumajsko. Vo 1944 novi partizanski odredi se formirale vo Nevrokopsko, Svetivra~ko i vo Petri~ko. Taka, po trigodi{noto dejstvuvawe, pred 9 septemvri 1944, partizanskoto dvi`ewe vo Bugarija stanalo dosta masovno. Vo ovoj period toa go dostignalo svojot vrv. Partizanskite edinici ja prezele kontrolata nad situacijata vo ovoj region. Na 9 septemvri, koga kapituliralo Carstvoto Bugarija, tie slobodno vlegle vo site gradski centri so cel da se vklu~at vo formiraweto na novata vlast na Ote~estveniot front.

4. Obidite za obedinuvawe Treba pred da se ima predvid faktot deka antifa{isti~kite dvi`ewa na Makedoncite vo Bugarija, vo Grcija i vo Jugoslavija ne bile rakovodeni od eden centar. Navistina, niv gi rakovodele komunisti~ki partii, no tie imale razli~ni stavovi za makedonskoto nacionalno pra{awe. Sepak, kaj borcite se pojavile idei za sorabotka i za eventualno obedinuvawe na partizanskoto dvi`ewe i na makedonskiot narod po osloboduvaweto. Inicijativi pristigale od site tri strani, iako ne so ist intenzitet. Taka, direktni kontakti me|u Makedoncite od pirinskiot del na Makedonija i pretstavnicite na G[ na NOV i POM, ako se isklu~at delegiraweto na pretstavnici od pirinskiot kraj na Prvoto zasedanie na ASNOM (2 avgust 1944) bile vospostaveni na 10 oktomvri 1944
313

godina. Od strana na G[ prisustvuvale Mihajlo Apostolski (komandant) i Bane Andreev (politi~ki komesar), a od pirinskiot del na Makedonija Krsto Stoj~ev i Krum Radonov. Vo sledniot period kontaktite za~estile, osobeno po 9 septemvri 1944 godina, koga se ostvaruvale i neposredno i na razni nivoa. Na prvata sredba Krsto Stoj~ev ja iska`al `elbata za obedinuvawe na makedonskiot narod. Taa `elba jasno bila iska`ana na Vtoroto (prvo vonredno) zasedanie na ASNOM odr`ano vo Skopje na 2830 dekemvri 1944 godina od strana na pretstavnikot na Bugarskata vlada i na OF Bugarija. Ovie stavovi na Vladata na OF Bugarija povlijaele makedonskiot narod da poveruva deka do takvoto obedinuvawe, po zavr{uvaweto na Vtorata svetska vojna, sepak }e dojde. Me|utoa, ne pominalo mnogu vreme ve}e se sozdale nepremostlivi pre~ki za ostvaruvaweto na toj ideal na makedonskiot narod, iako so negovoto masovno u~estvo vo vojnata toa obedinuvawe narodot go zaslu`i.

314

FEDERALNA MAKEDONIJA VO JUGOSLOVENSKATA FEDERACIJA

(19451991)

Periodot po Tretoto zasedanie na ASNOM vo 1945, pa s do osamostojuvaweto na Republika Makedonija vo 1991 godina, pretstavuva edinstven i vo osnova nedeliv, no vo istorisko-periodizaciska smisla vo nego mo`e da se izdvojat nekolku pokarakteristi~ni etapi. Pritoa, sekoja etapa ima svoi karakteristiki iako, vo osnova, sekoja od niv pretstavuva nov ~ekor kon osamostojuvaweto na Republika Makedonija. Treba da se ima predvid i toa deka razvojot na NR Makedonija vo golema mera be{e usloven od onoj na jugoslovenskata federacija, koja funkcionira{e kako dr`ava so centralizirana vlast. So preimenuvaweto na ASNOM vo Narodno sobranie na DF Makedonija i so formiraweto na prvata Vlada na DF Makedonija na 16 april 1945 godina zapo~na prvata etapa, odnosno periodot na administrativno-centralisti~koto upravuvawe i na etatizacija vo koj, osven kon obnovata i izgradbata na zemjata, aktivnostite bea naso~eni i kon jakneweto na federacijata i na nejzinata vlast. Kon krajot na slednata 1946 godina be{e donesen Ustavot na NR Makedonija. Toa e prviot ustaven dokument vo istorijata na makedonskiot narod koj, vsu{nost, be{e vo funkcija na etatizacijata na vlasta, inaku ve}e zacrtana so Ustavot na FNRJ, donesen na po~etokot od istata godina. Po nekolkugodi{noto funkcionirawe, vo 1953 godina tie bea zameneti so novi ustavni dokumenti. Vo niv bea vneseni promeni {to ovozmo`uvaa olabavuvawe na administrativno-centralisti~kiot sistem na vlasta i na vospostavenite odnosi vo dr`avata. Takvite promeni ponatamu se
315

odrazija dosta povolno vo sporedba so sostojbite {to postoeja vo drugite zemji na takanare~enata narodna demokratija vo jugoisto~na Evropa, no toa ne be{e dovolno za posamostoen razvoj na NR Makedonija nasprema federacijata.

1. Administrativno-centralisti~kiot period (19451953) Administrativno-centralisti~kiot period vo NR Makedonija zapo~na naporedno so voveduvaweto na administrativniot centralisti~ki sistem vo jugoslovenskata federacija, po kogo i e nare~en ovoj period, bidej}i be{e vo funkcija na nejzinoto jaknewe. Sepak, toj vo Makedonija ima nekoi svoi specifi~nosti i posebnosti. So site negovi slabosti, toa e period vo koj bea napraveni prvite ~ekori vo zaoduvaweto na makedonskata dr`ava, za razlika od nekoi drugi republiki, koi ve}e imaa kakva-takva dr`avotvorna tradicija. Te{kotiite {to neminovno se pojavija vo ovaa etapa, ovde bea pogolemi. Imeno, vo tekot na prvite godini neposredno po osloboduvaweto na zemjata, so postojniot zanes od uspehot vo vojnata i od konstituiraweto na makedonskata dr`ava, so silen entuzijazam, motiviran delumno i od agresivnata partiska propaganda, se pristapi kon obnova na zemjata i kon organizirawe na dr`avnata ekonomijata. Tehni~kata hendikepiranost, koja vo Makedonija be{e najizrazena, se nadomestuva{e manuelno i so primitivni sredstva. Na stranski kapital ne mo`e{e ni da se pomisluva, bidej}i ideolo{kite predrasudi sprema kapitalisti~kite odnosi vo Makedonija, koja be{e najrevnosen ispolnitel na zamislite na federacijata, te{ko se nadminuvaa. Poradi toa Makedonija ne gi iskoristi realnite mo`nostite {to se nudea od SAD preku takanare~eniot Mar{alov plan za obnova na zemjite nastradani vo antifa{isti~kata vojna. Vedna{ po osloboduvaweto intenzivno se zapo~na so menuvawe na sopstveni~kite odnosi, vo funkcija na podr`avuvawe na privatnata sopstvenost. Promenite se odvivaa dosta bolno. Konfiskacijata, eksproprijacijata i agrarnata reforma, kako formi na podr`avuvawe na privatnata sopstvenost, imaa za cel da izvr{at promena na titularot na sopstvenosta, no vo niv bea sodr`ani i politi~ki celi i nameri, da steknat imot u~esnicite vo vojnata. Imeno, mnozinstvoto u~estvuva{e vo nea so takov motiv, a fakt e deka toa im bilo vetuvano na lu|eto od strana na organizatorite na borbata. Nekoi privilegii {to
316

treba{e da se obezbedat se podrazbiraa samo po sebe i tie bea o~ekuvani. Osobeno bea bolni promenite vo agrarno-sopstveni~kite odnosi. Se uriva{e postojnata tradicija vo agrarot, pa zemja dobivaa i takvi u~esnici {to nitu mo`ea nitu, pak, sakaa da ja obrabotuvaat. Privatnata sopstvenost na zemjata be{e ograni~ena na prili~no mal posed, koj ne mo`e{e da sozdava akumulacija, tuku obezbeduva{e samo pre`ivuvawe. Od druga strana, proizvoditelite bea dol`ni da gi prodavaat svoite proizvodi po ceni {to im gi opredeluva{e dr`avata, a toa dosta destimulativno se odrazuva{e na proizvodstvoto. Promenite vo celokupnata sopstveni~ka struktura ne bea presmetani da se stimulira produktivnosta, tuku da se stimulira dr`avata sopstvenost. Pretprijatijata bea opfateni od glomazni i birokratski glavni i generalni direkcii, koi gi sobiraa prihodite od proizvodstvoto, a na rabotnicite im obezbeduvaa buxetski sredstva. Proizvodstvoto i rastot bea planirani vo ramkite na petgodi{ni planovi, po primerot na sovetskite petoletki, pritoa, ne be{e va`no dali planiranite proizvodi gi bara pazarot. Pa taka, za pazarna ekonomija ne mo`e{e da stane zbor, a toa negativno se odrazi na ekonomskiot razvoj. Vedna{ po nejzinoto formirawe, Vladata na DFM, povikuvaj}i se na voenite uspesi i osobeno na uspehot vo konstituiraweto na makedonskata dr`ava kako najvisok istoriski dostrel dotoga{, objavi akt poznat kako Deklaracija na Vladata na DFM. Vo golema mera taa be{e kopija na Deklaracijata {to vo po~etokot na mart 1945 godina ja objavi vladata na Josip Broz Tito. Vo nea se napu{teni nekoi izvorni re{enija sodr`ani vo dokumentite na ASNOM, kako na primer opredelbite vo Deklaracijata na ASNOM, iako na niv se povikuva. Ova osobeno se odnesuva na sopstvenosta, koja vo Deklaracijata na ASNOM se garantira{e kako edno od osnovnite prava na ~ovekot i gra|aninot. Deklaracijata na Vladata na DFM se zanimava so politi~ki i ideolo{ki pra{awa, kako na primer jakneweto na bratstvoto i edinstvoto na jugoslovenskite narodi. Taa se opredeli da raboti na sozdavawe cvrsta jugoslovenska federacija, dr`ava vo koja Makedonija bi opstojuvala kako nejzina ~lenka. Se smetalo deka toa e edinstveniot pravilen izbor za idninata na makedonskiot narod i negovata dr`ava. Zatoa, u{te od samiot po~etok, Vladata na DFM intenzivno go pomaga{e vodeweto, a i samata vode{e cvrsta projugoslovenska politika, dodeka za unapreduvaweto na stopanskiot razvoj na

317

zaostanatata federalna Makedonija se anga`ira{e malku. Nejzinite o~ekuvawa glavno bea naso~eni kon jugoslovenskiot vrv. Favoriziraweto na administrativno-centralisti~kiot model na upravuvawe vo jugoslovenskata federacija, a so toa i vo oddelnite republiki vo nea, vo golema mera be{e predizvikano i od op{tite op{testveno-ekonomski i politi~ki priliki vo Jugoslavija. Vo tie okolnosti, koga s u{te ne be{e jasno kako }e se prifati voveduvaweto na komunisti~kiot sistem na ureduvawe, koga u{te bea prisutni oddelni opozicioni istapuvawa i nezadovolstvo od na~inot na podr`avuvawe na sopstvenosta, kako i od re{avaweto na nacionalnoto pra{awe, jugoslovenskata rakovodna struktura smeta{e deka e zagrozeno vospostavuvaweto na sistemot na novata vlast i be{e prisuten strav od restavriraweto na stariot predvoen sistem vo Kralstvoto Jugoslavija. Fakt e deka i odnadvor oddelni zemji, sojuzni~ki vo dvi`eweto i vo borbata protiv fa{izmot, go pottiknuvaa i go pomagaa restavriraweto na kapitalisti~kite odnosi vo novata jugoslovenska dr`ava. Pa taka, konstituiraweto na novata vlast vo Jugoslavija i vo Makedonija se odviva{e vo nepovolni politi~ki uslovi i sostojbi, diktirani od nadvore{niot faktor. Oddelni zapadni zemji izrazuvaa otvoreno nezadovolstvo od izborot na sistemot na dr`avnoto ureduvawe vo Jugoslavija po modelot na Sovetskiot Sojuz, bidej}i nivnata osnovna ideolo{ka doktrina be{e borbata protiv komunizmot kako opasno zlo ne pomalo od komunizmot. SAD pobara preispituvawe na dogovorite {to bea zaklu~eni so Kralstvoto Jugoslavija, dodeka Velika Britanija ve}e zagovara{e spu{tawe na `elezna zavesa kon Istok. Sovetskiot Sojuz dava{e poddr{ka na Jugoslavija, a toa na Zapad be{e tolkuvano kako obid da se vospostavi sovetska kontrola nad sredna i jugoisto~na Evropa. Jazot na nedorazbirawata se prodlabo~i po izbuvnuvaweto na Gra|anskata vojna vo Grcija, 1946 godina, koga Britanija i voeno intervenira{e za da ja spre~i navodnata sovetizacija na Grcija. Toj nastan be{e iskoristen za voveduvawe teror i progonuvawe na Makedoncite od Egejska Makedonija, a toa, pokraj politi~ki posledici, vo Makedonija predizvika i seriozni ekonomski te{kotii nalo`eni od potrebata da se zgri`at begalcite. Agresivnosta na gr~kata desnica sprema Makedoncite be{e motivirana i od nekoi neodmereni izjavi na oddelni funkcioneri od federacijata, no i od raspolo`enieto na makedonskoto osloboditelno dvi`ewe vo Grcija sprema novosozdadenata dr`ava vo jugoslovenskata federacija. Poradi o~iglednata opredelba za voveduvawe na komunisti~koto ure318

duvawe vo Jugoslavija, kapitalisti~kite zemji dolgo vreme taktiziraa i odbivaa da gi prifatat i da gi priznaat promenite vo nea. Takva klima na strav be{e prisutna i vo Makedonija iako, realno gledano, ne postoe{e tolkava opasnost kako {to se zagovara{e od postoeweto na navodniot makedonski separatizam. Sepak, izvesen separatizam projavuvaa nekoi grupi od albanska nacionalnost, organizirani vo vojnata niz sistemot na Bali kombtar, no tie ostatoci ne bea silni i bea razbieni vo tekot na 1945 godina. Ne retko opasnosta od postoeweto na navodniot naroden neprijatel be{e smisleno lansirana za da mo`e da se instalira silna dr`avna vlast i pogolema kontrola nad masite. Takvata politika vode{e kon represii sprema onie {to projavuvaa nezadovolstvo od noviot re`im. Ovie pojavi ne samo {to ne ja odminaa Makedonija tuku vo nea, kako najposlu{na ~lenka na federacijata, se sozdadoa povolni uslovi za presmetka so neistomislenicite. Donesuvaweto na ustavnite dokumenti se smeta{e za klu~en moment vo konstituiraweto na administrativno-centralisti~kata vlast. No, kako {to e spomnato, toa mora{e da se realizira vo nepovolni politi~ki i ekonomski uslovi. Donesuvaweto na ovie pravni akti be{e potrebno da se napravi zatoa {to Jugoslavija kako federacija i nejzinite republiki nemaa osnovni akti koi bi go opredelile nivnoto funkcionirawe kako dr`avi. Navistina, bea doneseni op{ti propisi spored koi pravoto od biv{ata kralska jugoslovenska dr`ava, koja se raspadna vo Vtorata svetska vojna, mo`e{e da se primenuva, no samo dokolku toa ne e vo sprotivnost so novoto ureduvawe na dr`avata i na novite op{testveni odnosi {to se sozdavaa. No toa be{e nedovolno. Istoto pravilo be{e prifateno vo dokumentite doneseni od ASNOM i dosledno po~ituvano koga bea vo pra{awe propisite vo Makedonija. No, za razlika od nekoi drugi republiki, podgotovkite za donesuvawe na prviot ustav na NR Makedonija ne se odvivaa vrz nekoja utvrdena politi~ka platforma, tuku se ~eka{e najnapred da se donese Ustavot na federacijata, a potoa i na republikite. Ustavot na federacijata gi opredeli ramkite i na republi~kite ustavi, no vo Makedonija izostana javnata diskusija za predlo`enite ustavni re{enija, za razlika od nekoi drugi porazvieni republiki kade {to takvata debata ovozmo`i poliberalni re{enija. Taka, Ustavot na FNR Jugoslavija i Ustavot na NR Makedonija bea plod na op{tiot ambient {to postoe{e vo dr`avata. So niv bea ustavnopravno sankcionirani administrativno-centralis319

ti~kite tendencii i opredelbi vo konstituiraweto na jugoslovenskata federacija. Zatoa, pri nivnoto donesuvawe, ne izostana re{ava~kata uloga na Komunisti~kata partija, pa osven vo fazata na nivnoto donesuvawe, taa si obezbedi i natamo{na rakovodna pozicija. Ustavot na NR Makedonija, iako e so mnogu nedore~enosti, kako prv dokument vo istorijata na makedonskiot narod od takov karakter e isklu~itelno zna~aen dokument. Taka se verificiraa naporite za sozdavawe na makedonskata dr`ava so najvisok dr`aven akt, so {to Makedonija dobi nov kvalitet vo nejzinata dr`avnost. Nekoi pra{awa imaa ~isto formalno zna~ewe. Mnogu prava se propi{ani kako prava na dr`ava, no poradi postojniot centraliziran sistem vo federacijata tie vo praktikata ne bea ostvarlivi. Klu~nite funkcii vo dr`avata (odbrana, vnatre{ni i nadvore{ni raboti) pripa|aa na federacijata, a za drugite sekoja republika mora{e da se konsultira so organite vo federacijata. So toa bea reducirani nekoi prava od republi~ka nadle`nost {to Makedonija gi ima{e od 1944 do 1946 godina, soglasno so dokumentite na ASNOM. Sekako, toa ima{e vidlivo vlijanie na natamo{nata zabrzana centralizacija na vlasta i vrz postepenoto napu{tawe na re{enijata od ASNOM. Makedonskiot narod, neposredno po zavr{uvaweto na vojnata, be{e opsednat so problemot na negovoto obedinuvawe. Ova dotolku pove}e i poradi tragi~nite nastani za vreme na Gra|anskata vojna vo Grcija. Na toa go upatuvaa i mnogubrojnite povici za vreme na vojnata kon negovoto obedinuvawe. Toa pra{awe stana osobeno aktuelno vo pirinskiot del od Makedonija. Vo Bugarija se razvi antifa{isti~ko dvi`ewe, me|utoa, kako dr`ava so carska vlast, taa pripa|a{e na Hitlerovata koalicija. Toa na Bugarija donese izvesna inferiorna polo`ba, pa po 9 septemvri 1944 godina, koga be{e vospostavena vlasta na Ote~estveniot front na Bugarija so pomo{ na Sovetskiot Sojuz, se smeta{e deka e mo`no ili deka e blisku i obedinuvaweto na makedonskiot narod od trite dela na Makedonija. Na mnogu golem odglas i prifa}awe vo Bugarija naidoa dostignuvawata vo konstituiraweto na Makedonija kako dr`ava vo jugoslovenskata federacija, bez ogled na stepenot na nejzinata samostojnost. Makedonskata emigracija, a i nekoi oficijalni organi na Bugarija, povikuvaa da se primeni istiot model na makedonskata dr`avnost {to be{e ostvaren vo Jugoslavija, odnosno vo vardarskiot del od Makedonija. Bugarija se pribli`i na Jugoslavija, me|u drugoto, i poradi pretstojnite mirovni pregovori vo Pariz, 1946 godina, t.e. nejzinoto osloboduvawe od voeni reparacii
320

pa, iako formalno, sepak prifati nekoi jugoslovenski barawa za re{avawe na makedonskoto nacionalno pra{awe. No, na Pariskata mirovna konferencija makedonskoto pra{awe ne bilo postaveno kako jugoslovensko barawe za negovo re{avawe, tuku bilo odbegnato me|u drugoto i poradi gr~koto protivewe. Toa bilo neformalno postaveno vo kontekstot na teritorijalnite pretenzii na Grcija sprema Jugoslavija, odnosno Makedonija. Sepak, po potpi{uvaweto na Pariskite mirovni dogovori vo 1947 godina, kako i na bilateralnite spogodbi me|u FNR Jugoslavija i NR Bugarija istata godina na Bled, dojde do intenzivirawe na me|usebnata sorabotka, a vo tie ramki i na bugarskoto priznavawe na makedonskata nacija, nejzinata kultura i istorija. Vo ramkite na poznatata kulturna avtonomija vo pirinskiot del od Makedonija bea otvoreni makedonski u~ili{ta i nekolku institucii od oblasta na kulturata. Se intenziviraa i pregovorite za sozdavawe federacija me|u dvete zemji, so vklu~uvawe na Makedonija, kako mo`nost za trajno re{avawe na makedonskoto pra{awe, kako {to baraa makedonskite programski dokumenti obedinuvawe na makedonskiot narod. Me|utoa, nitu na ednata nitu na drugata strana nema{e iskrena volja i `elba, a i toa {to be{e napraveno se prekina vo 1948 godina, koga se pojavi sporot me|u Jugoslavija i zemjite od Informbiroto, so {to se stavi kraj na taa ideja. Informbiroto be{e onoj klu~en nastan {to predizvika seriozni posledici. Nastanot be{e tipi~en produkt na centralisti~ko-etatisti~kite odnosi vo Jugoslavija i vo Sovetskiot Sojuz i pridonese za natamo{na centralizacija na jugoslovenskata federacija. Toj se pojavi vo 1948 godina me|u Jugoslavija, od edna strana, i zemjite od narodnata demokratija, predvodeni od Sovetskiot Sojuz, od druga strana. Se slu~i vo vreme koga vo Makedonija sepak bea postignati nekoi po~etni rezultati vo oformuvaweto na vlasta, vo ekonomskata obnova, vo organiziraweto na stopanstvoto, na prosvetno-kulturniot `ivot i na funkciite na op{testvenite dejnosti. Otka`uvaweto na dogovorite {to Jugoslavija gi ima{e sklu~eno so zemjite {to ostanaa pod politi~kata kontrola na SSSR osobeno se odrazi na makedonskata ekonomija, koja be{e poslaba od ekonomiite na drugite republiki. Jugoslavija kako dr`ava, poradi nejzinata izolacija od Istok, se najde na politi~ki krstopat. Se postavi pra{aweto kako da prodol`i ponatamu, kako da go izgraduva sistemot na jugoslovenskoto komunisti~ko ureduvawe a pritoa sepak po ne{to da se razlikuva od onoj vo SSSR. Kon ova treba da se spomne i stravot (ili realnosta) od
321

sovetska intervencija vo Jugoslavija, koj predizvika bolni vnatre{ni politi~ki represii. Sepak, sudirot na Josip Broz i na Jugoslavija so Stalin i so SSSR i so zemjite {to gi poddr`aa vo 1948 godina ima{e i ne{to pozitivno za Jugoslavija. Na ekonomski plan toa be{e poddr{kata od zapadnite zemji, a na politi~ki pomestuvaweto kon izvesni demokratski procesi vo demokratskiot razvoj, za razlika od onie vo zemjite na narodnata demokratija. No, posledicite bea daleku ponepovolni za Makedonija, zatoa {to im be{e staven kraj na nade`ite za integralno re{avawe na makedonskoto nacionalno pra{awe. Nebuloznata politi~ka situacija i oscilaciite vo Jugoslavija ja nalo`ija potrebata jugoslovenskoto op{testvo da se potpira na doverlivata struktura, odnosno vrz ~lenovite na KPJ. Toa go predizvika zgolemuvaweto na partiskiot, administrativniot i osobeno na policiskiot aparat. Partiskite funkcioneri, kako najpodobni, gi zazemaa klu~nite funkcii i vo partiskiot i vo dr`avniot aparat. Za podobra kontrola vo lokalnata vlast vo Makedonija, vo tekot na 1949 godina bea obnoveni oblasnite odbori, ukinati vo 1945 godina. Prviot kongres na KPM od 1948 godina gi zacementira partiskata hegemonija i ideologija vo site sferi, iako negovoto odr`uvawe be{e najavuvano kako nu`nost da se verificira antistalinisti~kiot kurs i da se sozdade prostor za politi~ka presmetka so silite {to go poddr`uvaa. Kongresot povolno gi tretira, no i gi predimenzionira dostignuvawata vo NOB i sozdavaweto na makedonskata dr`ava, kako i ona {to be{e napraveno potoa, no ostana nedore~en za mnogu pra{awa, a osobeno za demokratijata, koja samo formalno e spomenuvana vo kongresnite dokumenti. Sepak, ne izmina mnogu vreme za da se konstatira deka konstituiraweto na cvrstata vlast ne e dovolno za ekonomskiot razvoj na zemjata. Toa go poka`a zaostanuvaweto vo razvojot na stopanstvoto. Nabrzo be{e sfateno deka treba ne{to da se menuva vo postojnite proizvodstveni odnosi i deka treba da se obezbedi pogolema avtonomija na samite proizvoditeli i pri nivnoto raspolagawe so rezultatite od trudot. Be{e nu`no da se zapo~ne proces na prestruktuirawe na glomaznite glavni i generalni direkcii vo koi bea opfateni proizvodnite pretprijatija. Zatoa, po 1948 godina i vo tekot na 1949-tata, kako klu~no pra{awe se postavi prestruktuiraweto na proizvodstvoto. Be{e o~igledno deka administrativno-centralisti~kiot sistem na upravuvawe i rakovodewe ne mo`e da se zadr`i dolgo, osobeno ne vo
322

stopanskata sfera. Negovite stegi stanuvaa ko~nici za sevkupniot razvoj, pred s na stopanskiot. Za seriozni politi~ki promeni ne se razmisluva{e, no toa e prv ~ekor za inicirawe na promeni vo stopanstvoto, odnosno vo upravuvaweto so stopanskite pretprijatija i kon nivnata decentralizacija. So toa be{e napraven ~ekor {to vode{e kon slednite promeni vo sferata na sopstvenosta od dr`avna kon op{testvena.

2. Periodot na eksperimentot samoupravuvawe (19531970) Zamislenite promeni zapo~naa vo 1950 godina so donesuvaweto na jugoslovenskiot Osnoven zakon za upravuvawe so dr`avnite stopanski pretprijatija i stopanskite zdru`enija od strana na rabotnite kolektivi. Obidi za decentralizacija se napravija i vo zemjodelstvoto so napu{taweto na zemjodelskite zadrugi osnovani po primerot na kolhozite vo SSSR. Me|utoa, stopanskite reformi poizrazeno se po~uvstvuvaa duri po 1953 godina, koga bea doneseni novite ustavni dokumenti, a od me|unarodnata politi~ka scena zamina diktatorot J. V. Stalin. Soodvetni promeni se izvr{ija i vo administracijata, kako i vo organiziraweto na lokalnata uprava. Na primer, oblasnite odbori vo Makedonija bea ukinati samo po nivnoto ednogodi{no postoewe. Vo obidite da se demokratizira, KPJ, na nejziniot [esti kongres vo 1952 godina, utvrdi dva najva`ni punkta na idnoto dejstvuvawe: na vnatre{en plan da se vodi borba za rabotni~koto samoupravuvawe, a na nadvore{en plan borba protiv stalinizmot. Osven toa, KPJ go promeni imeto vo Sojuz na komunisti, pa i toa se smeta{e za seriozna demokratska promena, iako stanuva{e zbor samo za formalna. Periodot vo koj KPJ ja ostvaruva{e nejzinata najprioritetna zada~a, odnosno borbata za rabotni~ko samoupravuvawe, trae{e dvaesettina godini. Zamislenata transformacija, koja vo javnosta go dobi sloganot fabrikite na rabotnicite, na po~etokot se ~ine{e uverliva, pa i ostvarliva. No, izbiranite rabotni~ki soveti, koi na po~etokot imaa izvesna pozitivna uloga, barem vo toa {to se napu{tija glomaznite direkcii na dr`aven monopol, postepeno se pretvorija vo organi za manipulirawe so pravata na rabotnicite vo vrska so ostvaruvaweto na nivnata dobivka. Se poka`a deka
323

partiskite, a preku niv i dr`avnite organi, ne bea podgotveni taka lesno da se otka`at od novosozdavanata vrednost, pa izmisluvaa razni na~ini i natamu da ostvaruvaat presudno vlijanie vo nejzinata raspredelba. Poradi spomnatoto, vo SK se pojavija dve strui od koi ednata se zalaga{e za promeni a drugata za zadr`uvawe na steknatite pozicii na SK. Onie {to bea za promena na pozicijata na SK i za negovo transformirawe vo moderna demokratska partija bea obvineti za antikomunizam i za prozapadna orientacija. Voveduvaweto na op{tinite kako osnovni op{testveno-politi~ki zaednici vo 1955 godina, vo izvesna smisla, ima{e pozitiven trend vo nasoka na zamislenata decentralizacija, no nekoi od niv, osobeno pobogatite, toa go zloupotrebuvaa, zatvoraj}i se vo sopstvenite ramki. Nekoi od niv se borea da gi zadovolat samo tesnite op{tinski interesi, {to se odrazi na ekonomski plan, bidej}i se razvi borba sekoja op{tina da gradi svoja, nare~ena politi~ka fabrika. Obid za reformirawe na Sojuzot na komunistite vo dr`avata i vo republikite be{e Sedmiot kongres na SKJ, odr`an vo Qubqana, 1957 godina. Iako toj izrazi mali rezervi sprema samoupravuvaweto, glavno se koncentrira{e na partiskata disciplina, za koja se smeta{e deka e edna od osnovnite pri~ini {to rabotite ne se odvivaat dobro. Sepak, poradi edni ili drugi pri~ini, a najmnogu poradi pomo{ta {to na Jugoslavija doa|a{e od SAD i od nekoi drugi zapadni zemji, vo periodot me|u 1951 i 1957 godina be{e ostvaren nejziniot najgolem razvoj. Na primer, samo vo NR Makedonija statisti~kite pokazateli zabele`aa deka porastot iznesuval duri 17%, {to mu be{e pripi{ano na samoupravuvaweto, kako vistinsko re{enie za natamo{niot razvoj. Poradi nekolkute op{testveni i stopanski promeni i kratkotrajni reformi, sozrea idejata za novi ustavni promeni, koi bea napraveni vo 1963 godina. Vo fazata na nivnoto donesuvawe se odviva{e {iroka debata. Nejzinata cel ima{e i dlaboki politi~ki motivi, a osnovnata ideja be{e natamo{noto zacvrstuvawe na sistemot, toga{ promoviran kako politi~ki sistem na socijalisti~koto samoupravuvawe. Vo porazvienite republiki (Slovenija) debatata se odviva{e vo nasoka na voveduvawe pogolema politi~ka i stopanska avtonomnost, a vo pomalku razvienite (Makedonija) taa ostana vo ramkite na ideolo{kite prednosti na samoupravuvaweto. Poradi sprotivstavenostite {to postoeja vo vrska so stopanskiot razvoj,
324

ustavite od 1963 godina ne donesoa nekoi bitni promeni, tuku samo nebitni modifikacii na postojnoto. Za da se zasili socijalisti~kata i komunisti~ka osnova na sistemot, vo ustavnite dokumenti bea promeneti nazivite. Zborot narodni nasekade be{e zamenet so zborot socijalisti~ki, pa i toa be{e smetano za uspeh. Namesto Vlada, be{e voveden Izvr{en sovet. Zaostanuvaweto na SR Makedonija go prodlabo~i katastrofalniot zemjotres vo Skopje od 26 juli 1963 godina, ~ii posledici, i pokraj solidarnosta na jugoslovenskite narodi i od stranstvo, dolgo vreme ne mo`ea da se zale~at. Vo periodot me|u {eesettite i sedumdesettite godini, nezadovolstvoto od ustavnite promeni i od slabiot stopanski rast predizvika diferencirawe na dve strui: etatisti~ka i liberalna. Prvata se zalaga{e za pocvrsta federacija, a vtorata za pogolema sloboda vo razvojot na ekonomskiot sistem. Zaostanuvaweto vo stopanskiot razvoj i diskusiite za pogolema demokratija rezultiraa so ekspanzija na nacionalisti~ki struewa, osobeno na Kosovo. Pri~inite za toa ne se lociraa tamu kade {to bea, tuku bea pokrivani so ~esto upotrebuvanata fraza zastoj na socijalisti~kite samoupravni odnosi.

3. Periodot na politi~kiot liberalizam, delegatskiot sistem i dogovornata ekonomija (19711991) Od po~etokot na sedumdesettite godini zapo~na nova etapa, karakteristi~na po obidite za voveduvawe na politi~kiot liberalizam, delegatskiot sistem i dogovornata ekonomija (19711991). Toa bea tendencii {to prirodno se protivstavuvaa edna na druga taka {to ne be{e mo`no da se o~ekuva uspeh. Vo ovoj period bea izvr{eni nekolku promeni vo op{testveno-ekonomskiot i politi~kiot sistem koi dovedoa do kriza vo dr`avata i sozdadoa uslovi za osamostojuvawe na Republika Makedonija, kako i na drugite republiki od toga{nata SFR Jugoslavija. Se razbira deka ovie procesi ne se odvivaa preku no}. Se pojavija pove}e obidi vo politikata i vo drugite oblasti da se najde izlez od dlabokata kriza vo koja zapadna jugoslovenskata dr`ava. Inicijativite za novi ustavni promeni povtorno ne izostanaa. Sega tie bea inicirani od ~estite partiski sobiri na koi se dogovaraa idnite strategiski parametri na razvojot. Ona {to be{e proklamirano vo partiskite
325

dokumenti se preto~uva{e vo ustavnite. Be{e oceneto deka ustavnite akti ne zadovoluvaat, pa vo tekot na 1967 godina zapo~naa inicijativi za novi ustavni promeni, ovoj pat amandmanski. Vakvata opredelba be{e motivirana od sudirot vo politi~kiot vrv na Jugoslavija, koj rezultira{e so otstranuvawe na nekoi srpski rakovoditeli (Aleksandar Rankovi}), obvinuvani za nivnoto zalagawe za centralizam i za primena na cvrsta raka vo rakovodeweto so federacijata. Promenite gi zabrzaa i nekoi liberalni pojavi vo Hrvatska, koi bea najaveni kako spontano masovno dvi`ewe (MASPOK) zad koe, vsu{nost, stoe{e idejata za samostojna Hrvatska. Ni Makedonija ne be{e sosema imuna od takvite tendencii, no tie ne bea taka silno izrazeni ili, pak, ne bea dovolno seriozno sfateni, tuku bea potceneti od strana na jugoslovenskiot politi~ki vrv. Po zavr{uvaweto na amandmanskite promeni na sojuzniot, kon krajot na 1971 godina na ist na~in se intervenira{e i vo Ustavot na SR Makedonija (I-LXXXI amandmani). Promenite, kone~no, bea vgradeni vo Ustavot na SFR Jugoslavija i vo Ustavot na SRM duri vo 1974 godina. Osnovni karakteristiki na ovie ustavni promeni se decentralizacijata na federacijata i davaweto pogolemi prava na republikite. Naporedno so verificiranoto samoupravuvawe, kako trajna opredelba na jugoslovenskiot sistem, be{e voveden delegatskiot princip na izbirawe na delegati, nominiran kako delegatski sistem. Partiskite kongresi, kako rezultat na noviot duh, po~naa da se odr`uvaat po obraten redosled, odnosno, prvo republi~kite, a potoa kongresot na SKJ. Vo su{tina, toa nema{e nekoe golemo zna~ewe pri postoeweto na osnovniot princip vo SKJ, nare~en demokratski centralizam. Na kongresnite raspravi neodminliva ostana temata borba za socijalisti~koto samoupravuvawe, a Sojuzot na komunistite, za prv pat i vo Ustavot na SFRJ, i formalno be{e promoviran kako vode~ka i idejno naso~uva~ka politi~ka sila. Vo stopanstvoto, pritisnat od potrebata za pazarna ekonomija, no i za ekonomija vo koja SKJ bi ja za~uval vode~kata pozicija, be{e promovirano novo re{enie, poznato kako dogovorna ekonomija. Nejzinata su{tina be{e vo toa da se formiraat i da se povrzat pogolemi sistemi na proizvodni i drugi pretprijatija, tie da se organiziraat vo asocijacii, koi bi se dogovarale {to }e proizveduvaat i po koja cena }e gi prodavaat proizvodite. Toa be{e nadvor od logikata na pazarnata ekonomija, no sepak im ode{e vo prilog na
326

porazvienite republiki, bidej}i tie gi diktiraa pazarni ceni koi, ne retko, bea povisoki od svetskite. Osven toa, tie opredeluvaa koi pretprijatija {to da proizveduvaat. Za nerazvienite republiki i Pokrainata Kosovo be{e osnovan poseben fond ~ii sredstva bea, ne retko, neracionalno koristeni.

4. Raspadot na SFRJ i osamostojuvaweto na Republika Makedonija Kon krajot na sedumdesettite godini SFRJ zapadna vo najslo`enata politi~ka i ekonomska kriza. Nejziniot raspad be{e navestuvan i porano, no se ~ini deka ve}e ja dostigna kulminacijata. Sepak, i od ovaa vremenska distanca, s u{te e te{ko to~no da se utvrdat site pri~ini i da se locira po~etokot na raspadot na SFR Jugoslavija. Jasno e samo toa deka problemite ne ja odminaa Makedonija tuku naprotiv, tie ovde bea najizrazeni. Vo po~etokot na maj 1980 godina, koga zamina tvorecot na povoena Jugoslavija Tito, iako be{e vovedeno kolektivno Pretsedatelstvo vo dr`avata i vo SKJ, tie organi ne mo`ea da se snajdat i uspe{no da ja vodat dr`avata koja ostana bez dotoga{niot neprikosnoven avtoritet. Titovoto ime u{te desetina godini be{e upotrebuvano kako sinonim na idninata i kako obedinuva~ko logo na dr`avata, no s pojasno stanuva{e deka nejze pretstoi raspa|awe. Letoto 1980 godina ekonomskata nestabilnost kulminira{e so najgolemata inflacija vo povoena Jugoslavija, od 45%. Opa|a{e `ivotniot standard, se zgolemuva{e nezadovolstvoto i porasna nacionalnata netrpelivost. Po dolgi nedorazbirawa, nategawa i diskusii koja republika da predlo`i pretsedatel na Jugoslovenskata vlada, vo po~etokot na 1989 godina za pretsedatel na Vladata be{e izbran Ante Markovi}, po nacionalnost Hrvat. Treba da se konstatira deka Markovi} so nekolku vladini liberalni i reformski potezi do izvesen stepen ja vrati doverbata kaj narodot. Negovata politika be{e bezrezervno poddr`ana vo Makedonija. Sepak, republikite koi podolgo vreme se podgotvuvaa za osamostojuvawe (Slovenija i Hrvatska), nezadovolni od toa {to voop{to i se slu~i izborot na premier, mu ja otka`aa doverbata i odbija da gi uplatuvaat obvrskite kon federacijata. Srbija, pak, kako odgovor na toa, izvr{i upad vo platniot promet, prisvojuvaj}i golema suma
327

sredstva od federacijata. Baraweto za pogolem voen buxet od strana na JNA, koja verojatno ima{e tajni planovi voeno da intervenira, ne go odobri Ante Markovi} i toa go poso~i kako pri~ina za da se povle~e od premierskata funkcija. Politi~kata kriza kulminira{e vo me|unacionalnite i me|urepubli~kite odnosi. Iako vo Makedonija taa kriza ne be{e taka silno izrazena kako vo nekoi drugi republiki i vo pokrainata Kosovo, fakt e deka i makedonskoto rakovodstvo be{e zate~eno i dezorientirano. Toa nema{e sopstvena vizija, pa vo jugoslovenskiot vrv naizmeni~no go poddr`uva{e ili ona {to go baraa Slovenija ili Hrvatska osamostojuvawe ili, pak, ona {to go bara{e Srbija zadr`uvawe na federacijata so nejzino rekomponirawe. Rakovodstvoto na Slovenija predlaga{e razdru`uvawe na republikite, a potoa zdru`uvawe na ekonomska osnova, dodeka Srbija ne mo`e{e da se otka`e od federacijata so cel site Srbi da `iveat vo ista dr`ava. Srbija ne mo`e{e da ja prifati koncepcijata za razdru`uvawe i poradi nejasniot status na pokrainite, koi so ustavnite promeni od 1974 godina bezmalku funkcioniraa kako republiki. Benzin na ognot dolea i Memorandumot na SANU za re{avawe na srpskoto nacionalno pra{awe, a nekoi republiki nego go protolkuvaa kako tendencija za nova srpska dominacija vo Jugoslavija. Konkretniot ~in za raspadot na SFRJ be{e referendumot na SR Slovenija od 23 dekemvri 1990 godina, koga 88,5% glasaa za istapuvawe na ovaa republika od federacijata, a ~inot na osamostojuvaweto be{e prosleden i so nekolkudnevna vojna po koja Slovenija, poddr`ana odnadvor, nema{e nikakvi {ansi da ostane vo federacijata.

328

SAMOSTOJNA REPUBLIKA MAKEDONIJA

1. Raspa|aweto na Jugoslavija Raspa|aweto na Jugoslavija be{e rezultat na dlaboki ekonomski i razvojni kontradikcii koi socijalizmot bez demokratija, ~ovekovi prava i pazarna ekonomija ne mo`e{e da gi re{i. Presvrten moment, bez somnenie, pretstavuva{e XIV kongres na KPJ od januari 1990 godina. Nastanite, nesoglasuvawata i podelbata na XIV partiski kongres imaa katarzi~en efekt vrz javnosta vo Makedonija. Tie nastani vedna{ predizvikaa osloboduvawe od partiskata elita, masovno preminuvawe na ~lenstvoto vo novoformiranite partii i, na krajot, preispituvawe na pozicijata na Makedonija vo federacijata. Nacionalisti~kiot bran {to se pojavi vo toa vreme nasekade vo Jugoslavija, a osobeno vo Srbija, ima{e presudna uloga vo promenata na makedonskoto javno mislewe. Srpskata pravoslavna crkva gi obnarodi svoite pretenzii za jurisdikcija nad Makedonskata avtonomna crkva, dodeka silnite srpski politi~ki partii ja preimenuvaa Makedonija vo Ju`na Srbija ili vo Vardarska banovina, ime {to go nose{e vardarskiot del na Makedonija za vreme na srpskoto vladeewe vo periodot od 1913 do 1941 godina. Vo Srbija ima{e i takvi {to ja pre~krtaa Makedonija od novata karta na Jugoslavija. Op{to zemeno, psiholo{kata podloga ve}e be{e prisutna i se razmisluva{e za disolucija od federacijata, iako nedostiga{e realna strategija za steknuvawe na nezavisnosta i samostojnosta. Vo tekot na proletta 1990 godina bea registrirani ~etiri golemi politi~ki partii, koi dobija golema poddr{ka od elektoratot,
329

zaedno so 22 pomali. Na prvite parlamentarni izbori odr`ani vo noemvri 1990 godina ovie partii dobija 120 mesta vo Sobranieto. Parlamentarnite izbori od 1990 godina proizvedoa tri sostojbi {to imaa dalekose`en efekt na raniot period od makedonskata nezavisnost: nacionalnite partii ne go osvoija mnozinstvoto vo Sobranieto. Toa be{e prv i edinstven slu~aj me|u nekoga{nite jugoslovenski republiki i redok slu~aj me|u isto~noevropskite zemji na prvite parlamentarni slobodni izbori; be{e formirana ekspertska vlada, koja zavise{e od konsenzualnata poddr{ka na gra|anskite i na etno orientiranite partii; za prv pat vo isto~noevropskite zemji vo tranzicija edna etni~ka malcinska partija be{e vklu~ena vrz ednakvi osnovi ne samo vo Vladata tuku i vo site vladini tela, ministerstva, agencii itn., delej}i ja odgovornosta vo procesot na vladeeweto. Na 25 januari 1991 godina novoizbranoto pove}epartisko Sobranie usvoi Deklaracija za nezavisnost na Republika Makedonija so koja, me|u drugoto, Republika Makedonija be{e definirana kako suverena dr`ava, koja vo soglasnost so nejzinite interesi }e odlu~uva nezavisno za sopstvenite odnosi so drugite dr`avi. Vo maj-juni 1991 godina sleduva{e u{te eden obid na Gligorov i Izetbegovi} za asimetri~na konfederacija, posleden vo serijata pregovori. Krvavata razvrska na porane{nata SFRJ zapo~na kon krajot na 1991 godina so intervencijata na JNA vo Slovenija. Potoa sleduvaa Hrvatska i Bosna. So Dejtonskiot miroven dogovor od noemvri 1995 godina, Bosna i Hercegovina stana protektorat na me|unarodnata zaednica.

2. ^ekorite kon nezavisnost Kako rezultat na raspa|aweto na Jugoslavija za Makedoncite natamo{noto ostanuvawe vo federacijata }e zna~e{e zemawe u~estvo vo konflikt {to ne be{e nejzin, a osven toa, sojuzuvaj}i se so edna od stranite vo konfliktot, }e rizikuva{e da ja izgubi suverenosta koja so vekovi be{e son na Makedoncite. Na 8 septemvri 1991 godina vo Makedonija be{e odr`an referendum. Na glasaweto 95,1% od gra|anite glasaa so DA. Taka, 8 sep330

temvri stana nov va`en datum vo istorijata na makedonskiot narod, na koj tie se izjasnija za suverena i nezavisna Makedonija. Vrz osnova na rezultatite od referendumot, Sobranieto na Republika Makedonija, na svojata sednica od 17 septemvri 1991 godina, usvoi deklaracija so koja Makedonija se proglasi za suverena dr`ava, so {to bea kompletirani legalnite aspekti na nezavisnosta. Na 17 noemvri 1991 godina Sobranieto na Republika Makedonija go usvoi i go izglasa Ustavot na Republikata. Prethodno Ustavot be{e razgledan i odobren od pove}emina eksperti od EU, kako i od drugi tela. Vo po~etokot na dekemvri 1991 godina pretsedatelot Kiro Gligorov zapo~na kampawa za me|unarodnoto priznavawe na Makedonija. Toj im isprati pisma na pretsedatelite na dr`avite vo celiot svet, a potoa i oddelni pisma do ~lenovite na EU i do nekoi sosedni dr`avi i me|unarodni organizacii. Vo ovie pisma me|unarodnata zaednica indirektno be{e predupredena deka nepriznavaweto na Makedonija bi imalo nesogledlivi posledici za mirot i stabilnosta na Balkanot, pa duri i po{iroko. Na 17 dekemvri 1991 godina Sobranieto na Republika Makedonija usvoi Deklaracija za me|unarodno priznavawe na Republika Makedonija kako suverena i nezavisna dr`ava, baraj}i me|unarodno priznavawe. Nekolku dena podocna Ministerstvoto za nadvore{ni raboti gi dostavi na Badinterovata Arbitra`na komisija site neophodni dokumenti za priznavawe na Republika Makedonija. Na 11 januari 1992 godina, na sostanokot na EU, izve{tajot na Badinterovata komisija pozitivno gi oceni uslovite na Slovenija i na Makedonija za priznavawe i prepora~a na EU da gi priznae dvete zemji. Imaj}i predvid, u{te toga{, nekoi pra{awa postaveni od Grcija vo vrska so imeto na dr`avata, Badinteroviot izve{taj jasno naglasi deka imeto na dr`avata ne implicira nikakvi teritorijalni pretenzii. Izve{tajot be{e obnaroden na 15 januari 1992 godina. Nekolku ~asa podocna novinskite agencii objavija deka Evropskiot sovet re{il da gi priznae Slovenija i Hrvatska, no ne i Makedonija, {to predizvika {ok i golemo razo~aruvawe vo zemjata. Od toj moment Makedonija se najde vo mnogu te{ka nadvore{na i vnatre{na situacija. Razo~aruvaweto ja zameni euforijata. Javnosta be{e dlaboko ubedena deka me|unarodnata zaednica, vo ovoj slu~aj, }e ja popravi nespravedlivata i ne~esna politika sprema Makedonija vo istorijata i deka na dr`avata }e bide dadeno mestoto {to taa moral331

no go zaslu`uva vo zaednicata na nezavisnite dr`avi. Vode~kite politi~ki krugovi, koi edna i pol godina rabotea mnogu dobro i na nadvore{en i na vnatre{en plan, isto taka bea iznenadeni. Ova nepriznavawe nacionalisti~kite partii go iskoristija za pritisok, konflikti i borba, bidej}i smetaa deka nikade nezavisnosta ne bila izvojuvana so pisma i bez borba i `rtvi. Esenta 1992 g. Grcija vovede neobjavena i `estoka ekonomska blokada vrz Republika Makedonija i na 17 fevruari 1994 godina ja zatvori granicata, so namera da predizvika golema ekonomska kriza i da go vidi svojot severen sosed na kolena. Ova koincidira{e so trgovskite sankcii na OON protiv Srbija doneseni vo juni istata godina, {to od svoja strana gi zgolemi te{kotiite na Makedonija. Bidej}i ne postoi `elezni~ka linija so Bugarija i so Albanija, a patniot soobra}aj e vo lo{a sostojba, Makedonija celosno be{e izolirana. Za javnosta ovie nastani bea paradoksalni: Makedonija, koja napravi s {to treba za da izbegne sudir i vojna i koja mirno, legalno i demokratski izleze od Jugoslavija, be{e de fakto kazneta i li{ena od normalen `ivot. Vo po~etokot na 1992 godina nitu EU nitu SAD ne manifestiraa zagri`enost za konfliktot vo porane{na Jugoslavija. Pogolemiot del od sli~nite federacii i dr`avi pri raspa|aweto imaa isti problemi, no tie ne se razvija vo vojna ili vo pogolem konflikt. Pa taka se ~ine{e deka pra{aweto na samostojnosta na Makedonija i gr~kiot prv uslov da se odlo`i nejzinoto priznavawe nabrzo }e bidat nadminati. Vedna{ po sostanokot na Evropskiot sovet, na koj be{e priznaena nezavisnosta na Slovenija i na Hrvatska na 15 januari, be{e naglaseno deka priznavaweto na Makedonija e odlo`eno samo za kratko vreme za da se ras~istat nekoi raboti so Grcija, no i deka nema da bidat potrebni pove}e od nekolku nedeli za da se iznajde re{enie. Me|utoa, gr~kata politika, nesomneno vo koordinacija so interesite na Srbija, stana mnogu pocvrsta, poofanzivna i mnogu poaktivna vo EU i na drugi mesta. Kako rezultat na ova nejzino anga`irawe, na nekolku sostanoci na Evropskiot sovet odlukata da se priznae Makedonija be{e odlo`uvana ili ne be{e prifatliva za Grcija. Kone~no, vo Lisabon, na 27 juni 1992 godina, be{e usvoena deklaracija od Evropskiot sovet koja pretstavuva{e golem udar za makedonskite o~ekuvawa. Vo nea se istakna deka priznavaweto }e se slu~i edinstveno pod ime {to nema da go sodr`i zborot Makedonija. Dokumentot ja {okira javnosta vo Makedonija i dade prednost na Grcija,
332

koja prodol`i i ponatamu so negirawe na nezavisnosta na zemjata, nacionalniot identitet i me|unarodnata pozicija. Reakcijata na javnosta na ovoj dokument be{e lo{a, pa duri i vo Zapadna Evropa i vo SAD, a nekoi nabquduva~i o~ekuvaa intervencija od sosednite dr`avi. Toa be{e vrvot na kompromisot na EU so Grcija, koj koincidira{e so mnogu vnatre{ni kontroverzii vo samata unija. Se postavuva pra{aweto: koi bea motivite za vakvata gr~ka politika sprema Republika Makedonija? Zo{to Republika Makedonija predizvika tolku golemi emocii vo Grcija (pove}e od eden milion lu|e izlegoa na demonstraciite vo Atina i vo Solun)? Zo{to nezavisnosta na Makedonija se povrzuva{e so gr~kata sigurnost a na narodot mu be{e nametnato da ~uvstvuva deka granicite na Grcija ne se bezbedni? Eden od odgovorite le`i vo me|unarodnite posledici od priznavaweto na makedonskata dr`ava. Vo slu~aj da ja priznae Makedonija, Grcija treba da go priznae i etni~kiot identitet na makedonskoto malcinstvo {to s u{te `ivee vo severna Grcija, da prifati deka Grcija ne e nacionalno homogena tuku multinacionalna dr`ava, so site mo`ni politi~ki posledici, kako i da ja prifati evropskata regulativa za tretmanot na malcinstvata i za za{tita na nivnite kulturni prava.

3. Me|unarodnoto priznavawe Mnogu e verojatno deka sredinata na 1992 godina, periodot {to sleduva{e po Deklaracijata vo Lisabon, be{e pet do dvanaeset, t.e. vremenska to~ka od kriti~na va`nost za pribli`uvaweto na me|unarodnata zaednica kon Makedonija i za makedonskata politika na patot kon priznavaweto. Dvete politiki bea staveni na seriozna proba. Se smeta{e deka Gligorov i Makedonija se na istoriski test i vo golem rizik. Vo me|uvreme, nekolku scenarija od sosedstvoto bea vo optek, imaj}i gi predvid posledicite od Lisabonskata deklaracija. Vladata go prezede rizikot da ne ja menuva svojata politika. Taa politika po~na da dava rezultati. Golemata gr~ka propaganda ne be{e efektivna i, kako po pravilo, poka`a deka e kontraproduktivna. Golemiot pritisok vrz Makedonija, predizvikan poradi nepriznavaweto, vode{e kon novi opasnosti i od nego zemjata treba{e da se

333

oslobodi. Oddale~uvaweto na EU od gr~kata politika i od raste~kiot gr~ki nacionalizam, kako posledica donesoa tri va`ni odluki: raspravata da se prefrli vo OON; da se preispita i da se promeni rigidniot odnos sprema imeto od Lisabonskata deklaracija; i da se ovozmo`i na Makedonija da koristi pomo{ i sredstva od me|unarodnite fondovi. Odlukata be{e donesena na samitot vo Edinburg odr`an na 12 dekemvri 1992 godina, koga EU usvoi nova deklaracija vrz osnova na izve{tajot podnesen od Robert ONil, evropski medijator me|u Grcija i Makedonija, a gi ima{e predvid i sovetite na koordinatorite za Jugoslavija. Vo prilog na ova, EU go odobri predlogot na generalniot sekretar na OON da isprati voeni sili vo Makedonija pod imeto UNPROFOR, so mandat za nabquduvawe. Vo toa vreme se zgolemi humanitarnata pomo{ od najgolemiot broj evropski dr`avi. Vistinski uspeh za makedonskata politika be{e faktot {to zapo~na procesot na priznavawe na zemjata i na vospostavuvawe diplomatski odnosi na bilateralna osnova. Pogolem broj dr`avi go najavija svoeto priznavawe, mnogu od niv upotrebuvaj}i go ustavnoto ime na dr`avata Republika Makedonija. No, re{ava~kiot moment vo jakneweto na pozicijata na Republikata be{e priznavaweto od strana na Rusija, na 5 avgust 1992 godina. Ruskata odluka zna~e{e mnogu, demonstriraj}i pred s ~esen odnos na Rusija kon balkanskata kriza, a isto taka dade pottik i za nejzino preispituvawe na dotoga{nata poddr{ka na Srbija i na Grcija. Podocna i NR Kina ja prizna Makedonija, isto kako i Rusija so ustavnoto ime, a toa zna~e{e ne samo natamo{no relaksirawe na pozicijata na Republika Makedonija tuku i mo`nost za poddr{ka od Sovetot za bezbednost pri ON. No, i pokraj golemata i sofisticirana afirmacija na Makedonija, poradi vlijanieto na golemoto gr~ko lobi vo SAD, vo Kanada i vo Avstralija yidot na izolacijata opstojuva{e. Me|unarodnite organizacii, i nevladinite i vladinite, zapo~naa da ja prifa}aat Makedonija, mnogu od niv povtorno pod ustavnoto ime. So takov pretekst makedonskoto pra{awe be{e internacionalizirano kon krajot na istata godina i naso~eno kon globalniot i kompleksen mehanizam na Obedinetite nacii.

334

4. Patot kon OON Vo po~etokot na 1993 godina makedonskata vlada dostavi Memorandum do Butros Gali, generalen sekretar na OON. Vo memorandumot se bara{e polnopravno ~lenstvo na Republika Makedonija vo OON, prosledeno so preporakata od EU. Zabele{kite od gr~kiot memorandum bea vo sprotivnost od makedonskiot: da se spre~i priemot na Makedonija vo OON, da se poka`e deka toa }e predizvika novi opasnosti i rizici za mirot i stabilnosta na Balkanot. Toa be{e za prv pat vo istorijata na OON edna dr`ava, vo slu~ajot Grcija, da se sprotivstavi na priemot na druga dr`ava, da pobara da se dade novo ime ili imeto da go napravi prifatlivo za nea kako uslov da bide primena. Za mnogu eksperti i ~lenovi na OON slu~ajot be{e ~uden i bizaren, no toj be{e sozdaden i prisuten. Be{e sosema jasno deka toj ne }e mo`e da se re{i nitu so sila nitu so primena na ednostavni eti~ki principi. Isto taka, be{e sosema jasno deka vo procesot na pregovarawe nema da bide mo`no da se postigne dogovor bez otstapki ili da se ubedi drugata strana. Kone~no, po dolgi razgovori i konsultacii, na 7 april 1993 godina, Sovetot za bezbednost, so Rezolucijata br. 817 (1993), mu prepora~a na Generalnoto sobranie na OON da go prifati baraweto na Makedonija, upotrebuvaj}i ja delikatna formulacija: dr`ava koja za upotreba vo Organizacijata privremeno }e se obra}aat kako Porane{na Jugoslovenska Republika Makedonija s do nadminuvawe na razlikite so imeto. Taka Makedonija stana 181-va ~lenka na OON. Na sednicata na Generalnoto sobranie, pretsedatelot Gligorov odr`a govor vo koj se zablagodari za priemot i iznese vetuvawe deka Makedonija }e se pridr`uva kon principite na OON. Makedonskoto zname, isto taka, be{e osporeno od Grcija i ne be{e postaveno na Ist River. Vo tekot na celata 1993 godina stotina multilateralni grupi, mirovnici i pretstavnici demokratski institucii prestojuvaa vo zemjata, a najgolemiot broj od nivnite izve{tai bea pozitivni i poddr`uva~ki. Kako posledica na ovie kontakti i izve{tai, kon krajot na 1993 godina, najgolemiot broj od zemjite~lenki na EU vospostavija diplomatski odnosi so Republika Makedonija i otvorija ambasadi vo Skopje. Vo toj moment, osven so Grcija (i pokraj toa {to Makedonija be{e ramnopravna ~lenka na OON), odnosite i so drugite sosedi ne bea regulirani: FR Jugoslavija (Srbija) odbi da gi normalizira odno335

site i da vospostavi diplomatski odnosi, pritoa, imaj}i celosno harmonizirani odnosi so Grcija, dr`ej}i go otvoren paketot so pretenzii (malcinskoto i grani~noto pra{awe); Bugarija, priznavaj}i ja dr`avata, ne saka{e da gi priznae makedonskata nacija i makedonskiot jazik; dodeka Albanija insistira{e na imeto Porane{na Jugoslovenska Republika. Site sosedi na Makedonija smetaa na nekoi otstapki i korist, koi trebaa da proizlezat od nesoglasuvawata so Grcija. Vo stvarnosta, mnogu od otvorenite pra{awa vo vrska so nadvore{nata pozicija na Makedonija, vo vtorata faza, bea povrzani i zavisni od pretstojnite razgovori so Grcija vo Wujork. Tamu, namesto brz dogovor za imeto na dr`avata, sredbite se razvija vo dolgi informativni razgovori, koi traat s do denes. Na krajot, vo prvite denovi na septemvri 1995 godina, so neposredna pomo{ od Sajrus Vens i negovite sorabotnici, be{e podgotven Nacrt-privremen dogovor, podocna okvalifikuvan kako biser na diplomatijata. Vladite na dvete dr`avi go prifatija dogovorot, no ne bez kolebawe i te{kotii, i rizikuvaa nivno smenuvawe. Na 1 septemvri 1995 godina ministrite za nadvore{ni raboti i medijatorot go potpi{aa dogovorot vo Wujork. So Privremeniot dogovor so Grcija, Makedonija se obvrza da go promeni nacionalnoto zname. Za vozvrat Makedonija dobi: priznavawe kako nezavisna i suverena dr`ava, vospostavuvawe na diplomatski odnosi, priznavawe na nepovredlivosta na postojnite granici, paket na sigurnosni merki, promocija na ekonomskata sorabotka i trgovija, mo`nost za kulturna razmena, pa duri i da ne se sozdavaat problemi od Grcija za makedonskoto aplicirawe vo me|unarodni, regionalni ili multilateralni organizacii. So dogovorot Makedonija ne prezede obvrska da go promeni imeto. Procesot na priznavawe be{e zavr{en vo Belgrad na 8 april 1996 godina, koga Srbija go potpi{a Dogovorot za regulirawe na zaemnite odnosi i za poddr{ka na sorabotkata me|u Republika Makedonija i FR Jugoslavija. Ovoj dogovor ima{e dolgoro~no zna~ewe za Makedonija bidej}i Srbija direktno be{e vovle~ena i pretstavuva{e zainteresirana strana, imaj}i go predvid Bukure{kiot miroven dogovor od 1913 godina, a isto taka be{e i edinstvenata ~lenka na porane{na Jugoslavija {to se sprotivstavuva{e na nezavisnosta na Makedonija. Vo nadminuvaweto na dotoga{nata srpsko-gr~ka strategija vo odnos na Makedonija Srbija otide i ~ekor podaleku. Taa ne samo {to
336

se vrati na koncepcijata deka Makedonija ima pravo na nacionalna dr`ava i na imeto Makedonci tuku, isto taka, go prizna i dr`avni~kiot kontinuitet na Makedonija od 1944 godina. So toa prikaznata za borbata za nezavisnost i suverenost na Makedonija re~isi be{e zavr{ena. Taka pra{aweto {to be{e postaveno kako makedonsko i otvoreno od krajot na XIX vek be{e odgovoreno na krajot od XX vek. Od 1998 godina vo Makedonija se zabrza procesot na privatizacija. Se odr`aa i tretite parlamentarni izbori, na koi pobedi VMRO-DPMNE. Na 30 noemvri 1998 godina be{e izbrana novata makedonska vlada so premier Qub~o Georgievski. Kako koalicionen partner vo Vladata vleze i DPA (Demokratska partija na Albancite). Vladiniot kabinet go so~inuvaa 26 ministri.

5. Krizata na Kosovo No, vo po~etokot na 1999 godina, Makedonija povtorno se najde vo centarot na vnimanieto. Vo prvite meseci od 1999 godina zapo~na vojna na Kosovo. NATO se zakanuva{e so intervencija. Na 24 mart 1999 godina najmo}nata voena ma{inerija vo svetot ja napadna FR Jugoslavija. Vo Makedonija ima{e okolu 16.000 NATO-vojnici za vreme na vozdu{nite napadi. Za dva i pol meseci, dodeka trae{e krizata, Republika Makedonija primi 360.000 begalci, {to be{e 1718% od vkupnoto naselenie na zemjata. Pogolemiot del od niv se vratija nazad, a nekoi ostanaa na Zapad. Vo 1999 godina bea odr`ani i pretsedatelskite izbori. Za pretsedatel be{e izbran Boris Trajkovski.

6. Na rabot na me|uetni~ka vojna Na 16 fevruari 2001 godina grupa albanski ekstremisti zapo~naa prestrelka so Armijata na RM. Zad proklamiranata cel za pogolemi kolektivni prava na Albancite vo Makedonija, {to mo`e{e da bide re{eno preku instituciite na sistemot bidej}i albanskite partii participiraa vo vlasta, se krie{e vistinskata cel destabilizirawe na dr`avata, po mo`nost anektirawe na severnozapadnite delovi od Makedonija kon Albanija ili kon Kosovo. Taa mala
337

prestrelka za samo eden mesec prerasna vo vistinska vojna, koga vo mart, vo Tetovo, za vreme na odr`uvaweto na mitingot od tri nevladini organizacii pod mototo: Stop za dr`avniot terorizam protiv Albancite, zapo~na oru`en sudir me|u grupa albanski ekstremisti od edna strana, i policijata i ARM, od druga strana. Po ova, branovi od begalci zapo~naa da go napu{taat gradot Tetovo. Pri krajot na mesecot, po naredba na vrhovniot komandant na bezbednosnite sili Boris Trajkovski, zapo~na operacijata za ~istewe na albanskite ekstremisti. No situacijata ne se promeni. Vo situacija koga postoe{e mo`nost za prerasnuvawe na sudirot vo celosna gra|anska vojna, vo maj 2001 godina be{e izbrana Vladata na politi~koto edinstvo. Vo juni 2001 godina voenite akcii se dobli`ija i do Skopje. Skopskoto s. Ara~inovo, na 15 km od glavniot grad, be{e vo racete na t.n. Ushtria lirimtare Kombtare (UK) Nacionalnoosloboditelna armija (NOA). Na 24 juni pripadnicite na makedonskite bezbednosni sili prezedoa `estoka akcija. Koga se o~ekuva{e kone~en poraz, po intervencijata na pretstavnicite na Evropskata unija i na NATO, akcijata be{e prekinata, a silite na NOA pod me|unarodna za{tita bea izvle~eni od seloto. Pod pritisok na me|unarodnata zaednica, na 5 juli be{e potpi{an prekin na ognot. No, NOA prodol`i so svoite napadi vrz makedonskite bezbednosni sili.

7. Ohridskiot dogovor i nastanite po nego Na 8 avgust, po dolgotrajni pregovori, vo Ohrid be{e parafiran Ramkovniot dogovor, koj be{e potpi{an vo Skopje na 13 avgust, od liderite na: VMRO-DPMNE, SDSM, PDP i DPA, od pretsedatelot Boris Trajkovski i od me|unarodnite pretstavnici. Po ova zapo~na procesot na implementacija na Ramkovniot dogovor vo Ustavot i vo instituciite na sistemot. Na 15 septemvri 2002 godina bea odr`ani parlamentarni izbori vo Makedonija. Na istite pobedi koalicijata Za Makedonija zaedno, koja osvoi 60 prateni~ki mandati. Na 31 oktomvri be{e izbrana novata koalicija, a premier stana Branko Crvenkovski. Demokratskata unija za integracija, u{te edna partija na Albancite od Makedonija, stana del od Vladata.

338

Vo periodot 1-15 noemvri 2002 godina be{e sprovedena najgolemata statisti~ka operacija popisot na naselenieto, doma}instvata i stanovite vo Makedonija. Spored rezultatite od popisot, vo Makedonija `iveat: 2.022.547 `iteli od koi: 1.297.981 Makedonci (64,18); 509.083 (25,17) Albanci; 77,959 Turci (3, 85%); 53, 879 Romi (2,66%); 35,939 Srbi (1,78%) i drugi 2,44%. Pretsedatelot Boris Trajkovski zagina vo avionska nesre}a na 26 fevruari 2004. Na pretsedatelskite izbori od 28 april 2004 godina, za pretsedatel be{e izbran Branko Crvenkovski. Na 1 april 2004 g. stapi vo sila Spogodbata za stabilizacija i asocijacija me|u EU i Republika Makedonija, koja be{e potpi{ana na 9 april 2001 g. Na 22 mart 2004 g. be{e predadena aplikacijata za ~lensto na Republika Makedonija vo EU i vo NATO-strukturite. Na 5 juli 2006 godina se odr`aa pettite parlamentarni izbori. Na istite pobedi koalicija Za podobra Makedonija, predvodena od VMRO-DPMNE, koja osvoi 44 prateni~ki mandati. Na 27 avgust novata koaliciona vlada be{e izbrana zaedno so premierot Nikola Gruevski. Demokratskata partija na Albancite (DPA) stana del od Vladata.

8. NATO-samitot vo Bukure{t Od 2-ri do 4 april 2008 godina vo Bukure{t se odr`a samit na NATO na koj treba{e da se upatat pokani za priem vo Organizacijata do Albanija, Makedonija i Hrvatska. Me|utoa, i pokraj toa {to Republika Makedonija gi ispolni site kriteriumi za nejzino ~lenstvo vo NATO, pokani za priem im bea upateni na Albanija i na Hrvatska. Pokanata na Republika Makedonija be{e odbiena zatoa {to edna od ~lenkite na NATO (Grcija) priemot go uslovuva{e so promena na imeto na Republika Makedonija. Pregovorite za imeto s u{te se odvivaat pod posredni{tvo na OON. Zaedni~koto prifatlivo re{enie za imeto i za Republika Grcija i za Republika Makedonija e uslovot za upatuvawe pokana za priem vo NATO na Republika Makedonija. Nemo`nosta da se donesat oddelni zakoni poradi opstrukciite od opozicijata be{e pri~ina Sobranieto na Republika Makedonija da se samoraspu{ti na 12 april 2008 godina. Vonrednite parlamentarni izbori se odr`aa na 1 juni 2008 godina, a na niv pobedi koalicijata Za podobra Makedonija, predvodena od VMRO-DPMNE, koja osvoi 63 prateni~ki mandati. Koalicionata vlada (vo koja vleze DUI od
339

albanskiot blok) be{e formirana na 26 juli 2008 godina, so premier Nikola Gruevski.

9. Makedonskoto malcinstvo vo sosednite zemji Procesite na demokratizacijata {to se slu~ija vo zemjite na jugoisto~na Evropa po pa|aweto na Berlinskiot yid imaa refleksii i vo promenata na odnosot na balkanskite dr`avi sprema makedonskoto malcinstvo vo niv. Grcija, koja dotoga{ voop{to ne go priznava{e makedonskoto malcinstvo, se soo~i so formiraweto na politi~kata partija na etni~kite Makedonci, pod imeto Vino`ito, koja na 8 septemvri 1995 godina otvori kancelarija vo Lerin (Florina). Vo svojot politi~ki manifest Vino`ito se zalaga za sorabotka so site demokratski antinacionalisti~ki sili vo Grcija vo nivnata borba za mir i za evropska integracija. Vino`ito objavuva i svoj organ, spisanieto Nova zora. Vo Bugarija, i pokraj negiraweto na postoeweto na makedonskoto malcinstvo, etni~kite Makedonci formiraa pove}e zdru`enija i dru{tva. Prvata organiziacija e formirana vo 1990 godina pod imeto OMO Ilinden. Podocna so svojata aktivnost posebno se istaknuva politi~kata partija pod imeto Obedineta makedonska organizacija Ilinden Partija za ekonomski razvitok i integracija na narodot (OMO Ilinden-PIRIN). Partijata e registrirana kako politi~ka vo 1999 godina i u~estvuva{e na lokalnite izbori vo Blagoevgradskiot okrug vo oktomvri 1999 g. Me|utoa, na 29 fevruari 2000 g., Ustavniot sud na Bugarija ja proglasi registracijata na OMO Ilinden-PIRIN za neustavna i ja karakterizira{e kako separatisti~ka. Na 25 noemvri Evropskiot sud za ~ovekovi prava vo Strazbur ja osudi Bugarija poradi naru{uvaweto na slobodata za organizirawe sobiri od strana na OMO Ilinden-PIRIN. Osnovnite celi na Organizacijata se: za{tita na ~ovekovite prava, za~uvuvawe na duhovnite vrednosti, tradicii i kultura na naselenieto od oblasta na pirinskite planini i na begalcite od Vardarska i Egejska Makedonija koi se naseleni niz celata teritorija na Bugarija i osuda na sekakva forma na nasilstvo, ekstremizam i nacionalizam vrz poedinci ili vrz nivnite principi, bez ogled na toa dali e sprovedena od dr`avata, od partijata, od grupi ili od poedinci ili ne. I pokraj s u{te nedefinirani340

ot status OMO Ilinden-PIRIN, vo april 2007 godina Organizacijata e primena za polnopravna ~lenka na Evropskata slobodna alijansa. OMO Ilinden-PIRIN objavuva i svoj organ, vesnikot Narodna volja. Prvata organizacija na Makedoncite vo Republika Albanija e formirana na 3 april 1991 godina vo seloto Pustec. Potoa se formiraa pove}e makedonski organizacii i dru{tva na makedonskoto malcinstvo od Albanija. Na 24 mart 2002 godina vo Tirana site organizicii i dru{tva se obedinija vo Zaednica na Makedoncite vo Albanija. Sedi{teto na Zaednicata e vo Tirana, a nejzin simbol e makedonskoto {esnaesetzra~no zlatno `olto sonce na crvena osnova. Programskata cel na Zaednicata e: voveduvawe na predmetot makedonski jazik vo redovnata nastava na osnovnite i srednite u~ili{ta za u~enicite Makedonci; organizirawe na nov popis na naselenieto so me|unarodni nabquduva~i i voveduvawe na posebna grafa za etni~kata pripadnost Makedonec vo popisnite listi; voveduvawe na programi na makedonski jazik na dr`avnoto radio i televizija i na dr`avnite lokalni radiostanici; organizirawe na obrazovanie na kadri za nastavnici po nastava na makedonski jazik na fakultetite i pedago{kite {koli vo Republika Albanija i sl. Na poslednite lokalni izbori vo Republika Albanija, odr`ani vo 2007 godina, za prv pat vo nejzinata istorija u~estvuvaa i Makedoncite so svoja politi~ka partija Makedonska alijansa za evropska integracija. Na izborite Makedoncite izlegoa vo golem broj i go dobija prviot makedonski gradona~alnik na op{tina Prespa (Edmond Temelko), a Makedonskata alijansa dobi 8 sovetni~ki mesta vo op{tinskoto sobranie. Organ na Makedonskata alijansa e vesnikot Prespa. Vo Kosovo, makedonskoto malcinstvo {to `ivee vo oblasta Gora, isto taka e organizirano vo zdru`enie za za{tita na makedonskiot nacionalen identitet. Vo Srbija, makedonskoto malcinstvo e organizirano vo zdru`enija, a nivnata aktivnost ne e popre~uvana od dr`avnite organi na Republika Srbija.

341

342

SODR@INA
MAKEDONIJA VO PRAISTORISKO VREME (d-r Aneta [ukarova)................................................................................ MAKEDONIJA VO STARIOT SVET (d-r Aneta [ukarova)................................................................................ 1. Istorisko-geografskite granici na anti~ka Makedonija (najstarite zapisi za Makedonija)...................................................... 2. Etnogenezata na anti~kite Makedonci............................................ 3. Jazikot na anti~kite Makedonci....................................................... 4. Religijata na anti~kite Makedonci.................................................. 5. Makedonskite carevi od dinastijata Argeadi................................ 6. Borbite za makedonskiot prestol...................................................... 7. Podemot na makedonskata dr`ava Filip II Makedonski........... 7.1. Dr`avata na Filip II paradigma za op{tetstveno- politi~koto ureduvawe na anti~kite Makedonci............ 7.2. Voenite i politi~kite uspesi na Filip II............................ 7.3. Probivot kon teritorijata na helenskite plemiwa......... 7.4. Politi~kite govori na Demosten, Isokrat i Ajshin istorisko svedo{tvo za antagonizmot pome|u Makedonija i helenskite polisi................................................. 7.5. Anti~kiot svet na helenskite polisi podelen pome|u filipomizi i filipofili................................................... 7.6. Makedonija dominanten istoriski faktor vo anti~kiot svet ........................................................................ 8. Bitkata kaj Hajroneja istoriska presvrtnica vo Stariot svet....................................................................................... 9. Politi~kite dejstva na Demosten za vreme na Aleksandar III Makedonski i na Antipatar............................... ALEKSANDAR III MAKEDONSKI (336323) MAKEDONIJA SVETSKA IMPERIJA (d-r Aneta [ukarova)................................................................................ 1. Pohodot kon Istok ................................................................................ 2. Osvojuvaweto na Egipet ....................................................................... 3. Aleksandar car na Azija ................................................................... 4. Svetata svadba vo Suza ......................................................................... 5. Idejata za svetska imperija ................................................................
343

11 11 12 14 15 16 21 22 23 26 27

28 29 32 34 37

41 43 45 45 47 48

FORMIRAWETO NA MAKEDONSKITE CARSTVA PO SMRTTA NA ALEKSANDAR III MAKEDONSKI (d-r Aneta [ukarova)................................................................................ 1. Sudbinata na Aleksandrovoto carstvo po smrtta na carot ........ 1.1. Voenite sudiri pome|u dijadosite ........................................... 1.2. Prevlasta na Antigon i na Demetrij I.................................... 2. Demetrij I Poliorket noviot car na Makedonija....................... 3. Novata generacija vladeteli-epigoni .............................................. 4. Voeniot sudir na Makedonija i Rim za vreme na Filip V (221179) ............................................................................. 5. Persej (179168), posledniot makedonski car od dinastijata Antigonidi................................................................... MAKEDONIJA ZA VREME NA RIMSKOTO VLADEEWE (od 168 g. pr. n.e. do krajot na III vek) (d-r Mitko B. Panov)................................................................................. 1. Teritorijalnata podelba na Makedonija.......................................... 2. Vostanieto na Andrisk (149148 g. pr. n.e.)...................................... 3. Makedonija prva rimska provincija na Balkanot ...................... 4. Novite tendencii na Makedoncite za restavrirawe na dr`avata.............................................................................................. 5. Makedonija prva hristijanska zemja vo Evropa .......................... 6. Makedonija vo periodot na Rimskite gra|anski vojni (4931 g. pr. n.e.)....................................................................................... 7. Makedonija vo periodot na Pax romana .............................................. MAKEDONIJA POME\U ISTOKOT I ZAPADOT (IVV vek) (d-r Mitko B. Panov)................................................................................. 1. Makedonija vo periodot na tetrarhijata ......................................... 2. Makedonija za vreme na Konstantin I (306337) i negovite naslednici................................................................................................ 3. Teodosij I (379395) i Makedonija....................................................... 4. Makedonija pome|u Vizantija i Zapadnata Rimska Imperija..... MAKEDONIJA I SLOVENITE (od sredinata na VI do sredinata na IX vek) (d-r Mitko B. Panov).................................................................................
344

51 53 54 56 58 59 61 62

65 65 66 66 67 68 69 70

73 73 74 75 76

79

1. Pojavata na Slovenite na istoriskata scena ................................. 2. Makedonija vo politi~ko-religiskata koncepcija na Justinijan I .............................................................................................. 3. Prvite napadi na Slovenite vo Makedonija i opsadite na Tesalonika..................................................................... 4. Naseluvaweto na Slovenite vo Makedonija i obidite za nivno politi~ko obedinuvawe....................................................... 5. Makedonskite sklavinii i Vizantija .............................................. 6. Kontinuitetot na anti~kite Makedonci i procesot na nivna simbioza so Slovenite......................................................... MAKEDONIJA JADRO NA KULTURNITE I DUHOVNITE PROCESI (od sredinata na IX do sredinata na X vek) (d-r Mitko B. Panov)................................................................................. 1. Konstantin-Kiril i Metodij i sozdavaweto na slovenskata azbuka vo Makedonija................................................ 2. Dejnosta na Kliment i Naum i sozdavaweto na Ohridskata kni`evna {kola ......................................................... 3. Pojavata na bogomilstvoto vo Makedonija ..................................... SOZDAVAWETO NA SREDNOVEKOVNATA DR@AVA VO MAKEDONIJA (d-r Mitko B. Panov)................................................................................. 1. Vostanijata protiv Bugarija i Vizantija i sozdavaweto na dr`avata ............................................................................................. 2. Samuil simbol na mo}ta na makedonskata dr`ava...................... 3. Belasi~kata bitka (1014 g.) ................................................................. 4. Caruvaweto na Gavrilo Radomir i na Jovan Vladislav i krajot na dr`avata ............................................................................. 5. Karakterot i identitetot na dr`avata ........................................... MAKEDONIJA POME\U VIZANTISKATA I OSMANLISKATA IMPERIJA (XIXIV vek) (d-r Mitko B. Panov)................................................................................. 1. Vostanijata vo Makedonija od XI vek................................................. 2. Makedonija vo fokusot na sudirite me|u novite balkanski sili............................................................................................................ 3. Srpskite zavladuvawa vo Makedonija (od krajot na XIII do sredinata na XIV vek)...........................................................................
345

79 80 82 83 87 88

91 91 94 97

101 101 103 105 107 108

115 115 118 121

4. Formiraweto na nezavisnite dr`avi na Volka{in i Ugle{a... MAKEDONIJA POD OSMANLISKA VLAST (od krajot na XIV do krajot na XVIII vek) (d-r Dragi \orgiev) .................................................................................... 1. Pojavata na Osmanliite na Balkanot .............................................. 2. Pa|aweto na Makedonija pod osmanliskata vlast ......................... 3. Administrativno-teritorijalnoto ureduvawe na Makedonija vo osmanliskata dr`ava ....................................................................... 4. Osmanliskiot feudalizam .................................................................. 5. Demografskite pomestuvawa .............................................................. 5.1. Kolonizacija ................................................................................... 5.2. Islamizacija ................................................................................... 6. Socijalnata struktura na naselenieto ............................................ 7. Opa|aweto na Imperijata i promenite vo timarskospahiskiot sistem .................................................................................. 8. Periodot na anarhija i razbojni{tvo .............................................. 9. Otporot protiv osmanliskata vlast ................................................ 10. Ohridskata arhiepiskopija .............................................................. 11. Kulturata i na~inot na `iveewe..................................................... MAKEDONIJA VO XIX VEK (d-r Krste Bitovski) ................................................................................. 1. Raspa|aweto na osmanliskiot feudalen sistem vo Makedonija i ra|aweto na noviot sistem kapitalizmot ..... 2. Borbite za narodna crkva i prosveta ............................................... 3. Osloboditelnite borbi vo vtorata polovina na XIX vek ........... 4. Afirmacijata na makedonskata nacionalen identitet po kresnenskite nastani ...................................................................... 5. Osnovaweto na Makedonskata revolucionerna organizacija .... 6. Osnovaweto na Makedonskiot komitet vo Bugarija i negovite prvi akcii ........................................................................... 7. Makedonskata revolucionerna organizacija po Solunskiot kongres (1896 g.) ......................................................... 8. TMORO i sosedite ................................................................................ 9. Ilindenskoto vostanie ........................................................................ 9.1. Zadu{uvaweto na vostanieto .................................................. 9.2. Makedonija po Ilindenskoto vostanie .................................. 10. Mladoturskata revolucija (1908 g.) ................................................
346

122

125 125 128 131 134 139 139 143 145 147 150 152 155 158

165 165 167 173 179 183 187 189 190 194 200 202 207

MAKEDONIJA VO PERIODOT NA BALKANSKITE VOJNI DO PO^ETOKOT NA VTORATA SVETSKA VOJNA NA BALKANOT (19121941) (akad. Ivan Katarxiev)............................................................................. 1. Borbata na makedonskiot narod za osloboduvawe i za sozdavawe avtonomna makedonska dr`ava edna od pri~inite za po~etokot na Balkanskite vojni ......................... 2. Balkanskite vojni i sudbinata na Makedonija ............................... 3. Makedonskiot narod na krstopat vo vremeto na vojnite 19121918 i po niv ................................................................................... 4. Krajot na vojnite nova etapa vo razvojot na borbata na makedonskiot narod za osloboduvawe i za dr`avno konstituirawe ............................................................... 5. Makedonija po Mirovnata konferencija vo Pariz ...................... 6. Polo`bata na Makedoncite pod Kralstvoto na SHS / Kralstvoto Jugoslavija........................................................ 7. Polo`bata na Makedoncite pod Grcija ........................................... 8. Polo`bata na Makedoncite pod Bugarija ....................................... 9. Makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe pred predizvicite na novata polo`ba ....................................................... 10. Politi~kite sili na nacionalnoosloboditelnoto dvi`ewe po vojnite ................................................................................................ MAKEDONIJA VO VTORATA SVETSKA VOJNA (19411945) 1. Vtorata svetska vojna na Balkanskiot Poluostrov (d-r Van~e Stoj~ev)................................................................................. 2. Aprilskata vojna od 1941 godina i podelbata na Makedonija..... 3. Vospostavuvaweto na okupacionata vlast vo Makedonija............ 4. Bugarskiot akcionen komitet............................................................. 5. Oru`enata borba vo Makedonija (19411945).................................. 5.1. Politi~kite i voenite podgotovki na NOD za borba protiv okupatorite ................................................................... 5.2. Zasiluvaweto na oru`enata borba.......................................... 5.3. Slobodnata teritorija vo tekot na 1943 godina .............. 5.4. Istaknuvaweto na programskite celi na borbata............. 5.5. Inicijativniot odbor za svikuvawe na ASNOM............... 5.6. Makedonskoto nacionalno pra{awe i balkanskite dr`avi na krajot od 1943 godina .................
347

211

211 212 216

221 224 225 227 232 234 239 257 257 258 259 260 262 262 266 272 273 273 274

6. Germansko-bugarskata ofanziva od prvata polovina na 1944 godina.......................................................................................... 7. Obidite na okupatorite da predizvikaat gra|anska vojna vo Makedonija.......................................................................................... 8. Pro{iruvaweto na voenite dejstva i novata voenoteritorijalna podelba na Makedonija vo tekot na letoto 1944 godina............................................................................ 9. Pra{aweto za obedinuvaweto na Makedonija vo tekot na Vtorata svetska vojna....................................................................... 10. Konstituiraweto na makedonskata dr`ava (1944 g.) (d-r Novica Veljanovski).................................................................... 10.1. Izborot na delegatite za ASNOM...................................... 10.2. Prvoto zasedanie na ASNOM i negovite re{enija.......... 10.3. Utvrduvaweto na platformata na ASNOM .................... 10.4. Konstitutivnite akti na ASNOM .................................. 10.5. Proklamiraweto na rezultatite od ASNOM ................ 10.6. Prezidiumot na ASNOM vo realizacijata na re{enijata i opredelbite na ASNOM .......................... 10.7. Odglasot na Prvoto zasedanie na ASNOM i realizacijata na negovite re{enija................................. 11. Osloboduvaweto na Makedonija (d-r Van~e Stoj~ev)............................................................................... 12. U~estvoto na makedonskata vojska vo osloboduvaweto na Jugoslavija........................................................................................ 13. Makedonskata dr`ava (19441945) (d-r Novica Veljanovski)..................................................................... 13.1. Prvoto zasedanie na ASNOM kako pottik za natamo{niot razvoj na NOAVM........................................... 13.2. Podgotovkite i odr`uvaweto na Vtoroto zasedanie na ASNOM.................................................................................... 13.3. Rabotata na Prezidiumot na ASNOM vo prvite meseci od 1945 godina............................................................... 13.4. Transformacijata na ASNOM vo Narodno sobranie i izborot na prvata Vlada na DF Makedonija.................. 14. Prosvetno-kulturniot i verskiot `ivot (19411944)................. EGEJSKIOT DEL NA MAKEDONIJA VO VTORATA SVETSKA VOJNA (d-r Novica Veljanovski) .........................................................................
348

275 277

279 280 281 281 282 282 283 285 286 287 288 292 294 294 295 296 297 298

303

1. Okupacijata i podelbata na egejskiot del na Makedonija............ 2. Makedonskite antifa{isti~ki organizacii................................. 3. Makedonskite voeni edinici.............................................................. 4. Makedonskite politi~ki organizacii i odnosot na KPG sprema makedonskoto nacionalno pra{awe.................................... 5. Osloboduvaweto na egejskiot del od Makedonija........................... 6. Porazot na ELAS .................................................................................. 7. Kulturno-obrazovnite pridobivki za Makedoncite vo egejskiot del od Makedonija................................................................ PIRINSKIOT DEL NA MAKEDONIJA VO VTORATA SVETSKA VOJNA (d-r Novica Veljanovski) ......................................................................... 1. Podgotovkite, po~etokot i tekot na vostanieto............................ 2. Oru`enata borba vo tekot na 1943 godina........................................ 3. Masoviziraweto na oru`enata borba vo tekot na 1944 godina... 4. Obidite za obedinuvawe.......................................................................

303 304 304 305 307 307 308

311 311 312 312 313

FEDERALNA MAKEDONIJA VO JUGOSLOVENSKATA FEDERACIJA (19451991) (d-r Novica Veljanovski).......................................................................... 315 1. Administrativno-centralisti~kiot period (19451953)............. 316 2. Periodot na eksperimentot samoupravuvawe (19531970)........ 323 3. Periodot na politi~kiot liberalizam, delegatskiot sistem i dogovornata ekonomija (19711991)................................................. 325 4. Raspadot na SFRJ i osamostojuvaweto na Republika Makedonija............................................................................................... 327 SAMOSTOJNA REPUBLIKA MAKEDONIJA (d-r Todor ^epreganov).............................................................................. 329 1. Raspa|aweto na Jugoslavija.................................................................. 329 2. ^ekorite kon nezavisnost.................................................................... 330 3. Me|unarodnoto priznavawe................................................................. 333 4. Patot kon OON....................................................................................... 335 5. Krizata vo Kosovo.................................................................................. 337 6. Na rabot na me|uetni~ka vojna............................................................ 337 7. Ohridskiot dogovor i nastanite po nego......................................... 338 8. NATO-samitot vo Bukure{t............................................................... 339 9. Makedonskoto malcinstvo vo sosednite zemji................................ 340
349

350

INSTITUT ZA NACIONALNA ISTORIJA ISTORIJA NA MAKEDONSKIOT NAROD

Za izdava~ot d-r Todor ^epreganov, direktor na INI Likovno-grafi~ki urednik Kiril Taleski Jazi~na redakcija i korektura Vesna Stoj~evska

Kompjuterska podgotovka i pe~at SAK-STIL Tira` 500 primeroci

Sredstvata za pe~atewe na izdanieto gi obezbedi Vladata na Republika Makedonija

CIP- Katalogizacija vo publikacija Nacionalna i univerzitetska biblioteka "Sv. Kliment Ohridski" 94 (497.7) ".../2008" [UKAROVA, Aneta Istorija na makedonskiot narod / [avtori Aneta [ukarova... [i dr.]. Skopje : Institut za nacionalna istorija, 2008. - 349 str. ; 23 sm. Na naspor. nasl. str.: History of Macedonian People ISBN 978-9989-159-23-7 1. Stv. nasl. na naspor. nasl. str. a) Makedonija - Istorija - Do 2008 COBISS.MK-ID 73656074
351

352

HISTORY OF THE MACEDONIAN PEOPLE

INSTITUTE OF NATIONAL HISTORY

HISTORY OF THE MACEDONIAN PEOPLE

SKOPJE 2008
3

Editor: Todor Chepreganov, Ph.D.

Authors: Aneta Shukarova, Ph.D. Mitko B. Panov, Ph.D. Dragi Georgiev, Ph.D. Krste Bitovski, Ph.D. Academician Ivan Katardziev Vanche Stojchev, Ph.D. Novica Veljanovski, Ph.D. Todor Chepreganov, Ph.D.
4

MACEDONIA IN THE PREHISTORIC TIME

On the territory of Macedonia an active life is registered even in the earliest stages of the human prehistory. The climate, geomorphology, and other natural factors on the whole territory of Macedonia were preconditions for establishment of an organized life and for the creation of different cultures whose evolution had a continuous course from the period of the first agricultural communities to the end of the Iron Age. The archeological and anthropological researches of the artifacts from the first settlements in Macedonia are where the basic knowledge which is crucial for the explanation of the origin of the later populations as well as the origin of the historical and cultural influences and movements came from. The territory of Macedonia is situated in the core of the Balkans natural crossroads and connects the two largest cultural spheres: the Aegean and the Anatolian, as the nuclei of the oldest farming and stockbreeding communities, or the inner part of the Balkan Peninsula and the Middle Europe. The natural routes along the river valleys have the particular role from this aspect; the valley of the river Vardar, which joins the valley of the river Morava enables communication of the Aegean World and Panonia while Strumeshnica, through lower reaches of the river Struma makes a link between southern Thrace and the front part of the Middle Asia. The valley of the river Drim joins the southern Adriatic coastline. The great influence comes from the routes on the mountain curves of the massifs around the region of Ohrid and Prespa which connect this region with the Albanian cultures as well as the Osogovo Mountain and Maleshevski Planini, which connect Macedonia with the middle reaches of the river Struma and Central Bulgaria.
5

Paleontological explorations reveal the facts about the life during the period of Paleolith and Mesolite, in particular in Pellagonia, at the area of Veles, in the cave of Makarovec at the canyon of the river Babuna and in the region of Shtip, where the material proof of the first bone and stone made weapons and tools are discovered (pin shaped, stone made tools of the man huntsman); in the burial discovered near Shtip, a skeleton of a man was found, whose age dates from year 9000 BC). The artifacts from the Mesolithic Age (between the year 10,000 and 5,000 BC) such as: axes, hammers, flint made knives, crushing stone, pestles, mortars, needles, bone made and horn made chisels, prove the existence of the first farming and stock-breeding communities. The map of the archeological locations shows the existence of nearly 160 Neolithical sites (from the period of the year 5,300 to 3,200 BC), mainly settlements placed on fertile land along the river valleys and at the mountain basis of the valleys of Pellagonia, Skopje, Kumanovo, Strumica, Radovish and Polog. Such evidences are also found in the region of Ovche Pole and Ohrid Basin. In eastern Macedonia, so-called Azenbegovo and Vrshnik group is characteristic with the elements of the eponymous settlements and late Neolithic culture called Angelci the village of Zelenikovo. In the multi-layered settlements the life was organized in wooden houses on quadrangle or rectangular base, with doublerow roof coated with mud and colored in white or red, sometimes decorated with plastic ornaments; in each house there was a stove, a fireplace, and rarely some cult objects (Tumba Madzari). The evidence of Tumba Madzari confirms the dense construction of the settlements in which houses are grouped around a common sanctuary and with equal orientation. At the region of Ohrid the settlements have a different aspect. Namely, there are pile-dwellings, which are analogous of the Adriatic cultures. It is supposed that the inhabitants of the Pre-Ancient Macedonia were mainly dealing with farming (cultivation of cereal grains and growing of leguminous plants), stockbreeding (sheep, pigs, goats and livestock) as well as fishing and hunting. The pottery production was not only for domestic, everyday living purposes (in the early Neolithic period the pottery was mainly roughly made, monochrome or red colored, decorated with ornaments and geometrical motifs in white color Amphora and deep oval dishes) but great attention was paid on the artistic and esthetic expression (variety of shapes and pottery of bigger size occurred, small earthenware, jugs, Amphora-s, cups on high, cone-shaped leg, pottery painted with dark brawn geometrical lines) while the cult ceramic objects were made in artisan workshops. Among the religious artifacts the domi6

nant Deity is the Goddess of Fertility The Big Mother, a sculpture of a womans body in terracotta, whose low part transforms into the form of house; this unique Middle Neolithic representation of the Goddess from the Valley of Skopje is a protector of the home and the family; the cults of fire and domestic animals were also respected and they were all related to some religious rites in the sanctuaries. The late Neolithic Age is a period when big social changes began. They were caused by the demographic movements of the neighboring areas populations. The transition time from Neolith to Metal Age is well known as Eneolith (from the end of the IV to the end of the Millennium BC) and is connected with the great migrations that were caused by the movements of the Steppe and Nomadic Indo-European peoples, which settled the Balkan Peninsula and assimilated with the autochthonous population. This caused the creation of new prehistoric ethno-cultural entities of a specific material culture that is testified by many archeological proofs. As a result of an intensive use of copper this period is called Copper Age. The copper was used for production of jewelry, weapons, and tools and contributed to the development of trade. The people from this period were mainly farming, stockbreeding and hunting. The Regional Cultural Group of Shuplevac Bakarno Gumno in Pellagonia, which is connected with the localities at the valley of Kumanovo (Nagorichane) and also the valley of East Bregalnica, is particularly interesting; some Eneolithic settlements are discovered near the Fortress Kale in Skopje, in Pellagonia, at the Ohrid and Prespa Basin, and at the region of Kochani. The settlements were constructed usually on some higher platforms tumba, and were naturally protected. The exceptions are the pill-dwellings at the Ohrid Lake. The discovered artifacts of small plastic objects demonstrate the rich spirituality and religious life of this cultural group. Due to be mentioned are the following evidences: Zoomorphic statues, male and female examples from Burlichevo, a small ceramic statue of male torso in sitting position from Govrlevo (near Skopje) so-called Adam from Macedonia, small female statuettes in sitting position from Crnobuki and Bakarno Gumno, stone scepter from Shuplevac (a proof of the Indo-European origin of the population), a copper axe with a blade and circular opening (Vranishta, Kravari, the area of Prilep); the jewelry made of shells belongs here as well, modeled bracelets and seals, that prove the communications of this cultural group with the Mediterranean peoples. The Bronze Age at the Aegean and Macedonian territory began earlier in comparison with the areas in the north. Most of the evidence
7

from this period is found in the valley of Pellagonia (before and after the year 1900 BC) exemplified in the cultural group called Armenochory. The archeological findings of this cultural group are similar with the findings from various excavation places in Aegean Macedonia and particularly with those dug in the valley of the river Vardar and in the District of Thessalonica. Special similarity of these findings was confirmed with the findings in Albania, such as the models of the cups, which contained two handles and the glasses that were only with one handle. These groups are somehow connected with the rough gray ceramics and the way it was decorated. From the findings of arms and tools, people were mainly farming, stockbreeding, hunting as well as doing artisan (pottery, twist texture, weaving texture). The settlements were larger and constructed over the previous Eneolithic settlements; some traces of necropolises were also discovered containing burnt dead bodies, and in Varosh near Prilep there is a necropolis outside the settlement with graves cisti, which were fenced and paved with stone plates. From the early bronze period in Macedonia a megalithic observatory is discovered, called Kokino (near Staro Nagorichane, at the area of Kumanovo); the observatory composed of volcanic rocks, marks the places where the Sun and the Moon rise in the period of summer solstice, winter solstice and equinox. Kokino was a kind of a sanctuary used for observation of the space bodies movements in order to create a religious calendar for determination of the dates of rites; the Observatory also determined the days dedicated to seasonal work in the farming and the stockbreeding activities. A special characteristic in this period is the working of bronze, so called Macedonian bronze. Numerous artifacts discovered in the archeological localities at the village of Patele near Osogovsko Ezero (the Lake of Osogovo), Vardino at the upper reaches of the river Vardar, in Radanie, at the necropolis of Suva Reka near Gevgelija, in Pellagonia and at the region of Ohrid, such as (fibulas, necklaces, pendants, bracelets, bronze made small bowl-shaped dishes with a handle) Typical characteristic in this period are also the trade relationships established with the Mycenaean World and with the south in general, in the direct line of Thessaly Haliacmon (Bistrica) Pellagonia Polog Ibar, or on the road-line Pletvar Vardar; the artifact of this period is the Mycenaean sword in Tetovo. At the southeastern part of the Balkan Peninsula, from the Bronze Age to the Iron Age, there is continuity of an important ethnical population Bryges. The older authors hold an opinion that the Bryges were the
8

oldest people in the World. According the archeological, onomastic, linguistic and historical researches, the Bryges migrated and settled in Asia Minor under the name Phrygi - Phrygians (the first migration waves dated from the period of 1500/1400 BC to 800/700 BC); smaller ethnical groups that left on the territory of Macedonia in the Antique Period assimilated with the antique Macedonian, Paeonians, Pellagones Dassaretae, Edones, Mygdones and other ethnics. The Indo-European way of burying under a burial mound and in general the material culture (characteristic dishes such as two-handle bowls) prove the presence of the Brygess population in the region of Ohrid, in Pellagonia, in the east of the lower reaches of the river Vardar, then in the northwestern area or present time Greece, in Epirus, and in the central, southeastern and southern Albania. However the inter-disciplinary researches demonstrated that there was general connection of the cultures from the Karpates to the Adriatic Sea and to Pellagonia; this wide geographical area includes also the areas of the central Balkans, along the valley of the river Morava (Pomoravje) and along the valley of the river Vardar (Povardarje). The archeological research of the periods from the Bronze Age to the Iron Age discovered necropolises on the territory that had been settled by the Paiones, which as an old population represents a link between the geographical complex of the Balkan and the low reaches of the river Danube with the Lower Macedonia. In the region of Skopje (the village of Dolno Sonje) and in the locality Bolnica - Prilep graves- cisti of skeleton burying type were discovered, with skeletons in the curved or S position, the grave findings of ceramic dishes and the stone made hilts ball of a bronze made sword. This ethnical community settled the southern part of the central Balkans: Homer speaks of Paiones from the wide Axios (Vardar) and according to Herodotus, these tribes settled the area around Mount Pangeum, the river Strymon, and Prasiadious Lake; while Thucydides located them in the area in the west of Pella up to the sea. In the XII century BC other waves of disturbances and migrations reached the Balkan Peninsula (so-called Aegean migration) that brought along new cultural elements and marked the beginning of the Iron Age. For this period is characteristic the influence that was made by the cultures of the Mediterranean, as well as by the culture that derives from the Carpathians and the area along the valley of the river Danube where previously before the end of the IX century BC started the disintegration of the culture of the ember fields. As a proof for the arrival of the nomadic or semi-nomadic tribes from the Russian steppes that were moving to9

wards the Balkans in waves, were the artifacts of ceramics with pressed ornaments and with incrustation; these artifacts can be connected with the findings of Pont, as well as with the formation of the style basarabi that covers the area from the Black Sea to Voivodina, with a huge influence in the west and in Macedonia. It is particularly interesting the appearance of the horse equipment and new types of arms such as axes, lances, arrows, labrises (a new-shaped iron made sword, shields). In the necropolis at Trebenishte (near Ohrid) numerous findings were revealed (from the VII century BC to the end if the IV century BC). On the basis of the golden material proof from these graves (golden funeral masks, golden sandals, bracelets, golden and silver jewelry, massive bronze crateres, silver cups and ritoni, bronze made helmets and other cult objects) they are called princely graves because they obviously belonged to the passed away from the noble aristocracy; such artifacts are also found in the necropolis Syndos, near Thessalonica and in area of Halkidiki and along the low reaches of the river Vardar. This period ends at the VIII century BC when separate ethical communities with specific historical and cultural heritage had been formed. The intensive use of iron as a base material for production of weapons and tools has influenced the material culture which by its side draw changes within the social structure; namely, the social and economical situation was changed, and the fact that a part of the population gained wealth was the reason for its the class stratification. During the late Iron Age the first clan structured and tribal communities were created in which the concentrated economical and political power of the noble aristocracy contributed to the creation of the ruling class as well as the states and social systems. Actually his was the period when the hereditary monarchies were created and the dynasties of the Antique Macedonia.

10

MACEDONIA IN THE ANCIENT WORLD

1. Historical and geographic borders of the Ancient Macedonia (the oldest historical records about Macedonia) The first records regarding the Macedonian history is in Homers epic poem Iliad in which Homer wrote about ...Paeonians from wide Axios and he mentions the oldest toponyms Pieria and Emathia. The name Emathia was overridden by the name Macedonia whose older name used to be Maketa and Makedon as Hesiod, in his Teogonia, he mentioned it where he determined Makedon as the son of Zeus and Thia. The etymology of the name Macedonia, most probably derives from the substratum of extinct Balkan languages of Indo-European origin. Considering the geographical characteristics, the Ancient Macedonia spread over the territory of the northeastern part of the Balkan Peninsula; the ancient authors describe it as a mountainous country with lots of rivers, fertile plains, forests, lakes and minerals. Almost all Macedonian rivers (Vardar, Struma and others) flow into the Aegean Sea. Along the valleys there are numerous lakes: Bolbe (Lake Volve), Lake Ludias, Lake Kastoria, Little Lake and Big Lake Prespa and Lake of Lychnidos. The fertile plains enabled the development of farming, cultivation of fruit and vegetables and viticulture (grape growing); among the most cultivated cultures were figs, grapes and olives. The forest resources made Macedonia one of the largest exporters in the Mediterranean of the highest quality wood and resin for the production of ships. Mineral wealth instead made its contribution to the economical growth of the country; there were gold and silver mines on the east of Axios, near Strymn (Struma River) on the Mountain Pangaion, at Lake Prasiadious and near Daton. All these enabled Macedonia to gain economical independence. The Olympus Mountain, river Peneios and the coastline of the Aegean Sea marked the geographical, ethnical and linguistic border between the Macedonian and southern Hellenic territory (on the south);
11

southwestern borderline spread up to the Pindus Mountains the junction of Macedonia, Epirus and Thessaly borders; the western border continued along the Shar-Mountains massif (Jablanica, Mount Korab, Deshat) up to the mountain Skard (Shar Mountain) the junction of borders among Macedonia, Ilyria and Dardania; the northern borders went down along the slopes of the Mountain Jakupica and passed in the middle of the current cities Skopje and Veles and following the course of River Pinja reached the Osogovo Mountains continuing up to the Rila Mountains; on the east the border followed the line from the Pirin Mountain up to the river Nest estuary (current river Mesta) in the Aegean Sea. The core of the Macedonian state, according to Herodotus, was the so called the area of Lydia (between the rivers of Lydia and Axios). The coastal (seaside) Macedonia was called Lower Macedonia by the ancient authors while inner mountainous part Upper Macedonia. Lower Macedonia covered the central part of the Macedonia and spread over the area between the rivers Haliakmon (Bistrica) and Axios (Vardar), as well as along the lower courses of the rivers Strymn and Nest. The Macedonian rulers joined these two regions into one Macedonian state. This partition represents the geographical and ethnical as well as historical content of the territory of Ancient Macedonia but at the same time it shows the political borderline of the ancient Macedonian state. The ancient authors, historiographers, geographers, logographers, biographers, through centuries were pointing out these geographical and topographical as well as historical and ethical determinations, which became a part of the Ancient state of Macedonia.

2. The ethnogenesis of the Ancient Macedonians The Ancient Macedonians are paleo-Balkan population of IndoEuropean origin. They formed as a separate ethnos in the VIII century BC, from the populations that even in the III millennium settled the area of the central Balkans. At the end of the III and at the beginning of the II millennium BC, in the period of the greatest movements and migrations to Euro-Asia, started the Europeanization process of the populations in the Balkans. The region of the central Balkans, or more precisely, its southwestern part was populated by the oldest ethnical community, the Bryges (the Bryges settled the territory from the Pangaeum Mountain on the east of the river Axios to the central, southeastern and southern part of the current Albanian territory, Epirus, Ohrid region and Pellagonia). The
12

ancient authors believed that Bryges were the oldest people in the world (Herodotus) and the inventors of great number of skills (metal elaboration, mint coins, the invention of the wheel, the use of grain, sirinks Marsyas music). The archeological, historical, onomastic and linguistic research demonstrates the ethnographical and linguistic connection of the Bryges with the ancient Macedonians. The ethnogenesis of the Macedonians is made of several ethnical groups that were lining the territory of Ancient Macedonia. From the VIII century BC the unification process of the Macedonian tribes started in a sole country of the Ancient Macedonians under the rule of the Macedonian Emperors of the Argeadas dynasty. The state started expanding its territory. From the initial territory among the rivers Axios (Vardar), Lydia (Moglenica) and Haliacmon (Bistrica) it reached its largest territory in the period of Philip II (359-336) while during the rule of Alexander III of Macedonia (336-323) it reached its worlds dimensions not only in terms of its military and economical power but also in terms of the historical significance of its civilization. The ancient records testify the peculiarity and specificity of the Ancient Macedonians over the other neighboring ethnic groups Hellenes, Thracians, Illyrians, Mysians; the peculiarity and specificity of the Ancient Macedonians over the Hellenes is the best noticed in the state constitution (the ancient political analysts wrote about the Macedonian Basilea that the Macedonian cannot live without) a Monarchy with hereditary ruler and with state institutions that rule according the Macedonians legislative; then specific Macedonian customs, ceremonies (wedding ceremonies), celebrations of the Macedonian deities are noticed (bacchi, Klodones, Mimalones, maenads), myths about the Macedonian Royal dynasty (Karan, Temen, Makedon, Mida), Macedonian cults (the cult of the water Bedi, cult of the Sun, cult of the dog), the cults of the Macedonian deities (Bacchae, Sabasius, Zeirene, Heracles, Orpheus, the Muses) and a separate Macedonian language is also registered.

3. The language of the Ancient Macedonians

13

Although there are many proofs in the ancient authors works about the distinctive Macedonian language around 150 Macedonian glosses are officially published until this point which confirms that the Macedonian language is an Indo-European language and it is related to the language of the Bryges. For instance, Plutarch testifies about the existence of the self-owned language of the Macedonians: Alexander in his own language addressed his shield-bearers; or the soldiers saluted the military commander (general) Eumenes in their own language. The use of the Macedonian language is also proved in a record on Egypt papyrus, which is related to the delegate Xenias who spoke Macedonian. For the differences between the Macedonian and the Old Greek language and for the different customs testify also the part of the history of Quintus Curtius Rufus in which Alexander blamably addressed to the general Philotas and asked him if he would use the Macedonian language in front of the soldiers. Philotas found excuses and answered that besides the Macedonians, there were many present who, he thought, would find what he was going to say easier to understand if he used the language Alexander himself had been using, too. However, Alexander blamed Philotas of being disgusted by his own native language and alienated from the Macedonian customs and language. (Here Rufus refers to the Old Greek language Koine, comprehensive not only for the Macedonians that make use of it although it was not their mother tongue, but also for the peoples from Persia). Obviously Koine (an artificial language similar to the ancient) became the worlds literature language, which continued being used in the Literature of the Roman Republic and later in the Roman and Romaioi Empire, too. This language was being used in the Macedonian Royal Court of pragmatic reasons in order to make it easier the commercial, political and cultural communication among the people of the Old world. All Hellenic and Roman authors represent the Macedonians as a separate ethnos, different and alien over the Hellenes, with different mentality, language and customs. The most often the Macedonians are represented as barbarians and Hellenes enemy. Despite the military and political confrontations between the Macedonians and Hellenic city-states there were commercial and cultural relations that were creating entirely new era of global rating civilization achievements.

4. The religion of the Ancient Macedonians

14

The ancient Macedonian cults and myths represent the spiritual culture of the Ancient Macedonians. The ancient cults and myths of the Ancient Macedonians, as part of the cultic mythology of the ancient peoples that settled the territory of the Balkan Peninsula, strongly influenced the Hellenic mysterious and religious reality. In the Greek and Latin literature records, the Macedonian deities regarding their attributes were variously interpreted; namely, the Hellenic and Roman authors interpreted the Macedonian deities through Hellenic and Latin equivalents. The reason for this was the fact that the Ancient Macedonians based their religion upon the collective memory and peoples tradition so that in order to reveal the authenticity of this spirituality it is necessary to apply the analogous method and to make comparisons with the mythological interpretations of the other Indo-European peoples from the Indo-European heritage. The holy Macedonian city Dion in Pieria was a center of the religious and cultural life in the period of Archelaus I and the Olympic Games initiated exactly there, in Dion. The Macedonians celebrated the deities of Dion, Bacchus, Sabasius, Dionysus etc; the goddesses were particularly respected such as Alkidemnos, Gigaia, Zeirene, Bendida and the woman of Paeonia and Thracian woman brought gifts to the deities of the nature wrapped in corn straw. The cult of the Sun and the Suns rosette are symbols of the Macedonian rulers.

5. The Macedonian Emperors from the Argeadas dynasty In the ancient records the name of Argeadas was used to indicate on the first Imperial Dynasty in Macedonia (Argeas is the eponymous hero of Makedon), associated with the city of Argos in Orestis. At the end of the VIII century BC the Macedonian ruler started the unification process of the Lower and Upper Macedonian tribes in a single state. The ruling Argeadas Dynasty is a paradigm of a long-centuries well-organized rule, which was led by an exclusive aim to make Macedonia a powerful state. The historical ruling period of the Macedonian Emperors from the Argeadas Dynasty started in 707 BC and lasted to 310/309 BC. The names of the Macedonian Emperors in chronological order appeared as follows: Perdiccas I, Argaeus I, Philip, Aeropus I, Alcetas, Amyntas I, Alexander I, Perdiccas II, Archelaus, Orestes, Aeropus II, Amyntas II, Pausanias, Amyntas III, Alexander II, Ptolemy Alorus, Perdiccas III, Philip II, Alexander III the Great, Philip III, Arrhidaeus, Alexander IV
15

(310/309 BC). The history of the oldest Macedonian dynasty is briefly represented in the historiographies of Herodotus and Thycudides. In these records there are many legends about the establishment of the Macedonian dynasty such as the legend of the three brothers, Perdiccas, Aeropus and Gavanus and much data regarding ancient Macedonian customs and myths like the mythological representation of the Sun, the river and so on. The first Macedonian basileos, Perdiccas I (around 707-659 BC), ordered to be buried in Aiga (Aegeae), the first Macedonian capital, and not only his mortal remnants but also to those of the later emperors to be deposed there (according the Macedonian legend this was the way in which the Macedonian rule was maintained within the family). For the following rulers, Argaeus I (659-645), Philip I (644-640) and Aeropus I (639-574) there is not much information and regard only to their warfare with the Illyrians. Aeropus campaigned also with the Thracians. He reinforced the Macedonian military organization and enlarged the state. There are more detailed historical records about the Macedonian Emperor Amyntas I and his son Alexander I. This was the period when the military campaign of the Persians Army started on the Balkan (513 BC) and its movement crossing Macedonia towards Hellada. Amyntas I (540-489) at the beginning ruled over Pieria, Bottiaea and Eordaea but he expended his rule over the area besides the river Axios delta and western Mygdonia the area called Anthemus, up to the northern boundary of the state the mountain Dysoron. Amyntas I established good political and commercial relationships with Peisistrates from Athens. Macedonia was constrained to recognize the Persian rule after the end of Darius campaign against Scythians. The next ruler was Alexander I (498-454), who was called Philhellen (admirer of the Hellenes) in the Hellenic period, was the older son of Amyntas I. He ruled over Lower Macedonia, on the territory from the Olympus Mountain up to the river Strymon (Struma) and also on a part of the Upper Macedonian territory (Lyncestis, Orestis, Elimiotis). In the period during the first years of the Alexanders I rule the territory of Macedonia was under the control of the enormous Army of the Persian Emperor Xerxes that was composed of various armies of all defeated peoples in the Balkan; the Macedonian Army participated in the Greek-Persian War but on the side of the Persians. According to Herodotus, Alexander sent heralds to the Hellenic Army, situated in Tempe (480 BC), the crossing point from Lower Macedonia towards Thessaly, in order to warn the Hellenes about the danger from the enormous Persian
16

Army; at the same time Alexander was sent by the Xerxes General Mardonius to Athens to persuade the Athenians to enter into alliance with Persia; prior to the Battle of Plataea, Alexander the Macedonian left the camp of the Persian Army in secrecy and went to the Athenians to inform them about the Mardonius plan. It seems that all these episodes of the Greek-Persian War were narrated by Herodotus in order to justify the friendly attitudes of the Athenians and the sympathy they had for the Macedonian Emperor, who is proclaimed proxenos and euergetes (a friend and a benefactor) of Athens, and after the Greek-Persian War his golden statue was placed in Delphi. The possession of sympathies for the Athenians was most probably down to the commercial relationships between these two countries and in particular down to the supplies of wooden material from Macedonia necessary for the Athenian navy. On the other hand, always according to Herodotus, Alexander wanted to compete on the Hellenic Olympic Games, but the Hellenes did not not allow him, because as he wrote: the competition is not for barbArrians but for Hellenes; due to this Alexander was forced to prove his Hellenic origin, and he benefited from the homonymy between the Argos in Orestis and Argos on Peloponnesian Island. It is due to mention that the victory of Alexander at the Olympic Games is not recorded on the preserved lists of the Olympic winners with the exception in literature record. After the Greek-Persian War, Alexander I with the annexation of the new territories of the Edonians, on the East up to the river Struma, he strengthened the state economically operating the gold and silver mine on the mountain Dysoron and with this began the process of minting coins of the Macedonian ruler. After the death of Alexander I the rule was divided among his sons: Perdiccas II got the Supreme Authority in Aiga, Philip ruled in Amphacsitida, it is unknown what part of the Empire belonged to Alcetas while Amyntas and Menalayes remained anonymous as rulers. Perdiccas II (454/413-414/413) kept following the main objective of the previous rulers to create a powerful Macedonian state, and in order to reach this goal he applied complex diplomatic games, tactics and strategies. Perdiccas II ruled in the period of the Peloponnesian War (Thucydides) and making use of the animosity of the biggest Hellenic city-states (polis-poleis) Athens and Sparta; the Macedonian King (Czar) instigated and roused the antagonism between Athena and Sparta and in a diplomatic way but always in accordance with the interests of his own country he was taking sides, once that of the first city-state while in
17

another situation the side of the second one. In this period the relationship between Macedonia and Athens confronted upon the Northern coast of the Aegean Sea, in the basin of the river Strymon, where the Athenian colony was formed, called Amphipolis (437/436 BC). Macedonia had been twice attacked by the Athenian troops near Pydna and thanks to the Corinth Army that was opposing the Athenians during the Battle of Potidaea (432 BC) the battles at Pydna stopped. The military conflict was renewed when Perdiccas signed an agreement for military support with Sparta, while Athens together with the Thracian ruler Sitalces were preparing to attack Macedonia. The numerous army of Sitalk, entered into Amfaksitida across the valley of Strumica and Dober (Valandovo), and devastated Mygdonia, Crestonia and Anthemous. After a month period of campaigning, Sitalces didnt receive the promised support by the Athenians so that the Thracian army withdrew. Perdiccas concluded a truce or peace agreement with Sitalces and agreed on marriage between his sister Stratonika and the next heir to the Adrianople (Edrine) throne. Endangered by the Athenian attacks, Macedonia and the cities of Chalcidice required help from Sparta. The Spartan Army, headed by General Brasida, arrived in Macedonia as support, led successful battles and conquered Amphipolis. As according to Brasida, he gave support to Perdiccas army with a lot of soldiers (424/423 BC) in order to get into war against the Lyncestian ruler Arabaius, who was opposing the central Macedonian authority; however the Spartan-Macedonian Alliance was broken so that the Spartans remained on their own and continued the war against the Illyrian Army, which had been on the Arabais side. This military campaign ended with the battle of Amphipolis when the Spartan general Brasida and the Athenian general Cleon were killed. In 417/416 BC the Macedonian king was proclaimed Athenian enemy just because he did not send them military support during the battle of Amphipolis so that he entered into alliance with Sparta again. Athenian sent their troops to the Macedonian coast near Methone in order to ravage the country. But after these events, the historian Thucydides noticed that Perdiccas again was campaigning together with the Athenians at Amphipolis (414 BC). However in this historical period, filled with military conflicts and strong political influences of the powerful city-states Athens and Sparta, Perdiccas managed to strengthen the Macedonian state and took initiatives for cultural growth of Macedonia establishing permanent cultural contacts with the Hellenes. Many educated Hellenes were often present in
18

the court of the Macedonian ruler (for example, the famous doctor Hiperitus and the poetry writer Melanipidus). The idea about creation of politically, military and culturally superior Macedonia was also followed by the next King Archelaus I (413399), the son of Perdiccas II. In this period the constellation of the military and political events in the Hellenic world created a new relationship between Athens and Macedonia; during the Peloponnesian War the Athenian military and economical power was destroyed and Macedonia gained remarkable benefits with the exportation of wooden material supplying the Athenian navy. The mutual interests caused the establishment of better commercial and friendly relationships between Archelaus and Athens; Archelaus obtained the title proxenos; nonetheless according Thrasymachus, Archelaus was barbarrian over the Hellenes and that was the reason why he couldnt become member of the Peloponnesian alliance. The new political relations enabled the Macedonian Monarch to reinforce and enlarge the state through implementation of military and monetary reforms. Archelaus at the same time imposed its own military and political rule over Upper Macedonian areas particularly the areas ruled by Arabius (Lyncestis) and Syrra. According Thucydides, Archelaus was building fortresses, roads, was organizing everything that was necessary for campaigning: horses, weapons and other equipment, better then all other monarchs that had been previously ruling. Most probably of geo-strategic and economical reasons, Archelaus transferred the capital from Aiga to Pella that in the period of Philip II developed and became the real Monarchical capital. The central position of the new political and administrative Monarchical center Pella enabled total control of the country: on the west up to the Pindus Mountain, to the east to the river Strymon, in the north the road along the valley of Axios, in the south the sea with the port at the Lake Ludias Phakos. Archelaus strengthened his country through implementation of monetary reforms, i.e. applying Lydian-Persian monetary system; there were many new coins from his time that were being used for a long period and on a vast territory. Archelaus I established the Macedonian Olympic Games (gymnastic, musical and theatrical competitions in honor of DIOS and the Muses) in the holy city Dion. The Macedonian Czar (King) became patron of the art, and Pella became the cultural center of the Balkans, the city-host of the outstanding persons: historian Thucydides, the tragedian Agathon, the epic poetry writer Choirilos from Samos, the musician Ti19

moteus from Milet, the icon-painter Zeuksis that painted the Castle of Pella and founded the Macedonian painting school; the tragedian Euripides the last years of his life spent on the Macedonian court where he wrote the drama Archelaus (dedicated to the ruler) and the tragedies the Bacchae and Iphigeneia at Aulis. Euripides passed away in Macedonia (408 BC) and was buried in the Aretusa. The Macedonian poetry writer, Adaius wrote the epitaph. There is evidence that Athens required the Euripides mortal remnants but the Macedonian peoples Assembly rejected this request. At the end of his life Archelaus led campaigns with Lyncestian ruler Arabius and with Sira for gaining dominance in Macedonia. The Macedonian ruler was killed while hunting.

6. The battles for the Macedonian throne In the period from the assassination of Archelaus to the Philips II rule in Macedonia various struggles among the dynasties were conducted that weakened the power of the Macedonian state. The first three years were under the rule of Aeropus II (around 396-393) as a regent of the underage Orestes, the son of Perdiccas II. In this relatively peaceful period for Macedonia Aeropus set up internal stability supported by the Macedonian noblemen. After his death, his son Pausanias came on the throne. According the coin minting from 394/393 BC, Pausanias was ruling for a certain period together with Amyntas II, so called the Little and a year after that Amyntas III, the son of Aridaius, came on the throne. Amyntas III (393/392 370/369) married to Eyridice (the daughter of Sira, the nobleman from Pellagonia), and he got three children with her, who would be the next coming Macedonian monarchs: Alexander II, Perdiccas III and Philip II. In this period the western border of Macedonia was under pressure from the attacks of Illyrian tribes, which headed by Bardilis, entered and raided the areas of the Upper Macedonia. The Macedonian rulers had permanent contacts with the Thessalian aristocrats and at the same time they were helping them because they wanted to expand their own territory. So in a period, Amyntas managed to set up his own protectorate over a great part of northern Thessaly and when the tyrant Jason from Phera conquered Thessaly, Amyntas concluded a political agreement with him.
20

In this period Amyntas set up a military and economical alliance with the Chalcidice Alliance for 50 years but the agreement soon was broken because the Chalcidice Alliance not only did not assist Macedonia when it had been attacked by the Illyrians but it also broke through into Pella. Amyntas required help from the Spartan hoplites, which attacked on Olynthushus (382 BC), because this, the most powerful city of Chalcidice entered into alliance with Thebes and Athens and it was a danger not only for Macedonia but also for Sparta. The Spartans together with the cavalry of Amyntas and Dedra from Elimea were campaigning until 379 BC when Olynthushus surrendered; according to Isocrates, the Spartans were not taking care for the pan-Hellenic interests but were conducting wars and losing their lives (the Spartan basileos and his brother were killed) for the benefits of the Macedonian rulers. With the re-establishment of the Athenian Maritime Alliance, Macedonia became the main supplier of wooden material, and that was the reason for the new alliance between Athens and Macedonia above all with a purpose to conclude a trade (commercial) agreement. The Macedonian ruler participated at the general assembly, which was convoked in Sparta (371 BC) where he recognized the right of Athens to rule in Amphipolis. After the Amyntas III death, the Macedonian throne was inherited by the 20 years old Alexander II, the oldest of the three sons of Amyntas and Eyridice. Alexander continued the wars with Thessaly and conquered the cities Larissa and Chaeronea. The political turning point happened when Thebes, headed by Pellopida pushed out the Macedonian troops from Thessaly. After the death of Alexander II, Ptolemy Alorus, who probably was supported by Eyridice, conquered the Macedonian throne. As a guarantee for the military alliance, Thebes captured around 30 hostages from Macedonia and among them was Philip II, the youngest son of Amyntas III. The next coming great king Philip II of Macedon had stayed in Thebes for 3 years where he received Hellenic education and was drilled in military skills and strategies. Ptolemy Alorus, as a guardian of Perdiccas and Philip, was ruling until 365 BC when Perdiccas III came to the throne and liberated Philip who had been a hostage. The new ruler set up good relations with Thebes therefore he was proclaimed proxenos and evergetes (friend and benefactor). Perdiccas was in a good relationship with Athens and he was also participating in some military actions on the side of the Athenians aiming to re-conquest the cities of Amphipolis, Potidaea, and other cities of Chalcidice. With the changes of the political circumstances, Perdiccas III turned against Athens and in 359 BC he conquered Amphipolis. At the
21

same time the Illyrians, headed by the old general Bardilius, attacked Orestis and Perdiccas got killed in the battle with 4,000 Macedonian soldiers (359 BC). In this period of crisis for the Macedonian state, the Macedonian Assembly acclaimed Philip II, who was the youngest son of Amyntas III, a new Macedonian king.

7. The growth of the Macedonian State the King Philip II of Macedonia The crucial point in the development of the Macedonian state was overtaking the rule of Philip II (359-336). Philip II came on the throne at the age of 23, but his youth did not mean inexperience and ignorance in ruling the country. On the contrary, Philip who was the son of Amyntas III, as a hostage in Thebes obtained excellent personal education in the field of military organization and strategies, acquired superb military skills and studied the Pitagorian philosophy. Because of this in the ancient history Philip II is known as the biggest ruler in Europe (Diodorus). Isocrates (in his act Philip) expressed admiration for the fact that Philip gained such a power as no one else in Europe Philips actions are heroic, because other people too were conquering cities but no one has conquered so many people. Isocrates used Philips education as an argument for bringing closer the Macedonian ruler to the Hellenes, which were known xenophobes; so Isocrates explained to the Athenian intellectuals that Philip, although he was a ruler of alien people, he had Hellenic education and could have been conciliated because he was familiar to them not by gender but by spirituality. As a great ruler, Philip II took immense construction activities such as new cities, sanctuaries and temples. Strabo wrote that Pella, up to the period of the Philips rule was small but thanks to Philip it enlarged and reached the dimensions that were larger than Athens; the length of its walls were around 6.5 km; the Acropolis was located on the island called Phacos, on Lake Ludias, where Philip II placed his treasure. The lake was transformed into a large harbor connected with Axios through artificial channel where the sailing was controlled by gates through Ludias and without flow of the water (lake). This was the first major harbor on the river estuary in Europe; it was possible to enter into the Thermaic Gulf at any time and the entrance gate could have been closed in case of danger
22

(this port is a model for the other Alexanders ports in the east, on the river Nile, Euphrates and Indus). 7.1. The state of Philip II a paradigm of social and political system of Ancient Macedonia Philip II inherited a state, which was set up as a hereditary monarchy (basileia); according to Isocrates, the Macedonians could not imagine their life without the dynasty, because they have dynasty from times immemorial. This monarchy type was characteristic for the initial period of the state and it provided rule, as Arrian wrote, without use of force, but in accordance with the laws; the Macedonian Assembly, on the base of the primogeniture principle, was in charge of appointing the basileos. It means that the besides the authority of the Monarch there are other institutions (Assembly, The Council of tagosi, hetairoi...) of appropriate and judicial authority. Alexander III established a modified version of the old social system absolutistic monarchy, characteristic for the period of the Diadochis (the Successors) the will of the Monarch was the highest authority (law). During the period of the Second Macedonian Antigoneads Dynasty, the old system was brought back the traditional monarchy. Actually the Macedonians were not subordinates but citizens of the state. In the ancient records and in the official documents (military alliances, concluded between the Macedonians and the Hellenic city-states) these citizens are recorded as Macedonians and the name of the state as the Macedonian Community. The Macedonian basileos was a supreme commander, a high priest and a judge. The ruler was leading the Army and always fought in the first front lines; as a signalization during the battles white, purple and red flags were used. Alexander III, as a sign in the battles used a red flag suspended at the top of the sarissa. The rulers insignias were equal for all Macedonian rulers. Such signs were as follows: white strip (band), kausia, diadem, purple cloth, scepter, and seal. The white strip was worn on the head it had two-ends tied at the back of the neck (as in the image of Alexander I Philhellenes on the octodrachm and of Philip II on the tetradrachm). The strip used to be tied around the Macedonian hat called kausia which played the role of a crown. The Macedonian rulers wore a metal diadem (according the material evidence from Vergina and Beroea). The most popular is the golden diadem, which is supposed to be of that which belonged to Philip II, but the former kings embellished with diadems (on the coins in the im23

age of Alexander I and Philip II). Constantine VII Porphirogenitus noticed that the Macedonian rulers were crowned with a lion skin as a decoration (the coin in the image of Alexander of Macedon). It is also believed that the purple clothing and the weapon of the Macedonians from the period of the last Macedonian besileoss rule, that of Perseus, had been brought as a spoils of war in Rome. The Macedonian ruler was to close documents using the seal - ring (according Diodorus and Plutarch, the 16 years old Alexander was a guardian of the Monarchs seal, while his father was laying siege to Byzantium; according Arrian, Alexander sent grain for the Narhus Army and it was sealed off with the ring; Diodorus, Justin and C. Rufus wrote that Alexander handed over his ring to Perdiccas). The Macedonian rulers were also wearing the solemn weapon that was put into the royal tombs mogila-s (evidence was found of this in the mogila in Vergina). The basileos high priest, before every political step or before the start of the various celebrations during the religious festive days were making sacrifices by the name of the people prostasia, and while he was visiting some cities he used to be welcomed with guala (a kind of glass) in order to make a sacrifice (offer) so-called, libation. The hunting of wide animals, especially lions (the lion symbol, present on the coins and frescoes) had religious- supernatural (miraculous) significance. The Macedonian monarch was also a Supreme Judge and was in charge of conducting the trials in front of the Macedonian Assembly in a role of public prosecutor while the Assembly was in charge of capital punishment. The Macedonian Assembly, which mostly was represented by Macedonians under weapon, used to have plenty of state administrative competences among which the most significant that of acclaiming the new ruler. In order to strengthen the state Philip implemented military reforms of great social and political impact. Namely, he created the wellknown Macedonian phalanx and equipped it with weapons (for battles). The main purpose of the military reforms was to create a professional army, through building high level of consciousness regarding their internal relations, mutual respect, friendship and above all regarding the necessity of unconditional obedience. The historians (Pompeius Throgus, Polibius, C. Rufus) noticed that such a military system was not a characteristic for any of the countries of that historical period. The core of the Macedonian phalanx was an infantry formation. The phalanx differed from the Hellenic battle row by the depth of their formations and the kind of weapon called sarissa, long pikes (spears) that were carried over several rows
24

within the formation. The phalanx troops were among the first troops ever to be drilled, thereby allowing them to execute complex maneuvers well beyond the reach of most other armies. It was very difficult to breakthrough the phalanx just because they fought packed in a close and tight rectangular formation a forest of dense pikes. The Macedonian Army organized in this way and fighting as a compact unit was breaking through the enemys battle ranks like a nail. There was also the noble cavalry (in the ancient times the horse was a symbol of nobility, wealth, and power) within the Army of the Macedonians. It was equipped with helmets, panzers, and armed with swords and pikes. The attack squadrons were led by the elite infantrymen, personal kings bodyguards (agema) or the famous hetairoi - kings entourage (friends). This entourage of the basileos was composed of people from noble origin and they were mainly kings counselors, deputies, negotiators and commanders. Between the cavalry and the phalanx were located the hypaspists, that were easier moving than the phalanx and the hoplites. They were drilled for quick campaigns and attacks. Philips state was particularly strengthened when some monarchies and tribes were included such as: Elimiotis, Orestis and Lyncestis. The evidence for the inclusion of these tribes within the state was seen by giving the military units the same name as the tribe such as: Lyncestians, Orestians, Elimiotes, Tymphaeans, Eordaens. On purpose and persistently Philip kept intensifying the military power and with this the political power of the Macedonian state by the use of his army always prompt for battles and the king-commander among the battle-men who was encouraging and stimulating the warriors giving promises and awards. With the end of the first phase of Philips ambitious plan was gained the inner state stability providing secure borders and economical independence to Macedonia. Basically it was done with the conquest of the maritime route, working the gold and silver mine at the area of Pangaion and minting silver and gold coins (Philippics, stater). 7.2. Military and political achievements of Philip II Before he starts his historical campaign against Hellada, Philip II had been in war with the Illyrians and Thracians in order to conquer the territories in the west and east of his state. The first success Philip marked
25

in 358 BC against the Illyrian ruler Bardylis, conquering the territory up to the Lake of Lychnidos. The next step was the conquering of the Hellenic colonies on the Macedonian - Thracian coastline; the most important campaign was the conquering of the biggest strategic city - Amphipolis. Diodorus narrates about the fieriness of the siege carried out with constant attack on the city ramparts with heavy war machinery. After he had conquered the city (357 BC) pushed out all forces that were enemy oriented towards Macedonia but it was remarkable his generous attitude towards the others. Expelling his political adherents, the Hellenic colonists, Philip managed to conciliate the autochthonous population that was hostile toward the Athenians. From this event that made the Athenians feel betrayed until 346 BC when Athens was in war with Philip II. During the period of 356/355 BC Philip broke the opponents military alliance concluded among the Thracian ruler Ketripor, Illyrian ruler Grab and Paeonian ruler Lypeus. The same year, while Philip was conquering Potidaea, according Plutarch, he got three pieces of good news: the Illyrians were broken by his General Parmenius, his horse won the Olympic Games and his wife Olympias born the following Monarch Alexander of Macedon (Philip married the princess Olympias, the daughter of the Epirian ruler Neoptolem, in 357 BC). The subsequent successes at the battlefields were happening during the 353 BC when Philip conquered the cities of Abdera and Maroneia, which were in alliance with the Athenians, and was preparing an attack on Hersonnes in Thrace. According to Strabo, after these conquests the eastern borders of Macedonia with Thrace was demarcated along the river Mesta. In this golden area on Mt. Pangaion he established the city of Crenides later renamed in Philippi, that he populated it by many Macedonian migrants; golden mines were bringing him profit of several thousands so-called talant-s that he started using them for minting golden coins, called philipics, well-known in whole Mediterranean, Egypt, central Europe and Southern Russia. In this context, the conquest of the Macedonian Pierian coastline was extremely important to Philip. This way Macedonia got its way out to the sea. The Athenian colony Pydna was conquered (357/356 BC). After he had conquered Methone in 353 BC (in this battle Philip lost his right eye) Philip started giving land to the Macedonians that were settling this area. This way Philip, (according to the historical records) made Macedonians masters, while the Illyrians and other faraway peoples were
26

forced to pay taxes to Macedonians. He occupied the Triballi, put Thrace under control and rule over many Greek tribes. The first war victories made Philip so powerful that there was no force that could have stopped his further conquering campaigns on Hellada. After his conquests in Thrace, on Chalcidice and in the Thermaic Gulf the Macedonian ruler went on south to Thessaly where he broke through the Hellenic world. 7.3. The breakthrough on the territory of the Hellenic tribes In order to accomplish his political and military program Philip benefited from the disagreements among the Hellenic city-states of the Amphictyonic Alliance and from the political games and intrigues among these citystates that was a regular form of acting typical for the poleis states. The Macedonian monarch got involved into the so called Holy War for the territories around the sanctuary Delphi. The Thebans and Thessalians, having been afraid of the possibility that some of their people could get predominance on the territory of the Hellenic city-states (poleis) called Philip to help them (as peacemaker). During 352 BC Philip with the Macedonian Army broke through in Thessaly joined the Thessalian Army and moved towards Pagasae. After the defeat over the tyrant Onomarchus of Phocis near Crocus Field and helped by Athens and Spartan Philip was proclaimed as life-lasting leader of the Thessalian Alliance and he received the highest title of honor arhon supreme commander of the renewed Thessalian Alliance. In many fortifications among which Magnesia, Philip placed Macedonian troops and Thessalians in a sign of gratitude gave up the profits from the ports and markets leaving to him as a compensation for the military costs and they put themselves under obligation to support him with armed forces. This was the way in which Philip managed to acquire exits to the sea in three places: Amphipolis, Methone (Thermaic Gulf) and Pagasae and with this he inflicted a strong strike to the Athenian maritime forces, which untll then had been unlimited ruler over the Aegean Sea. 7.4. Political speeches of Demosthenes, Isocrates and Aeschines historical testimony about the antagonism between Macedonia and the Hellenic city-states Authentic and reliable historical fact about the rule of Philip II can be found in the political speeches and in other rhetorical acts of some Athenian politicians orators, contemporaries of the Macedonian Mo27

narch and participants in all political and military activities undertaken by the Macedonian Philip II. The expansionistic policy of Philip II directly endangered Athens, which could not accept the fact to lose the conquered territories. As far as Philip was enlarging his territories so far fierce political speeches were held in Athens, which were used for preparing the Athenian citizens for the war against Philip. Philips conquests were a reason for Demosthenes to write his speeches against Philip Philippics and Olynthushics, regarding his invasions of Olynthushus and of the other rich cities on the Peninsula of Chalcidice. With skillful diplomatic games Philip benefited from the incapacity of the Athenians and conquered Olynthushus, he raided it and razed it to the ground while the citizens were being sold as slaves (349 BC). Nevertheless some other cities of Chalcidice surrendered Philip and acted fiercely towards them too. Among these cities was Stagira, the birthplace of Aristotle, which due to the respect toward the great philosopher was restored in accordance with the new regulations. Conquering the central Balkan territory Philips state got its way out to the sea, and occupied a great deal of the arable land, and also was in possession of rich forests and pasturages, powerful rivers, mine wealth and developed city centers; This was the reason for fast development of the economy and trade; Macedonia built up its own navy, which enabled its breaking through via maritime lines; Philips state achieved all conditions to become a world force; an ambition for implementation of a conquering polity was born and Athenians did not like it at all because they shared the same hegemonic aspirations. The military act of Philip, which enabled him to impose his rule over a territory of 1000 km, from the Thermopylae to Propontis, really frightened the Athenians and they seriously started thinking how to oppose the Macedonian basileos. All theses event transformed the Athenian Assembly into an arena on which the orators were conducting fierce battles proving their political standpoints. The most influential political person and the most influential political orator was Demosthenes with his speeches against Philip; moreover Philips power was increasing on the battlefields and the power of Demosthenes was increasing as a politician but all this paradoxically was against the Athenians and Demosthenes himself. Philip was implementing his state administrative function while Demosthenes encountered political and personal defeat; at the same time this defeat was shared with Athens; however regardless of the outcome (lucky for Philip and unlucky for Demosthenes) both of them gained everlasting, immortal fame; in the history their names are connected in dialectical unity of contradictions!
28

7.5. Ancient world of the Hellenic city-states divided between philipomyses and philipophyls The outstanding Athenian political analyst Isocrates willing to help Athens and the Hellenic community, which was politically disturbed, conspired for the idea of pan Hellenism; according to this idea the Hellenic city-states should have united under sole objective - to be spared from the internal crisis but also from the danger of the internal enemy. This inspired Isocrates to think about establishing an autocratic authority, whose will and power would have imposed over the disagreed Hellenic citystates and would have united them into pan-basilea. In order to accomplish this idea Isocrates chose the Macedonian ruler Philip, who appeared on the political scene as the biggest monarch-basileos, powerful, ambitious, self-confident but at the same time ruler of the state that Hellenes used to have friendly relationships with. Isocrates revealed the hegemonic characteristics of Philips personality able to start up the great idea for pan-basilea; the old orator played the role of an advice-giver of the Macedonian basileos, because on the one hand he was afraid of his tyrannical nature and of that how much hostillity he would have towards the Hellenes but on the other hand he was not sure to what extent the Hellenes would accept this idea. The other political program, of Demosthenes, focused on the defense of the democracy and democratic city-states from the oligarchic and tyrannical system. The orator believed that it was a suitable moment for Athens to demonstrate itself as a rescuer of all Hellenes from the danger that was coming from the menaces of the oligarchs and barbarrians that endangered the freedom of the city-states pointing out Philip, or as he was called, the Macedonian plague, which was destroying everything that was Hellenic. In his Philippics Demosthenes with regrets was pointing out to the Athenians the immense loss by the suffered defeat of Pydna, Potidaea, Methone, Thermopylae, Hersonnes, Olynthus and of many other cities that in that period of time joined the rule of Philip and that once upon a time used to be Athenian colonies. Namely, Demosthenes believed that the Athenians with their idleness and negligence were barely responsible themselves for the terrible political situation in Athens and that it was high time they had started preparing financial and strategic warfare plan against Philips state. On the other hand Demosthenes thought that Athens was not in a situation to organize an Army that would be capable to resist Philips army which was strong and well drilled; so, Demosthenes sug29

gested the guerrilla warfare type against Philip, the warfare tactics to be apposite to Philips strategy, to be stopped Philips robberies of a countless amount of money, to stop the enslaving of their citizens...It is fundamental, emphasized Demosthenes for Athens to understand that that man (Philip) is a foe for the Hellenes that deprives them of their own belongings and that he was rampaging for a long time. At the middle of the IV century BC the opportunistic political program of the Athenian statesman Eubulus and his supporters had the greatest sustain in Athens; the accent of his program was put on achieving a peace agreement with Philip, that was supposed to be much more beneficial than the war itself. Athens started its dual policy, by one side insisting on achieving a fictive peace agreement with Philip and by the other side establishing peace and collaboration with the Hellenic city-states in the struggle against Philip. The peace negotiation started in Athens where on the one hand arrived the delegates of the Hellenes and on the other hand Philips delegates. Simultaneously Isocrates started advocating Philip and he sent a message to the Macedonian ruler in which he addressed him as a benefactor who should have united the Hellenes; at the same time he celebrated him as a glorious general that could have initiated the war against the Persian monarch. Considering the danger that Philip could break through Hellada across Thermopiles and above all as alliance forces of Thebes, Athenians were in a hurry to achieve the peace agreement with Philip. Among the delegates were the politicians Philocrates, Demosthenes, Aeschines and the actor Aristodemos. The political determination of Athens was to accept the peace agreement and the alliance as a temporary solution in order to eliminate the momentary risk of Philip, although the conditions proposed by him were inconvenient. Namely, the oligarchs and a part of the educated sophists were expecting economic welfare from these agreements; Demosthenes concluded that Philip had friends in many Hellenic cities; some of them were official delegates chosen by Philip or appointed by the Macedonian Assembly; but there were also intellectuals who (like Isocrates) were advocating Philip on the base of ideological reasons and who were named betrayers by the Anti-Macedonian party. This was the moment when Philip became the main political individual on the Balkan. The focus of the political happening was moved from Athens to Pella. In the Macedonian capital were arriving the delegates from all over Hellada hoping that Philip would help and assist them. The Macedonian ruler benefited from his position and prepared a strategy (later well-known as imperialistic tactics divide et impera); in30

itially as a winner from the Holy War Philip imposed himself over the Hellenic city-states and gain their immense support in as far as the decision of the Amphictyonic League (an alliance that was organized about the sanctuary in Delphi) were concerned. In the Delphian lists of temple builders, the Macedonians are Philips delegates that took care of the constructions and the maintenance of the temple. Instead of Athens, Philip achieved the priority while addressing at the sanctuary in Delphi. After all these events, the Athenians were in a dreadful panic: they were evacuating its population, hiding their property and the refugees from Boeotia and Fokida were being accepted in the city. Philip sent an ultimatum to Athens in which in a rude and straight way imposed them over the conditions for peace: the Athenians would have been attacked if they had rejected to join him and he also added that he would not have felt any regret if they had decided to break up the agreement. From 346 BC Athens was separated by Philips supporters, on the one side: philipists, plutocrats, panhellenists, and peace protagonists and on the other side the Demosthenes policy supporters: radicals, militant democrats i.e. patriots. Demosthenes though that Philips supporter were betrayers who were corrupted by Philip, as in a case of Philocrates. Demosthenes claimed that Philocrates received silver, gold and immensity of wood material while Aeschines instead received real estate property. 7.6. Macedonia dominant historical factor of the Ancient world While the Athenians were constantly dealing with the political processes and while numerous judicial cases were being heard, Philip was taking care about the strengthening of the western and northern boundary and of the Macedonian state; there is an evidence about a campaign of 344 BC against the Illyrians in which the Macedonian ruler conquered many new places up to the Adriatic Sea; he campaigned against Dardanians too that were often attacking Macedonia; after he had strengthened his navy he was also active at the seaside and colonized new areas where Macedonians, Hellenes and Thracian settled in. In the following period a total turnabout happened on the political scene: Persia became involved in the political games and happenings. Considering the discord and the disintegration of the Hellenic city-states and adding the fact that there was constant consternation (fear) from the Macedonian ruler Persia was also insisting on quickly getting into an alliance with the city-states against Philip. Aiming to this, the great monarch Artexerxes Ochos sent representatives into Hellenic city-states,
31

Thebes and Argos, in order to mobilize professional warriors and offered to Athens to reactivate their common fight against Philip. The Persian Monarch offered and promised an enormous financial support just to start the war against the Macedonian. The Athenians rejected again the concluded agreements with Philip, and postured negatively towards the Philipists, punished to death Philocrates, accusing him of betrayal and corruption. Demosthenes benefited from this situation for the attack on Aeschines considering him as betrayer and accused him for the intrigues and false reports that he had made due to the fact that he had been working in favor of Philip. When the peace agreement between Athenians and Philip was broken the Macedonian monarch started acting in an open hostile manner and initiated the campaign in 342/341 BC in order to conquer the whole eastern part of Thrice, up to the Black Sea; with a solid Army through several attempts he managed to defeat Thrice, imposing taxes over it, as well as an obligation to send soldiers for the needs of Macedonia; Thrice was put under control of the Macedonian strategist, and the Hellenic citystates which were liberated from the Thracian threat voluntarily entered into alliance with Philip. Philip established colonies on the conquered territory that provided safety on the new territory and started exploiting their natural resources. The most important for him was the city Philipoppolis, then Kabile (or Kalibe) on the river Tundza and the village of Beroe (Stara Zagora). These actions endangered the Athenian colonies of great importance the maritime channels from Hersonnes to Byzantium (Dardanelles and Bosporus), the roads of extreme meaning for the Hellenic trade. Then Demosthenes made his most powerful speech against Philip, the Third Philippic, in which he bespoke: eventually to be accepted the fact that Philip was in war with their state and that he was breaking the peace, so according to that the sole activity of the Assembly should have been to find the easiest and the most secure way to defend from Philip. The speech had success and Demosthenes was awarded with a golden wreath. During the period of 340 BC Athens started its military actions against Philip. He sent military assistance to the citizens of Byzantium, concluded an Alliance with Thebes and defeated Thermopolis. Assisting Byzantium, Athens managed to conquer again the Bosporus trade line and with this it officially started the war against Macedonia. However it seems that all this did not upset the Macedonian ruler who stuck to his strictly defined plan; according to the plan, he had to defend the northern Macedonian border, which had been attacked by the
32

Skythos and Triballi; the Thracian dynasty was defeated and the rulers of the northern tribes, Paeonians, Arkanians and Illyrians acquired vassal status. After these successful actions Philip conquered the crossing from northern to middle Helada so that he could have reached Boeotia in one single day and Athens in only three days. Demosthenes touchingly described this fateful moment for Athens. The Athenians headed by Demosthenes went to Thebes to form an alliance. At the same time the delegates of Philip arrived in Thebes with an intention to dissuade the Thebans from entering into an alliance with Athens and with a suggestion to attack Attica together or to let the Macedonian army pass freely through Boeotia. The dilemma in the Thebans Assembly was resolved after the passionate speeches of Demosthenes, which were awakening the feelings of patriotism and self-respect. The Assembly decided the Hellenic city-states Euboea, Megara, Corinth, Leukas, Corcyra, Achaea and Acarnania to enter into an alliance against Philips state; Arcadia, Messenia, Elida and Sparta stood apart from these happenings notwithstanding. The war started in Boeotia. Athens and Thebes had won twice during the battles at Parapotamii so that Philip did not manage to break through Boeotia. This success increased the popularity of Demosthenes, who brought a decision in the Macedonian Assembly to declare a war against Philip. As an award, Demosthenes once again was crowded with a golden wreath for his political activities in favor of the state. However the further events were in favor of Philip. Brilliantly estimating the situation Philip led the Hellenic Alliance forces to believe that he would withdraw to Thrace, allegedly to suppress the existing rebellion there. The Hellenic troops withdrew to Chaeronea and Philip attacked Amphissa and Naupactus so that he destroyed the Achaeas army.

8. The battle of Chaeronea the historical turning point in the Ancient world The war between Philip of Macedonia and the Hellenic city-states started and ended with a single battle, which was led at Chaeronea in 338 BC. The Macedonian phalanx attacked Hellenic Alliance armed forces, which were situated in the Chaeroneas plain. Philip was in possession of 30,000 troops almost the same number as the Hellenic infantry forces but with a difference that the Macedonian warriors acquired much more experience in various battles and were loyal and in compliance with their
33

commander Philip. Demosthenes participated in the battle as a hoplite. Philip was standing with his phalanx opposite to the Athenians: Philip at the right wing and the young Alexander headed the left wing and was positioned opposite to the Thebans. After a long and exhausting battle Alexander managed to break the Thebans infantry as well as the infantry of their alliance forces while Philip defeated the Athenian Army; Hellenic city-states suffered immense loses and that was the outcome of the battle. The Battle of Chaeronea is one of the most significant historical events of the Ancient world because after the victory of the Macedonian state the historical courses of the Ancient world changed and new period started in which the Macedonian rulers took control over the whole civilized world at that time and established new world order. After the famous battle Philip solemnly celebrated his victory, offering up sacrifices, awarding all distinguished warriors at the battle, burning the dead bodies of his solders and burring dead Athenians soldiers with highest military honors. In a manner of a great conqueror, Philip was arranging the political issues with the defeated: his attitude towards Thebes was hostile; the enemy was punished to death or expelled; he located the Macedonian Army there and established oligarchic authority and behaved generously towards the Athenians (who were in tremendous panic), because he wanted to enlist their support for his next political and military actions; he handed over the Athenian hostages without ransom and sent back the remains of the killed soldiers (Demosthenes held a speech). Philip sent his representatives to Athens and among them was his son Alexander, the generals Antipater and Alcimachus, to inform the Athenians about the peace conditions. With this new agreement Athens managed to keep its autonomy, territory and its domination on the islands of Delos, Samos Skiros and Lemnos; the greatest punishment for Athens was the loss of Hersonnes, what implied Macedonian control over the exportation of grain. The Maritime Athenian Alliance was broken and Athens entered into new Maritime Alliance under the Philips hegemony. Upon the example of Athens other Hellenic states concluded peace agreement with the winner. After he arranged the things with Middle Hellada, Philip moved towards Peloponnese. In many city-states Philips partners took over the authority, Megara and Corinth surrendered and Macedonian army was situated in the Corinths Fortress. The Achaeas city-states on Peloponnese were separately concluding the peace agreement with Philip, one by one. The troops of Arkadia, Messenia and Elida, together with the Macedonian Army started a campaign against
34

Sparta, because only the Spartans were still resisting the Alliance with Macedonia. Philips Army entered into Lacedaemonia and demolished it but Sparta did not give up although it had not been strong enough to resist. On the other side Philip did not have an intention to destroy Sparta very probably because of the same reason as that of Athens. When the peace agreement was concluded the, Macedonian ruler was given highest honors: Philip and Alexander as Athenian friends were given the Athenian citizenship; a statue of Philip was erected as an act of gratitude; Antipater and Alkimah received titles of honor proxenes of Athens, protectors of the Athenian citizens who were traveling through Macedonia. As a sign of appreciation Peloponnesians awarded honors to Philip too: In Magalopolis was built a huge market covered with colonnades and given the name Philip; in Olympia a spherical edifice called Philippeion was dedicated to him, with his statues and statues of his parents, of Olympias and his son Alexander. The autumn in 338 BC when Philip had concluded the separate peace agreement with the Hellenic city-states, with an exception of Sparta, convoked a meeting with all Hellenes in Corinth, where the so-called League of Corinth was formed. The decision was brought and general peace was declared. A part of this Agreement was preserved in two parts of stela in Acropolis. It is well-known the text of a part of the Agreement where the Hellenes took an oath in front of Philip that they would not start any kind of armed intervention on ground or at the sea against those who respected the oath; that they would not try to encroach upon Philips authority nor the authority of his inheritors; that they would not be against the state order accepted by all participants who swore an oath to peace; that would assist and led a war against those who would break the general peace as ordered by and in accordance with the hegemonic ruler. A congress of representatives was organized - Synedrion and it was to meet at Corinth where all Hellenic members sent their delegates on proportional principle. Synedrion was authorized to bring decisions, to issue laws, to judge in the cases of disagreements among the Leagues members and to state its opinion in case of breaking the Agreement. Philip was an acclaimed Hegemon of the League, i.e. declared Supreme Commander of the League's army. As a mutual commander of the Macedonian and Hellenic Army, Philip started preparing the Asian campaign against their common enemy, the great basileos. It was evident that according to this Agreement, Macedonia was an absolute winner and demonstrated the fact that it was in a position to
35

make unconditional requests. Despite of this the Macedonian ruler was tactical and wanted to stick to the peace agreement. At Philips last ceremony in Aiga, the autumn 336 BC, which was prepared in honor of the marriage between Philips daughter Cleopatra and the Olympias brother, Alexander of Epirus and at the same time it was supposed to be triumphal solemn celebration of all Philips victories there were gests from everywhere. The Athenian representatives brought golden garlands and lot of gifts for Philip and for the spouses; glamorous dancing ceremonies and musical competitions were organized and during the solemn procession among all 12 statues of Olympus deities that were carried, the statue of Philip was the 13th one. On the day that was predetermined for the theatrical performances Philip was in the entourage of his son Alexander and his son-in-law Alexander of Epirus, and a huge mass of people was gathered to see the greatest European ruler. Then a young Macedonian nobleman, Pausanias, attacked Philip stabbing him with a Celtic sword. The assassinator was caught and killed by the Philips bodyguards Perdiccas and Leonidas. The Macedonian Peoples Assembly immediately appointed Alexander III its King. At the same time, the Hellenic political regulations and relations, but in accordance with the hereditary right of the Macedonian dynasty, Alexander III assumed the role of Hegemon of the League of Corinth.

9. The political activity of Demosthenes in the period of Alexander III of Macedonia and Antipater Demosthenes as one of the most ferocious enemies of the Macedonian basileos continued holding speeches against Alexander in the same way he was speaking against Philip. In this new anti-Macedonian campaign the Persian King, Darius III, got involved. He was frightened of the Asian campaign so he knew that the destruction of the Macedonian force would mean the elimination of the potential danger. The Persian Monarch incited to anti Macedonian rebellion in Hellada offering financial support to the Hellenic city-states. In the process of incitement to rebellion Demosthenes mainly assisted the Persian ruler and in 335 BC he directly incited the Hellenic city-states in a rebellion. Thebes assisted by Peloponnesian cities made an attempt to push out the Macedonia armed forces and to establish democracy. Demosthenes, in his speeches invented that Alexander was killed in Thrice, in a battle with the Thebans (Tribal36

li). But Alexander got back and as a Supreme commander of the Corinths League he razed Thebes to the ground and sold its citizens as slaves. Athens got caught in a panic again and the events repeated. Alexander spared Athens identically as his father Philip had done previously, but Alexander requested Demosthenes to surrender together with some other adversaries. The Athenian Demades was entrusted with the mission to calm down Alexander and to persuade Alexander to give up his request for the exile of leaders of the anti-Macedonian party talking to him that the request might have been considered as an offense of the Athenians feelings. He explained to him that the Athenians could feel the surrender of Demosthenes and their state-men as unconditional surrender to the forces of Alexander. After these events Demosthenes changed his behavior, somehow. It seemed that he might have become afraid or as the old orator become exhausted or after all he might have realized that the Hellenic city-states were incapable to resist to the Macedonian rulers. Demosthenes became resigned probably because he might have hoped for the failure of the Alexanders campaign and that the Athenians would have had an opportunity to liberate themselves. Before he started the Asian campaign (the spring 334 BC) Alexander had made an appeal to the Hellenes to refrain from rebellions or mutinies in his absence. Despite of this, the rebellion arose on the island of Rhodes and Sparta rejecting all military and political agreements with Alexander, established contacts with the leaders of the Persian Fleet. On the other hand Demosthenes was encouraged again and tried to stop the Athenian ships leaving the harbor, which was supposed to be reinforcement of the Alexanders Army. He thought that Alexander would use the ships when he got back to turn against Athens. While Alexander was conquering the Far East, turbulences appeared in Hellada, but the general Antipater who was still leading Macedonia and Hellada quickly suppressed the rebellion of the Spartan basileos Agis (330 BC). Demosthenes considered that it was not real time for the Athenians to start a rebellion so he stopped them joining the Spartans. The period between 330 and 323 BC is a period of famine, discontent and enormous impatience towards the Macedonian authority. After the death of Alexander in Babylonia (July 13, 323 BC) Demosthenes came back with highest honors. The information about the death of Alexander was an opportunity for Hellada to liberate from the Macedonian occupation. So Athens, Aitolia, and Thessaly incited rebellions all over Hellada. At the beginning of the rebellion the Hellenes had success and
37

the Macedonian strategist Antipater was surrounded at the Fortress of Lamia. But the best Hellenic strategist died and the PhoeniciansMacedonian Fleet defeated the Athenian. This time the conditions offered by the Macedonian winner of the battles Antipater were difficult and defeating: Athens must accept the Macedonian equipage in one of its fortresses on Pireja Munihi and must resign from its proper century-long democratic system and to accept a kind of plutocratic polietea. The most suffering was the order that provided the Macedonian enemies, Demosthenes and Hiperides to be surrendered. Hiperides was caught and severely punished while Demosthenes escaped to the little Island Calauria. The restless Antipater absolutely had no compassion toward Athens and the great orator was enchasing Demosthenes who poisoned himself in the Poseidons Temple.

38

ALEXANDER III OF MACEDONIA (336323) Macedonia the world Empire

Alexander was the only son of Philip II and Olympias, the daughter of the ruler Neoptolemus; he was born in 356 BC in Pella. The Romans gave him the nickname Magnus, because he was the Great conqueror of the World. As he was a child Alexander was being educated in the spirit of the Macedonian aristocratic tradition; at the age of 13, he was being taught by the philosopher Aristotle in the small place Miesa (near Berroea); his education consisted of: poetry, astronomy, geometry, rhetoric/eristics, competing in gymnastic exercises, horse riding and hunting. His interest in natural sciences would make Alexander transform his conquering campaigns of Persia into exploring expeditions containing various disciplines, such as: geography, ethnology, botanic, meteorology. Plutarch illustrated the best the ambition of the young Alexander, who narrated that Alexander did not want to inherit from his father nor the wealth, nor the luxury or the pleasure but the Empire that would have enabled him to lead wars and implement deeds of glory and honor. At the age of 16, Philip entrusted him with the first political task to act as regent of Macedonia (340 BC) while he was away campaigning against Byzantium. The first military campaign of Alexander was against Medes a tribe from the upper course of the river Strymon); this battle was actually his first victory and here he founded the city of Alexandropolis. When he was 18, Alexander participated in the glorious Battle of Chaeronea (338 BC) heading the left wing of the Macedonian Army against the Sacred Band of Thebes and together with his father Philip defeated the Hellenic Alliance Forces. After the assassination of Philip (336 BC) the Macedonian Assembly, in accordance with the Macedonian custom, declared Alexander III the ruler of Macedonia. His first military action is addressed towards
39

the Hellenic city-states that were trying to reject the Macedonian authority; the Macedonian Monarch enforced them to accept the decisions of the Corinths Agreement by which Alexander inherited the title Hegemon of the Hellenes. In the campaign against the Triballi he crossed the river of Danube (335 BC) and defeated their alliance forces Getas. There are records about the celtik tribes of the Adriatic Sea, which wewrw hired bu Alexander for the defense of the Norhern border of the Macedonian state. Upon the news regarding the rebellion of the Ilirians Alexsander came back and broke them in a battle. After he had arranged the political and military relations on the Balkan Peninsula Alexander started preparing for the campaign against Persia, which was planned earlier by his father Philip II. The general Antipar as the strategist of Europe remained to rule over Macedonia and with 12,000 infantry forces and 1,500 hetairoi to defend the country. Alexander started his conquering campaign (334 BC) with 40,000 soldiers that formed the core of the Macedonian phalanx with the hetairoi: 9,000 pezhetairoi, heavily armed phalanxists, 3,000 hipaspists, lightly armed infantry soldiers, 1,500 hetairoi, 300 elite cavalrymans. The Hellenic city-states (Sparta was an exception) under obligation of the Corinths Agreement sent 7,000 Hellenic hoplites, 5,000 professional soldiers, and 8,000 lightly armed archers, spike throwers and 1,600 military ships. Alexanders Army was scarce compared with the Persian Army, which was headed by the Persian King Darius III; The Persian Army was formed from numerous states and peoples on the territory from Asia Minor up to India together with Egypt to Syria.

1. The Eastern campaign Alexanders Army entered into the territory of Asia Minor through Hellespont near Sest; the first stop was the Ancient city of Troy, where Alexander in the Temple of Athena offered a sacrifice dedicating his weapon to the Goddess of Athena and took the weapon from the temple, the sacred shield of Achilles following the heroic deeds from the epic Illiad. The first armed clash with the Persian Army happened at the river Granicus on Propontis (334 BC). The Persian troops accompanied by the Hellenic hoplites took up positions at the steep right bank of the river and on the hills around it so that it was easy for them to observe the movements of the Macedonian Army. This battle was a great challenge for Al40

exander in order to show off the power of the Macedonian Army as well as to demonstrate his own strategic qualities. In a fierce battle Alexander was wounded in his shoulder. The Persians suffered thousands of killed soldiers and 2,000 captured mercenaries who coercively were sent to Macedonia by Alexander to work. The victory over the Persian army, headed by the satraps of Asia Minor at Lydia, Hellespontian Phrygia, Great Phrygia, Caria opened the door to Alexander towards Asia Minor; the city Sardis in Lydia surrendered without fight, as well as the cities of Aeolus and Iones; Ephsus was another city that surrendered in the same way. The Macedonian King was welcomed as a liberator from the Persian slavery; the only cities that resisted with enormous Persian army were Miletus and Halicarnassus (334 BC). After these conquering actions Alexander divided the Army into two parts: the first one, headed by the commander Parmenio went to spend the winter in Sardis while the other part started a campaign crossing Caria, Lycia and Pamphylia and conquered all cities and citadels. The following year, 333 BC, the whole Army gathered together in Gordium, the capital of the Phrygian Kings (Gordian and Mida); according a legend, Alexander undid, cut off with a sword, the hitherto the inseparable (undividable) slavery knot of the King Midas chariot and this fulfilled the prophecy that would rule over Asia Minor. Alexander usually kept the existing administrative system in the conquered territories: satrapi-s were the basic administrative unites governed by the satrap, mainly Persians that had the military and civil authority (except in Lydia where the authority was in the hand of a Macedonian), while the financial authority was assigned to the Macedonians. The Macedonian commanders with the Macedonian Army had an absolute control over the conquered territories. The first battle against the Great King Darius III happened at Issus (333 BC). Moving along the coastline of Asia Minor towards Syria, Alexander left the sick soldiers in the city of Issus and continued chasing the Persians. But Darius moved with his army towards Cilicia, reached in Issus and killed the Macedonian soldiers. Alexander came back, and there at the gorge near Issus, between the seaside and the high mountains, at the river Pinar the second great battle between the Macedonians and Persians took place. The Persian Army was enormous: heavily armed infantry soldiers, Hellenic mercenaries, and cavalry; the endless convoy of machineries and baldachins of the Kings harem accompanied the Army. The King Darius did not foresee that such a huge army would have difficulties
41

and could not easily maneuver in the tight space along the river; Alexander instead as a genius strategist reordered the Army in motion, disabling Darius to attack him from behind. The Macedonian Army crossed the river and rushed forward fiercely; Alexander flinging himself into the chariot of Darius; on the one hand, there was a heavy clash between the Macedonian phalanx and Hellenic mercenaries and on the other hand the left wing of the Macedonian commander Parmenio was fighting against the Persian cavalry; The Persians were discouraged when they saw their commander fleeing from the battlefield. Alexander did not start chasing Darius immediately, but first he assisted his phalanx in the fight and then after the end of the battle was pursuing the King until late in the night. Darius managed to spare himself but Alexander captured his chariot, his bow, shield, and mantel and got back in the Persian military camp where Alexander captured the Darius family, his wife and children; Alexander behaved with dignity towards The Queen the mother and her daughters. Parmenio was sent to Damask to take over the immense Persian treasury. The next conquest was the city of Tyre where Alexander wanted to offer a sacrifice to the supreme Phoenician God, Melcart (Heracles); the city that was located on the island, refused to give up, leaning on its excellent fortification, but the army constructed an artificial mole that connected the city-island with the coast and after a long-lasting siege, Tyre was conquered and it became a Macedonian citadel. The same destiny shared the city of Gaza.

2. The conquering of Egypt From Phoenicia, Alexander started moving toward Egypt where he was welcomed as a liberator from the Persian Empire. The Egyptian priests in Memphis handed him over the double crown of the Egyptian pharaohs. Alexander expressed remarkable respect towards the Egyptian cults and customs and was present at almost all ceremonies where he was introducing himself as an Egyptian pharaoh, the son of the God AmmonRa. He traveled through the Libyan Desert up to the oasis Siwa the place where the Temple of the Egyptian-Libyan God Ammon (the cult of Ammon was corroborated in Macedonia as Zeus Ammon) was situated. At the estuary of the river Niles Alexander founded (331 BC) the city of Alexandria (the territory of the city he drew (depicted) with the barley flower in accordance with the ancient Macedonian rite).
42

3. Alexander the King of Asia Crossing Syria, Alexander broke through the Northern Mesopotamia; the army crossed the river of Euphrates; at the left bank of the river Tigris and near Gaugamela the two big armies clashed for the last time in 331 BC. Alexander directed his crucial strike towards the center where Darius was placed surrounded by his elite troops, Indian forces on elephants, Bactrian, Persian and Skythos cavalry. During the battle Alexander rode his old horse Bucephalus and together with the hetairoi-s and hypaspist-s assailed the center of the Persians, broke up their forces and Darius again fled from the battlefield. Alexander did not follow him because he left to help the left wing of the Macedonian phalanx. At around 100 km of Gaugamela, Alexander again managed to capture Darius chariot and his arms. After this difficult battle that changed the Persias destiny Alexander proclaimed himself the King of Asia and in a manner of a King marched and entered into the ancient city of Babylon, the capital of the Persian Empire. There he renewed the Temples ruined by the Xerxes. The Macedonian troops conquered the second Persian capital Susa, where the richest Kings treasury was ensconced. Through the Persian Gate, in 330 BC, Alexander entered in the Achaemendid capital Persepolis revengefully inflaming the Kings Palaces. At the Ancient city of Ecbatana and in accordance with Corinths Agreement, Alexander as hegemon of the Corinths League disbanded the Hellenic military formations and sent them back home. The Macedonian Army continued its conquering campaign to the east. In the newly conquered Persian capital Ecbatana, Alexander left the old commander Parmenio. He confided the captured Persian treasury to Harpales while he set off in pursuit of Darius himself. It is well known, the fast and hard march of the army that in 11 days managed to pass 600 km and when in Hecantopolis Alexander finally caught up to Darius, but he found the Persian king dead. He was assassinated by the Persian satrap Bessus. Alexander gave Darius a royal funeral with full military honors in Pasargada. Alexander continued the military campaign as the King of Asia, the legal heir of the Persian Empire. Using the seal-ring of Darius he was authorizing all the orders regarding the eastern, Asian part of the Kingdom.
43

The Macedonian army carried on moving towards Hircania and Parhtia, the areas at the south of Caspian Sea, the countries with severe climate and relief. The period from 330 to 327 BC, while the Macedonian Army was in Bactria and Sogdiana was the hardest period during the campaign, mainly due to the wild and cruel nature, high mountains and huge deserts; The Macedonian army was constantly being attacked by the cavalry units of the local tribes applying guerilla war-tactics. The heavy tasks and efforts caused enormous discontent among the soldiers and mutiny; this was the reason for the resistance and conspiracy against Alexander. However the betrayers and conspirators were condemned to death and Alexanders close collaborators and friends such as Philotas, Parmenio and later Cleitos and the historian Callisthenes were among them. In a four-year period the Macedonian Army managed to conquer all Middle Eastern countries. Besides the conquests Alexander was also involved in construction activities especially of new cities, called Alexandria-s. In Bactria (327 BC) Alexander married the Iranian Roxanne, who was a mother of his posthumously born son, Alexander IV. According to Plutarch, Alexander set out his campaign to India with 120,000 infantries and 15,000 cavalry forces but followed by a long convoy of auxiliary services, technicians, ship makers, merchandisers, servants, wives and children of the soldiers. During the campaign new ships were made and left floating down the river Indus and across the bridge that was built, the other troops were sent to the other bank of the river. At the banks of the river Hydaspes, the Macedonian army was leading his fourth and last battle against Porus the King of Punjab (326 BC). After this victory Alexander annexed also the countries at the other side of the river Indus; but the Army met at the Assembly and rejected the Kings idea to continue the campaign to India up to the Ganges River and The Eastern Sea. The return was carried out in two directions: the first one was a direction that took Alexander with the Navy floating down the river Indus and the other direction was taken by Craterus, heading another part of the Army composed of the phalanx, elephants, part of the archers and part of the Macedonians that were supposed to get back to Macedonia. The Navy commander was Nearh. Along the bank of the river Indus Alexander built a new city of Alexandria, started an exploring expedition on the rivers delta and he started building ports and shipyards. At the coast of the Indian Ocean the army split up: the troops headed by Alexander moved overland while the other part of the army headed by Nearh was navigating at sea nearly 80 days.
44

4. Holy wedding in Susa In 324 BC the whole Macedonian Army gathered in Susa, where the King organized a Great Holy Wedding at which 10,000 Macedonian officers married Persian women; among them were all the hetairoi-s and Alexander himself, who married Parisatida and Brasida, the two daughters of Dareus, and also marrying Oxos, the youngest daughter of Artaxerx. The Holy Wedding symbolized the wedding community of the Ancient World. After this event almost 10,000 veterans, heavily awarded were sent back to Macedonia and their new wives and children remained in Asia; the state was supposed to take care of them, the children were brought up in the Macedonian way and when they would be grown up they were supposed to be brought back to Macedonia. Alexander was planning further campaigns but more of an exploring and scientific character than of a military. All these plans failed due to the death of the Great ruler. The great grief for the death of the closest friend and war-companion Hephaiston and during the last military campaign against the belligerent tribes in Media and Susiana, Alexander came back to Babylon. He was planning to build a port for thousands of ships. However, Alexander caught a fever at the ceremony in Babylon and he died after 7 days on July 13, 323 BC, at the age of 33. He left behind a 12-year and 8-month warfare and rule.

5. The idea about the World Empire The Rule of the Macedonian King Alexander III, his celebrated campaign and conquering of the Persian Empire (the East) is the most significant part of the mankinds history.The era in which Alexander changed the character of the Ancient world will be remembered as a history of the heroic acts, power, and glory but also as a period that was remarkably characterized with the connection of many cultures, peoples and states of three continents Europe, Africa and Asia. In the worlds history but also in the legends of all peoples of the Ancient world, Alexander is remembered as the greatest world commander and undefeatable warrior, an excellent strategist and wise man and also as a God in apotheosis. In the real historical context, Alexander is the creator of the New World, of the new era, of the new order of the idea
45

of globalization in terms of civilizations that is still widespread nowadays. At the same time Alexander was a great constructor, founder of 77 new cities under the name Alexandria. He built ports, temples, bridges, historical monuments that connect the people from Europe and Asia and transcend the large ethnical, cultural and linguistic barriers. Alexander is a mythical hero, a God for the people from Africa and Asia; the Asian peoples have their own mythical stories and artistic images in which Alexander appears as a naturalized domestic hero, highly admired for his heroic deeds. The conquering Alexander managed to create the new worlds order in which Macedonians were bearer of the state administrative system Monarchy, adapted into various social conditions, which were basically determined by the specificities of the conquered peoples. The Worlds Empire of Alexander had a new politically shaped order and new cosmopolitan culture.

46

THE FORMATION OF THE MACEDONIAN EMPIRES AFTER THE DEATH OF ALEXANDER III OF MACEDONIA

This epoch started with the rule of Alexander of Macedon (336323 BC) and his campaign to the East (the conquering of the Persian Empire) and ended with the Roman conquests (I century BC) of the Macedonian Monarchies, which had been founded on the territory of the Alexanders Empire. Namely, this era contained the exceptional historical phenomenon Macedonian pan-basilea, the accomplishment of the idea of Philip and Alexander for creation of an Ecumenical state and for united civilization that would unify the Ancient world. The creator of this idea was Alexander of Macedon, and it was maintained by his heirs, the Diadochis the rulers of the great states in Europe, Africa and Asia; the bearers of this civilization were scientists, thinkers, philosophers, educated people settled in the administrative, economical and cultural centers of Alexandria, Antiohia, Pergam, Rhodes. In the historical context, the special and temporal border is even bigger. This era that creates a brand new way of world perception, demonstrated in symbiosis of many cultures which had a great influence over the Roman and Romenian Empire (Byzantia) and lasted until the end of the Ancient times and it was restored through the period of the Italian humanism from the XIV to XVI century. This significant historical epoch, considering the aspect of civilization of the peoples from Europe, Asia and Africa is disapprovingly marked under the term Hellenism (german: Helenismus, the term used by the historian G. Droysen of XIX century, according the old Greek hellenismos) - imitation of the Hellenic way of living, acceptance of the Hellenic culture and the use of the codified Old Greek language koine), besides the fact that in this period the Hellenic city-states entered into the zone of historical and cultural provincialization, considering the new worlds centers created by Alexander, Ptolemy, Perdiccas, Cassander,
47

Antigonus, Demetrius, Lysimachus, Seleucos, Antiochus. According to this, the modern historical approach imposes a new term for this epochal transitional century "Alexanderism" or "Macedonism", because a new cultural history was created, with the implementation of the noble idea of Alexander of Macedon, the idea of the Holy wedding among peoples. This epochal transitional century talks in the language of the worlds thinkers, in Platos and Aristotles philosophical language, intimately named as common language (koine glosa); this idea was absolved by the genius visionary and person of liberal education, Alexander of Macedon, who was emphasizing the necessity of developing a mutual worlds language for the purpose of exchanging thoughts, ideas, philosophizing which were written on long rolls of papyrus and parchments in the Alexandria centers. After the death of Alexander of Macedon, the Macedonian commanders, so-called diadochis, inherited the conquered territories in Hellas, Egypt and the Persian Empire and later they were inherited by their ancestors epigones. That means that the rulers of the new states were Macedonians, the closest friends of Alexander hetairoi-s (Alexanders army commanders). Antipater and Cassander ruled over Macedonia and Hellas and later they were the rulers of the Antigonid Dynasty. The rulers of the Ptolemaic Dynasty ruled over Egypt and in the east. After many Macedonian rulers the authority was taken by the Seleucid Dynasty. The Macedonian rulers were always adapting their rule to the social circumstances and customs of the people they ruled with.

1. The destiny of the Alexanders Empire after the death of the King The destiny of the new empire started developing in the Persian capital the city of Babylon, immediately after the death of Alexander of Macedon. Namely, in the historical records six of the hetairoi-s are mentioned as present in front of the Macedonian Monarchs bier. Among them was the most influential and the oldest Perdiccas whom Alexander before he died had left the seal-ring that was supposed to be handed over to the next ruler. But, in accordance with the Macedonian custom, the bearer of the sovereignty was to be the Macedonian army that was not complete at that time because one part of the soldiers had been in Macedonia with Antipater, the strategist of Europe. Consequently, the Macedonian army had to bring the decision for acclamation of a new ruler in Babylon. The Macedonian phalanx headed
48

by Meleager initially decided to appoint a new ruler the half-brother of Alexander, Arrhidaeus, Philips illegitimate son, who was considered as mentally and physically weak so Perdiccas suggested to wait for Roxannes birth of a child and to appoint regents who would meanwhile rule the Empire. On the other hand, Antigonus and Nearh proposed that Alexanders son and the Pergamian princess Barsina Heracles, while Ptolemy proposed the creation of a common administration formed of highest ranged commanders. Here started the conflicts among the dynasties between Macedonian noblemen the closest collaborators of Alexander and lasted till the end of this period. At the end the Macedonians accepted Arrhidaeus to be the King of the Empire under the name of Philip III until the birth of Alexander IV, Roxannes son (Philip III Arrhidaeus ruled until 317 BC); after his death Alexander was proclaimed the King, but before he reached maturity, 310/309 he was also killed). The highest state functions were divided among the most eminent of Alexanders commanders, such as: Craterus, Antipater and Perdiccas; Antipater as a strategist of Europe unified the military and civil authority in Macedonia and in Hellenic areas so that he managed to mobilize and send recruits to Asia. Craterus received the high state administrative function as a prostates (protector, representative, plenipotentiary) and supreme commander of the Kings Army, while Perdiccas as a hiliarh (the most important political function) and an epitrop (regent, protector, guardian) administered the civil authority over the Asian part of the Empire and was preparing all state affairs. Ptolemy ruled over Egypt, Libya and the boundary area of Arabia in Egypt. A part of the satrapy Syria on the west of the river Euphrates was given to Laomedon, Phoenicia kept its local rulers, Tyre and Gaza became Macedonian colonies, and Cyprus was in a similar situation. Antigonus ruled over the satrapies of Pamphylia and Lycia and in 333 BC the Phoenicia was annexed to his rule. In a 10 year ruling period this ruler strengthened the authority in Asia Minor. Later Antigonus expanded his authority over Pisidia. On the south, the satrapy Paphlagonia, Cappadocia and the area of Pond was taken over by Eumenes. The western part of Asia Minor, the satrapies of Caria, Lydia and Hellespontine Phrygia belonged to Leonnatus, the closest Perdiccas collaborator. The supreme authority in Europe belonged to Antipater, and both with Craterus were ruling over Macedonia, Epirus, and Hellenic areas but also over Illyrians, Thriballi and Agrianes. Thrace was entrusted to Lysimachus, who probably the same as the other rulers depended on the supreme authority of Perdiccas in Babylon.
49

The central areas of the Empire were spreading over six satrapies, which during the period of Alexanders rule they had Iranian satraps; some of them remained independent while others became under the control of Perdiccas. The eastern areas were under the military control of the Macedonians, the King Porus ruled over Punjab while the satrapy of India was entrusted to Peithon. The only one among all of Alexanders officers that remained in the position of commander of the hetairoi was Seleucos who did not get any satrapy. 1.1. The wars of the Diadochs The wars of the Diadochis could not have been stopped either with the attempts to divide the Empire so that each would receive its own ruling territory or with the creation of parental relations in matrimonial communities. The common ground that was connecting all Alexanders heirs was Macedonia; namely, they all without regard of the size of their ruling territory they were insisting to take over the territory of Macedonia and to proclaim the King of the Macedonians. It means that in most of the cases Macedonia was the reason for their mutual conflicts. The first conflict was among Perdiccas on the one side and Antigonus, Ptolemy, Craterus and Antipater on the other side. During 321 BC Perdiccas considering Ptolemy as his biggest enemy was breaking through Egypt but he was stopped because the river Nile was swollen with rain. After several unsuccessful attempts to cross the river but also due to the discontent among the officers and commanders in his army, Perdiccas was killed in the military camp. After his death Perdiccas troops took the Ptolemys side. Two years after the death of Alexander the number of the Diadochis decreased and the jointed Macedonian troops entered into new alliance. Now Antipater, as the oldest and the most influential became a regent with unlimited authority and was in charge of reorganization of the state. With the reorganization the largest authority was given to Antigonus as Perdiccas heir and he had to command the Asian military forces. Antipaters son, Cassander, became the commander of the cavalry forces; Ptolemy was entrusted with unlimited authority in Egypt and Antipater as a strategist the autocrat of Europe withdrew in Macedonia together with the Macedonian Kings. Antipater, Philips last collaborator, died at 80 years of age (319 BC); loyal to the traditions of the Agread Dynasty, he managed to keep
50

and strengthen the Macedonian state and at the same time despite of the numerous rebellions of the Hellenic city-states (like the Lamian war) he managed to keep the authority in the conquered Hellenic territories. The new pretender of the Macedonian throne, Cassander, the commander of the cavalry forces of the hetairoi, wanted to take over the position of his father who proclaimed Poliperchont as his heir, because he trusted him, as being the older, that he would take care of the family. Poliperchont became epimeletes (protector) of the Macedonian Kings and he received this title somehow against the Macedonian laws, without consent of the Macedonian Assembly. That brought a new conflict among the Diadochis and a new war, this time addressed towards Poliperchont; on the one side, Cassander with army and navy of Antigonus, Lysimachus and Ptolemy, fighting on the Hellenic territory and on the other side Poliperchont with Eumenes clashed with the Army of Antigonus in Asia Minor; Olympias, Alexanders mother was also on Poliperchonts side and he gave her the responsibility to take care of Alexanders son Alexander IV and his mother Roxanne. As a winner Cassander placed the Macedonian army in Athens and appointed Demetrius of Phaleron, a philosopher and Aristotles student, his regent. He set out to Macedonia took over the Army (together with the elephants brought by Antipater) and went down on Peloponnes. In the period of his absence Olympias and Poliperchon (317 BC) killed Philip Arrhidaeus and his wife Eurydice, the nephew of Philip II, as well as other Cassanders relatives and friends. Cassander revenged this severely conquering Pydna the place where Olympias, Roxanne and the little Alexander sheltered so that he captured Olympias and sent her to court; it is strange why the Alexanders mother was not been allowed to defend herself in front of the Macedonian army but the prosecutors killed her while Roxanne and the little Alexander were enslaved in Amphipolis. After all these events Cassander became ruler over Macedonia (316 BC). The Kings family, Philip-Arrhidaeus, her wife Eurydice and her mother Cinina were solemnly buried in the royal tomb in Aigae. In order to become real King of Macedonia, Cassander married to Thessalonica, the daughter of Philip II, and in her honor he founded the city if Thessalonica in the Thermian Gulf. Aiming to rule over the territory of Hellada, Cassander with his army broke through Thermopylae, restored Thebes attacked on Aetolia, where Poliperchont was sheltered, and conquered several Peloponnesian cities. 1.2. The rivalry between Antigonus and Demetrius I
51

When Eumenes was defeated Antigonus became the only ruler in Asia. In Babylon he was given all royal honors (Seleucos was replaced as a satrap of Babylon so that he fled from there and went to Ptolemy). With great treasure from the east, Antigonus with military convoy composed of caravans of camels started a new campaign towards the west. All this caused fear among the other Diadochis and once again organized themselves against Antigonus. During the period of siege of Tyre (315 BC), Antigonus convoked the Macedonian army on Assembly in order to resolve the issue related to the highest authority; Antigonus addressed the Macedonia Army from a position of a sole representative of the Macedonian Kings accused Cassander for murder of Olympias and for arresting the little Alexander and his mother Roxanne and asked for their liberation. In 311 BC a peace agreement was concluded among the Diadochis but once again the Empire was divided: Cassander remained a strategist of Europe until the maturity of Alexander IV; Lysimachus became a ruler of Thrice; Ptolemy ruled over Egypt while Antigonus was entrusted with all Asia except the eastern part which was ruled by Seleucos. Obviously the Empire started being ruled by new rulers who did not take care any more about the royal family. From 310/309 or 308/307 BC when Cassander in secrecy killed Alexander IV and his mother Roxanne in Amphipolis the rule of the Argeadas Dynasty eventually ended. In the period from 311 to 301 BC the Diadochis were campaigning everywhere, on the territory of Thrice, Hellada, Asia Minor and eastern Mediterranean. Antigonus was in war against Seleucos in Babylonia and during 307 BC sent his son Demetrius I a large fleet formed of 250 ships and finances for the mercenaries to break through Athens. When the Macedonian army was defeated of Cassander, Demetrius announced liberation of Athens and the return of its democratic rule. The city with admiration proclaimed Demetrius and Antigonus rescuers and benefactors. Golden statues were erected in the city in their honor and many other honorable acts and celebrations were carried out too. The armies of Demetrius and Ptolemy clashed at the Salamis port. The Ptolemy army was defeated and a part of his troops and cavalry passed on the Demetrius side. Antigonus and Demetrius reigned over the Aegean Sea and eastern part of the Mediterranean. The Army acclaimed them basileos-s. Upon this example Ptolemy, Lysimachus, Cassander and Seleucos in the period from 306/305 proclaimed themselves basileos-s,
52

Kings of the Empires part that was under their rule; so Alexanders Empire was divided into five parts. Antigonus was not satisfied with the territory that had belonged to him so he had an intention to rule over Egypt; however he was also stopped in a similar way as Perdiccas by the swollen with rain river Nile. One part of his army passed on the Ptolemys side. In order to block Egypt, Antigonus attacked Rhodes and Demetrius in 305/304 BC organized the biggest siege in the history: he engaged an enormous army, used ships, battle equipment and colossal machineries. The siege lasted about one year the Rhodes citizens were desperately defending and at the end they achieved the negotiations. After this siege everyone talked that no one was capable of opposing to Demetrius I Poliorketes. When the Peloponnesian cities were conquered, in 302 BC Demetrius convoked a meeting at Corinth with the Hellenes and suggested signing a new Agreement for Alliance. The Agreement had the same content with that of 337 BC signed between Philip II and the Hellenic city-states, with a difference that in this one Antigonus and Demetrius were signed as baseleos-s and not as hegemon-s. And it was true, Demetrius behavior was of an absolutist and he endlessly was demonstrating his will in Athens. Cassander, Lysimachus and Ptolemy formed the new League and based on individual interests joined their forces against Antigonus and Demetrius. The decisive battle happened in Phrygia near Ipsus (302 BC). The reason for the defeat was probably the age of Antigonus who was almost 80. After this battle in which Antigonus was killed the Asian part of the Kingdom was divided again: Lysimachus took over Asia Minor up to Tauros, Seleucos ruled over Ermenia, Cappadocia, Mesopotamia and Syria while Ptolemy remained to rule over Egypt.

2. Demetrius I Poliocretes the new King of Macedonia The Alliance and the conflicts among the Diadochis continued into the next period too. A remarkable historic personality was Demetrius I Poliorketes, who did not give up the idea to rule over the whole Kingdom; this excellent commander was in possession of the biggest fleet in the eastern Mediterranean, ruled over the sea and had secure basis in different parts of the seaside. After the death of Cassander (297 BC) Demetrius broke through Macedonia clashed with the King of Epirus, Pyrrhus, who was another pretender over the rule in Macedonia.
53

In 294 BC Demetrius managed to kill Alexander, Cassanders son, and proclaimed himself the King of Macedonia. Despite the great successes and the great territory that he conquered (Macedonia and the territory of Hellada), Demetrius continued to prepare for the new conquering campaign to the east and with this purpose he constructed 500 huge war ships. However after a 7-year ruling period he was attacked by Pyrrhus, Lysimachus and Ptolemy and his army took the side of the opposing alliance. After this conflict Pyrrhus was acclaimed Macedonian King in 288/287 BC, and eastern Macedonian, probably up to Axios belonged to Lysimachus. Demetrius withdrew in Asia and continued to fight but now with a huge army made of mercenaries; defeated by Seleucos he died as a hostage in Syria (283 BC). After his death Lysimachus, one of the most loyal hetairoi of Alexander of Macedon, became one of the most powerful rulers over the Euro-Asian territory (he built his own city, called Lysimachya over the city of Chersonese). Due to the fact that he was in possession of Macedonia and Thessaly he proclaimed himself the King of Macedonia. It seems like by tradition, the conflicts continued but this time between Diadochis, Lysimachus and Seleucos. Seleucos was a winner from this clash and managed to unite again the eastern and western parts of the Empire proclaiming himself the King of Macedonia. However this success again ended tragically. Ptolemy Ceraunus, the son of Ptolemy Lagos, killed Seleucos. Ptolemy Lagos was a founder of the Dynasty of Ptolemies who was acclaimed the King by the Army (280 BC).

3. The new generation of rulers Epigones This was a ruing period of the Diadochiss sons the generation of the Epigonoi; so Ptolemy was inherited by Ptolemy Philadeplhus, Seleucos by his son Antiochus while Demetrius by Antigonus Gonatas (one of the Antigoneads Dynasty, which ruled in Macedonia until the period when it was conquered by Rome). Namely, the Macedonian Seleucid Dynasty (312-64 BC) ruled over the territory of the Syrian Empire in Asia Minor and in Babylon up to India; the Ptolemaic Dynasty (323-30 BC) ruled over Egypt. The last heir of the Ptolemaic Dynasty was Cleopatra VII (51/52-30 BC). Her life and rule were often being connected with the Roman Republic, with Gaius Julius Caesar and with the Consul Mark Antony with whom she was fighting against Octavian Augustus. The last battle in which the army
54

of Cleopatra and Antony was defeated took part in Actium (31 BC) after which the Queen committed suicide. After her death, Egypt fell under the Roman rule and became a Roman province. The Antigoneads Dynasty was the second Macedonian Ruling Dynasty (277 168 BC). Its founders were Antigonus Gonatas (227-239 BC) and his son Demetrius II (239-229). They were inherited by the new generation of rulers such as: Antigonus Doson (228-222/221 BC), Philip V (221-179 BC) and Perseus (179-168 BC), the last Macedonian ruler who together with Philip V were leading the Macedonian-Roman wars. Antigonus II Gonatas (277-239 BC) Being an excellent commander and skillful diplomat campaigned against the King of Epirus, Pyrrhus and expanded the Macedonian rule up to Corinth. He participated in the Chremonidean War (261-255 BC) and as a winner from this was he confirmed the domination of Macedonia over the Hellenic city-states. He also strengthened the navy that helped him to defeat the navy of the Egyptian King Ptolemy II (255 BC) and to achieve predominance at the Aegean Sea. Antigonus III Doson (229-221 BC), an excellent war strategist and diplomat; at the beginning he ruled as a regent of the 8-year old son of Antigonus Gonatas, Philip V. He was proclaimed a legitimate ruler after he married Philips mother and adopted the young King. He strengthened the boundaries of Macedonia secured the northern frontier, which had been endangered by the Dardanians and managed to establish Macedonian rule over the territory of Thessaly. He also politically reinforced the state and renewed its domination on the Balkan Peninsula. After the victory over the Illyrians in Upper Macedonia he got tuberculosis and died.

4. The Macedonian-Roman War in the period of Philip V (221179 BC) Philip V, the son of Antigonus Doson, at the age of 16 was appointed the King, with five regent that were ruling to the moment of his maturity. This Macedonian King, the same as his antecedents, was taking care about the power of Macedonia as the biggest force on the Balkan. He headed successful wars against the Dardanians on the North and against the Aiatolian League on South that helped him to impose a new Macedonian domination over the Hellenic city-states; at the same time he conquered the territories around the Lihnida Lake.
55

Philip V entered into an Alliance with the Illyrian ruler Demetrius from Pharos, who after the defeat in the war against the Romans was preparing for a new war together with Philip. With navy composed of around 100 ships Philip set out to Illyria (216 BC) but the Romans succeeded to defend the city of Apollonia. The military and political interests of Macedonia came up against the expansion of the Roman state. The military conflict caused the beginning of the first Macedonian-Roman War (215205 BC), which did not have a positive outcome for Macedonia. In 215 BC Philip entered into a new alliance with Hanibal, the Roman enemy. This strategy initially was successful but the Macedonian army was defeated near Apollonia and while it was withdrawing Philip was forced to burn the Macedonian Navy, which was blocked by the Roman ships. That is why the following attack taken by Philip was by land and he succeeded to seize over the Adriatic port of Lisos (212 BC). The next year Philip carried out a campaign in Illyria, attacking the Dardanians and the Medes. The first Macedonian-Roman war terminated so that the Macedonians kept the territory of Lihnidas area and Skodra while Romans took over the cities of: Epidamnos, Apollonia, Orik, Lisos and southern part of Corcyra. During the 5-year long truce Philip concluded an alliance with the King Prusia, renewed the Navy and managed to conquer more coastline cities of Hellespontes and the islands of Samos, Milet and Hios. By the other side, after the victory over the Carthaginian ruler Hanibal, Rome started to prepare for a new war against Macedonia. The second Macedonian-Roman war (200-197 BC) was a failure for the Macedonian state. In this war the Romanians were attacking together with the armies of the Illyrians, Dardanians and some of the Hellenic city-states, among which Athens, then Rhodes and Pergam. In the first decades of this war, the Macedonian army was successfully resisting the Roman army, which was attacking from Illyria. Such successful resisting tendency lasted till the Battle of Cynoscephalae (197 BC) when the Macedonian phalanx despite its initial success was thoroughly broken; 8.000 soldiers were killed and 5.000 were capture; while the withdrawing toward Larisa, Philip V had burnt the Royal archive, and all important documents for Macedonia before the city seized into the hands of the Romans. Philip had to renounce all conquered territories outside Macedonia but in a short period of time he managed to consolidate Macedonia and to prepare it for the new war against the Romans. It is due to mention that following the example of Philip II, he paid particular attention on the de56

velopment of the cities, economy, farming, stockbreeding and he also revitalized the old gold and silver mines.

5. Perseus (179168) the last Macedonian King of the Antigonit Dynasty This ruler continued implementing the policy of his father, secured the northern boundaries of Macedonia, campaigned against Thracians, renewed the treaty with Rome in order to be acclaimed the King of Macedonia and led the third Macedonian-Roman war. After long preparations, Rome declared war to Macedonia (171 BC). The 13,000 numbered Roman army landed in Illyria and started helping the Hellenic city-states. Perseus, at the Macedonian Assembly brought a decision to initiate the war. He gathered 14,000 soldiers in his army and enormous war reserves for a 10-year war period. During the first year of the war Perseus blocked all crossings from Thessaly to Macedonia and disabled the pervasion of the Roman Army. The defense of the Macedonians wasnt broken even with the second Roman attack in the following year. Perseus then encouraged successfully was campaigning against the Dardanians and on his way back he inflicted defeat on the Romans at Penestia and Illyria. During 169 BC the Roman consul Mark Philipus attacked him by the sea (Thessalonica, Casandrea, Aion and Antigonia) and by land (entered into Dion). Perseus withdrew in Pella but managed to stop the marching of the Roman Army. The new Roman attack started under the guidance of the Roman consul Emilius Paulus (168 BC); Perseus withdrew at Pidna. After a short but fierce battle (168 BC), in which both sides were fighting with 40,000 soldiers each, the Macedonian phalanx was definitively broken. After this defeat Perseus moved to Amphipolis and the Roman Army was devastating Macedonia. Perseus with all his family and his enormous treasury was sheltered on the Island of Samotraki where actually he was captured. After that Macedonia fell under Roman protectorate.

57

58

MACEDONIA IN THE PERIOD OF ROMAN RULE

(168 BC to the end of the III century)

1. Territorial partition of Macedonia The Roman conquest of Macedonia (168 BC) marked the end of the Macedonian Empire. The definition of the new status of Macedonia was sanctioned one year later in Amphipolis, where the Consul Aemilius Paulus, in the presence of the Macedonian king Perseus and the Macedonian elite, announced that the Macedonians will be free, they will own the cities and fields as before, they will abide by their laws and customs and will elect their own magistrates every year. However, the Macedonians were obliged to pay a tribute to the Roman people whose amount was one half of the tribute that they were paying to the Kings. Such apparently granted liberty was of nominal character, because Macedonia at the same time was divided into four autonomous districts called Merides. The first district, with the capital city of Amphipolis, stretched over the territory between the rivers Nestus and Strymon including also the areas from the east of the river Nestus to the river Hebros, while on the western side of the river Strymon it incorporated the whole territory of Bisaltia including the city Heraclea Sintica. Thessalonica was the capital city of the second district, which bordered with the river Strymon from the east without Heraclea Sinitica and Bisaltia, while on the west it spread up to the river Axios, including the region on the eastern side of the river. The territory between Axios in east and the river Peneus in the west, the Mt. Vermium in the north with the Peonia from the western side of the river Axios including the cities of Edessa and Beroia, belonged to the third area, with Pella as capital. The fourth area with the capital located in Pelagonia, bordered with Epirus, Illyria, and Dardania as well as with the independent regions of Orestis and Dassaretia. Aprart from abolishing the Macedonian Monarchy, Rome instituted measures that provided several prohibitions for Macedonians, including commerce and marital relations among the people of separated areas, as well as extracting of silver and gold from their mines. The main purpose of the territorial division of Ma59

cedonia was to disable the unification process of the Macedonians in terms of preventing the restoration of the political, military and economical power of Macedonia. The hardest measure was the expulsion of the king Perseus and his family to Rome. The subjects of this measure were also the Macedonian elite as well as the male children over the age of 15. After that Perseus was imprisoned in Alba where under suspicious circumstances he died in the period between 163 and 161 BC.

2. Rebellion of Andriscus (149148 BC) The new administration was considered as imposed by the Macedonians and the administrative division in four parts as a step that leads to the deterioration of the Macedonian tissue. This was illustrated by Livy, who concluded that the Macedonians perceived their county in such a disintegrated form that he compared it with "an animal torn into separate parts, each of which needed the others". The aspirations of the Macedonians to restore their Empire was manifested in giving wide support to the leadership of Andriscus, who introduced himself as a son of the last Macedonian king Perseus. This supported his official acclamation as Macedonian king in 149 BC in Pella. The rebelled Macedonians headed by Andriscus in a short period of time managed to liberate a major part of the Macedonian territory. However applying the tactic of dissension, the Romans succeeded to inflict a catastrophic defeat to the Macedonians at Pydna (148 BC). Andriscus was captured and killed, which represented an end of the attempt of the Macedonians to revive the Macedonian Empire.

3. Macedonia - the first Roman province on the Balkans After the suppression of the Andriscus rebellion all forms of apparent internal autonomy were cancelled. With the decision of the Roman Senate in 148 BC Macedonia was transformed into a Roman province. The establishment of the direct Roman administrative system with the permanent provincial governor with capital in Thessalonica was followed by the allocation of the permanent Roman garrisons. Illyria and Epirus were annexed to Macedonia so that the administrative territory was exceeding the geographical and ethnical territory and was expanding from the Ionian Sea in the west to the river Nestus in the east. Its southern border was the Mt. Olympus while the northern one was represented by the
60

upper course of the river Axios. The Roman writers however made a clear distinction between the geographical-ethnical and provincial border of Macedonia, who used to identify the Macedonians as a majority population in the Macedonian territory. The establishment of the new Roman provincial administration was not followed by drastic changes of the laws. The Merides continued their existence but they lost their political importance. The common Synedrion, most probably was transformed in the Macedonian koinon, thus representing the continuity of the old koinon from the period of the Macedonian Empire. In order to adapt the previous Macedonian traditions to the new municipal administration, Rome allowed the Macedonian cities to preserve their former administration. However, this was not sufficient for soothing the tendencies of the Macedonians for restoration of their Empire.

4. The new tendencies of the Macedonians for restoration of the state In 142 BC the Macedonians arose again with a rebellion against the Romans but this time it was headed by Alexander, who alleged his imperial origin, being a son of the king Perseus. Although the Macedonians managed to take control over the territory around river Nestus, the prompt intervention of Rome impeded the expansion of the uprising, which was quickly suppressed afterward. Actually from 144 BC the long-lasting period of continuous attacks on Macedonia embarked from the central Balkan tribes Scordisci, Dardani, Maedi, Dentheleti and others. For the duration of one of these raids in 112/111 BC the Macedonians mobilized their forces again and turned against the Roman authority. This Macedonian war inflicted serious problems to the Romans, who were making great efforts to overwhelm the Macedonians in 110 BC. The mobilization of the Macedonians was also a consequence of the new Roman strategy applied, which was directed towards gaining benefits of the strategic position of Macedonia on the Balkan Peninsula for the implementation of Roman expansionistic plans toward the river Danube and in the eastern Mediterranean. In this context, Rome initiated the construction of the great land road Via Egnatia for the purpose of enabling its West-East communication by land that additionally accentuated the strategic importance of Macedonia. In 88 BC the Macedonians demonstrated again their discontent
61

from the Roman authorities and rose up another armed rebellion. They benefited from the involvement of the king of Pontus, Mithridates, on the Balkans affairs so that they managed to liberate a significant part of the Macedonian territory declaring Euphanus as their king. The Romans encountering great difficulties defeated the Macedonians whose tendency was to restore the Macedonian Empire. Actually this was the last authentically registered major uprising of the Macedonians against the Roman authorities. The tendency for reunification and restoration of the Macedonian Empire was also present in the following period, but the methods were altered, due to the change of the policy of Rome towards Macedonians. In this context, Cicero was particularly engaged and he pledged that only the honest attitude towards the Macedonians could have insured the interests of the Roman people.

5. Macedonia the first Christian country in Europe When in 49 BC the Apostle Paul commenced the mission for the spread of the Christian teaching in Europe, the first visited country was Macedonia. The Bible testifies that Apostle Paul had chosen Macedonia because he witnessed a vision of a Macedonian calling him to come to Macedonia, and help the Macedonians. Accompanied by his entourage he immediately made his way towards Macedonia to proclaim the Gospel of Christ to the people there. At the end of 49 BC the Apostle Paul arrived in the Macedonian city Philippi, where he held the first Christian sermon on the European ground. Clement of Alexandria emphasized that Paul became the bearer of the Gods voice when he addressed to the Macedonians, the founder of the first Christian community in Macedonia and generally in Europe. After the disclosure of the mission Paul was forced to continue his missionary journey to Thessalonica. The Christian mission of Paul had been widely accepted by the Thessalonian citizens who although in great difficulties with pleasure accepted the Christianity. The Apostle Paul was constrained to leave Thessalonica due to the Jewish protest so that accompanied by his entourages he continued his mission in Beroia. He continued preaching the gospel there, in the Jewish synagogue, but soon he was forced to discontinue the apostolic mission because of the civil protests provoked by the Jews from Thessalonica. Although he was hindered to accomplish the apostolic mission in Macedonia, Paul set up the foundations of a Christian organization in Macedonia
62

and in Europe as a whole. The Pauls Epistles to the churches in Philippi and Thessalonica as well as his second visit of Macedonia (56 and 57 BC), are clear indications of his devotion to spread Christianity in Macedonian towns, and thus in Europe. Among the followers of the Apostle Pauls commitment in Macedonia as his concomitants were mentioned Jason, Aristarchus and Secundus that were later proclaimed as Saints. The Macedonian Aristarchus, according the encrypted church tradition, was the first bishop of Thessalonica that was persecuted and martyred in the period of the emperor Nero. The adoption of Christianity by the Macedonians was a parallel process performed gradually at the same time with an existing wide admiration of the pagan deities.

6. Macedonia in the period of the Roman Civil Wars (4931 BC) From 49 BC Macedonia became the focal point of the First Roman Civil War, which arose after the break of the alliance between Caesar and Pompey (Pompeus). After fleeing from Rome, Pompey arrived in Macedonia in the winter 49 BC and concentrated his political seat in Thessalonica where almost the complete Roman senate was transferred. The Macedonians having been incapable for their own military and political organization joined Pompeys army, along other peoples and tribes. The strategic motivation of Pompey, for which he was later accused about in the Roman Senate, had been to create his own Empire in Macedonia. This fact implies that he received the strong support by the Macedonians. In the decisive battle with Caesar near Pharsala in Thessaly (48 BC) Pompeys army was completely crushed. Taking over of the authority in Macedonia, Caesar intervened in the clash of the Ptolemaic Dynasty promoting Cleopatra VII to the new Egyptian Queen. After the assassination of Caesar in March 44 BC Macedonia was again in the focus of the interest of the Roman political elite, who vied for the supreme power in Rome. The conspirators Marcus Iunius Brutus and Gaius Cassius Longinus after being forced to leave Rome headed towards the rich provinces of Macedonia and Syria. The arrival of Brutus in Macedonia around the end of 44 BC resulted in providing swift support by the Macedonians so that he was enabled to form two legions consisted of Macedonians, which were drilled in Roman style warfare. Cassius Dio evaluated that the participation of the Macedonians in the Brutus army was mainly motivated by the promised benefits for their country that
63

illustrated their ambitious expectations from the outcome of this civil war. However, Brutus committed a strategic mistake with his decision to move from Macedonia to Syria with intention to associate his army with the army of Cassius. In this way the united forces of Anthony, Octavian and Lepidus were enabled without difficulty to take over the control in Macedonia. In the battle of Philippi in the autumn 42 BC Cassius and Brutus were defeated after that both committed suicide. Macedonia came under the jurisdiction of Antony. The Macedonians once again did not manage to reach their planned objectives despite of the fact that they changed sided and supported Octavian and Anthony in the final phase of the civil war that in some way determined the outcome of the war. However, Thessalonica was promoted to a free city (civitates liberae) that additionally emphasized its position as a leading Macedonian city. At the same time the Romans started implementing their organized colonization policy in Macedonia focusing particularly on the cities of Cassandreia, Dion, Philippi, Pella and Scupi. The marriage with the Egyptian Queen Cleopatra VII (37 BC), who was the sole representative of the Macedonian Ptolemaic Dynasty, implied Anthonys imperialistic plans in which Macedonia was also included. His ambitions and his alliance with Cleopatra provoked categorical military response by Octavian, which resulted in a great victory in the Battle of Actium in 31 BC. This enabled Octavian in a short period of time to establish his authority in Macedonia and in the Balkans. After the final clash with Anthony and Cleopatra VII, who both committed suicide, Octavian conquered Egypt in 30 BC and put an end to the last Macedonian dynasty.

7. Macedonia in the period of Pax Romana After 31 BC came the period of so-called Roman peace in the Roman Empire. The favoritism of the Macedonian koinon by Octavian Augustus led to the gradual reduction of the separatist tendencies of the Macedonians. The Roman policy of creating a representation of free political expression actually made its contribution for the integration of the Macedonians within the Roman community. This gradual integrative process was accompanied by the preservation of the ethnical identity and the historical traditions of the Macedonians. The honor that the Thessalonica citizens gave to the provincial administrator Calpurnius Piso - Pontifex allowing him to wear the Macedonian hat causia, from the period of
64

Alexander of Macedon, just because he defended the city from the Thracians (11 BC) clearly illustrates this process. From the first century AD the unity of the Macedonians was symbolized also by the Macedonian capital city, Thessalonica, which gained the epithet, The mother of all Macedonia. The tendency of the imperial dynasties in Rome from the II and the III century AD for immitatio Alexandri, which reflected their immense interest for Macedonia, had also made its contribution in terms of maintaining the compactness of the Macedonians. The Emperor Hadrian (117-138) personally visited Macedonia in 132 and stayed in the city of Pella. The respect for Alexander of Macedon was particularly emphasized by the Severan Dynasty (193-235). The Emperor Mark Antonius Caracalla (211-217) was appointing Macedonians in high-leveled positions just because of their Macedonian ethnical origin. He even formed a phalanx composed of 6,000 soldiers exclusively Macedonians and named it Alexanders phalanx. The similar tendency was marked in the period of the Emperor Alexander Severus (222-235), who formed a phalanx of 3,000 soldiers in Macedonia and ordered to be called phalanxarians. Such Roman policy corresponded with the preservation of the collective memory among the Macedonians about their Kings Philip and Alexander that was a significant segment in the process of preservation of their ethnical and cultural distinctiveness in the period of the Roman rule.

65

66

MACEDONIA BETWEEN EAST AND WEST

(IVV century)

1. Macedonia in the period of the Tetrarchy The period of Pax romana was disturbed in the middle of the III century when the Goths managed in a short period of time to impose themselves as a serious threat so that the whole of Macedonia was concerned about their attacks. The administrative and economical crisis that affected the Roman Empire was resolved in the period of Diocletian (284305). His innovation, based upon the implementation of the tetrarchic administration system actually raised the position of the caesar and heir, Maximilian Galerius (293-311), who was entrusted the jurisdiction over the major part of the Balkans, including the province of Macedonia, which was incorporated in the newly formed diocese, Moesia. The tendency of Galerius to identify himself as Alexander of Macedon and to give an essential role to Macedonia within the framework of his ambitious imperialistic plans was clearly manifested in the appointment of Thessalonica as his main political and military center in 298. By a decision of Galerius in the first years of the IV century new provinces were formed, Thessaly and New Epirus, whose separation from the province of Macedonia was complemented by the restitution of the historical and ethnical boundaries of Macedonia. In accordance with the conception for promotion of Thessalonica as main political center of the Empire, Galerius carried out an immense construction activity in the city, which resulted in several prestigious buildings built in the first decade of the IV century. However, the ambition of Galerius resulted in a direct confrontation with the other rulers of the Tetrarchy, so that the Roman Empire was transformed into an arena of fierce conflicts. During the clashes, which brought the fall of the Tetrarchy, Galerius suddenly became ill and died in 311. Before his death, Galerius proclaimed the edict providing tolerance towards the Christians that actually implied the beginning of the new ideological policy of the Empire in which Macedonia obtained a central position on the Balkan Peninsula.
67

2. Macedonia in the period of Constantine I (306337) and his successors In the clashes among the tetrarchic rulers, Constantine I (306-307) and Licinius (308-324) imposed themselves as undisputable leaders of the West and the East. During 317 Constantine managed to impose his authority over the major part of the Balkans inclusively over Macedonia. The concentration of political and military authority in Thessalonica as his new seat, as well as the implementation of the tolerant religious policy, which was based on the Edict of Milan of 311, enabled Constantine I to consolidate swiftly his positions in Macedonia. The Church authors accentuated that opportunity given to Macedonians, among other people, to practice freely their own faith, was a merit of Constantine I. After the superior victory over Licinius in 324, Constantine I emerged as an indisputable ruler of the Empire that provided completion to the implementation of the administrative and economical reforms. This had a direct impact on the increase of the administrative status of Macedonia and its promotion to diocese in 325. The enhanced political status of Macedonia actually initiated the growing of the significance of its religious policy, manifested in the prestigious positions of the Macedonian bishopric centers acquired during the dogmatic definition of the Christianity at the First Ecumenical Council in Nicaea (325). With a tendency to ensure the unity in the complicated region in the Balkans, Constantine I before he died, had incorporated Macedonia as a diocese within the framework of the newly formed central prefecture Italy-Illyricum-Africa. However, very soon the unity of the Roman Empire appeared as unsustainable due to the conflict of the imperial dynasty among the sons of Constantine I, who confronted their antagonistic political and ideological conceptions of the west and east. Such tendencies inevitably reflected in Macedonia, which entering into the zone of the political and ideological orbit of the west appeared to be at the margins of the new spheres of influence. Strongly supporting the Nicaean creed and the positions of the Western church, Macedonia did not digress from the church affiliation in the period of Arian domination during the short independent rule of the Emperor Constantius II (337-361) nor in the period when the Emperor Julian (361-363) tended to restore the paganism through a short-lasting attempt. After the brief rule of the Emperor Jovian (363-364), which was marked with the restoration of the positions of
68

the Christianity in the Empire, from 364, Macedonia entered again in the political domain of the western Emperors.

3. Theodosius I (379395) and Macedonia With the infiltration of the Goths in Thrace after the decisive victory over the eastern Emperor Valens (364-378) at Andrianople in 378 the constellation in the Balkans was significantly altered. In order to achieve a more effective management of the Gothic problem the western Emperor Gratian (367-383) appointed as eastern Emperor, Theodosius I (379-395). In that context besides the eastern part of the Empire he entrusted Theodosius temporary military and administrative responsibility over the whole prefecture of Illyricum. Theodosius focused his military, political and ideological activity on Macedonia from the beginning so that he promoted Thessalonica as a temporary imperial seat in 379. At the same time the seat of the prefecture Illyricum was also transferred from Sirmium (Sremska Mitrovica) to Thessalonica. After the initial success of the battles against the Goths in Macedonia, in spring 380, Theodosius was inflicted with a humiliating defeat. The same year in the autumn, the Bishop Acholius in Thessalonica personally baptized the sick Emperor. This act was complementary with the Theodisius Edict issued in Thessalonica in February 380 and it was actually a promotion of the domination of the Nicaean creed in the Empire. The failure of his Gothic policy forced Theodosius to move to Constantinople in November 380. After that the western Emperor in accordance with the previous agreement assumed the responsibility for the problem resolution of the Gothic crisis in Macedonia as well as the administration of the prefecture of Illyricum. The activity of Theodosius however marked the increasing significance of Macedonia for the imperial and religious interests of the west and the east. It was confirmed in 387 when the new western Emperor Valentinian II (375-392) after fleeing from Italy because of the usurper Maximus, established the imperial seat in Thessalonica. Consequently, in 387, Thessalonica also regained the status of a temporary seat for the prefecture of Illyricum. The military and political alliance between Theodosius and Valentinian II, which was concluded in Thessalonica by the end of 387, resulted in the authorization for permanent transfer of the prefecture of Illyricum within the political borders of the Eastern Empire. The assumption of the direct political responsibility of Theodosius over the pre69

fecture of Illyricum had direct impact on Macedonia, which was manifested in the administrative division of Macedonia in two parts: Macedonia Prima, with the center in Thessalonica and Macedonia Salutaris, with the center in Stobi. This administrative division was effectuated in 388 by a decision of Theodosius, which was consistent with his plans for establishing more efficient military and administrative control in Macedonia, having in mind the confirmed presence of Gothic forces in the region. The involvement of Theodosius in the arrangement of the situation on the West provided him with a dominant position in the Empire. Unfortunatley, the unresolved military situation in Macedonia and the huge uprising in Thessalonica (390) disabled him to effectuate the agreed formal separation of the prefecture of Illyricum from Italy. The bloody massacre of the Thessalonica citizens that resulted with 7,000 victims caused a direct confrontation between Theodosius and the Milan Bishop, Ambrose, who was defending the interests of the western church in Macedonia. The newly created situation constrained Theodosius to accept the conciliatory position in regards of the western church so that he approached the resolution of the problem with the Goths in the Balkans. His successful military campaign against the Goths in Macedonia enabled Theodosius to promote formally Illyricum to a separate and permanent prefecture in 392 with its seat based in Thessalonica. However, the untimely death of Theodosius in January 395 caused the definite division of the Roman Empire into Western and Eastern Byzantium that came about with the division of the authority between his minor aged sons, Honorius and Arcadius. The undefined political and ideological delimiting between the two empires predetermined the fierce clash for political and religious domination, which was concentrated in the Balkans and particularly in Macedonia.

4. Macedonia between Byzantium and the Western Roman Empire The issue over the administration of the Eastern Illyricum caused an open confrontation between both Empires. By the direct involvement of the Goths headed by Alaric the Byzantine imperial court managed to secure the control over this controversial part of the Balkans. Inciting Alarics campaign in Italy in 401 Byzantium successfully liberated itself from the presence of the Goths. The same year the Byzantine imperial court abolished the province of Macedonia Salutaris, and reestablished a sole province of Macedonia.
70

The direction of the Goths towards Italy that resulted in the conquest of Rome in 410 marked the relatively peaceful period for Byzantium. Under these circumstances the pervious military and political confrontation between the Byzantium and the Western Roman Empire exchanged a strong conflict for the religious supremacy on the Balkan Peninsula. The outcome was determined by the act of the Pope Innocent I of 412, which promoted Thessalonica as Papal vicariate with a large jurisdiction over the territory of the Balkan Peninsula. It particularly highlighted the position of Thessalonica, which simultaneously became the political center of Byzantium in the Balkans and the religious center of Rome in the region. Macedonia in this period marked a strong economical development that influenced the development of the cities such as Thessalonica, Philippi, Amphipolis, Heraclea Lyncestis, Stobi, Bargala, Lychnidos, Scupi, Edessa, Servia, Beroia, which had a status of Bishopric centers. The immense fortifications, basilicas, villas, public and private buildings illustrate the developed and wealthy urban life in the Macedonian cities in this period. Macedonia once again was in the focus of events when the new Byzantine emperor Theodosius II (408-450) got directly involved in the dynastic changes that happened in the Western Roman Empire. The enabled incorporation of the Western Illyricum as well as the Theodosius motivation to set up the church influence in the Balkans as a counterbalance to the Roman vicariate of Thessalonica were reasons for the transfer of the seat of the prefecture of Illyricum from Thessalonica to Sirmium in 437/8. However, the Huns invasion in the Balkans and the destruction of Sirmium forced Byzantium to change its plans, and in 440/41, after the prefector of Illyricum Apremius escaped from Sirumium, the seat of the prefecture of Illyricum was returned to Thesssalonica. The Huns breaking through the Balkans forced the Byzantine imperial court to initiate new administrative changes during the year 448 that caused the new division of Macedonia in two separate provinces Macedonia Prima and Macedonia Secunda. The integral part of the new Byzantine policy in the Balkans was the initiative for the creation of new cult of St. Demetrius in Thessalonica at the middle of the V century. It was implemented by the creation of the new legend about St. Dimitrios in Thessalonica that was a modification of the previous Sirmiums legend due to the integration of religious traditions of the ancient Macedonians in Thessalonica. The substitution of the previous pagan deity, Cabeiri with the new Christian hero Demetrius was acceptable for the Macedonians in the period of global religious transition as a way of expressing the ancient traditions and iden71

tity. The new Byzantine religious policy was institutionalized with the construction of the Church of St. Demetrius in the middle of the V century, that was gradually reflected in the weakening of the Roman vicariate in Thessalonica. After freeing from the Hunic problem, with the death of Attila (453), Macedonia soon became a target of new attacks but this time by the eastern Goths. Particularly serious were the Gothic campaigns in Macedonia during the period of 473/4 and 478/9 when the cities of Stobi and Heraclea Lyncestis were demolished which caused the rising of antiByzantine uprisings in Thessalonica. By diplomatic efforts Byzantium however succeeded to prevent the settlement of the Goths on the territory of Macedonia, who in 488, directed themselves towards Italy. In the period of the Gothic attacks on Macedonia, the role of the church elite was particularly emphasized so that it assumed the political representation of the citizens in the Macedonian cities. Probably, the promised privileges by Byzantium influenced the cancellation of the loyalty towards Rome by the Macedonian Bishops during the period of Acacius schism between the Western and Eastern churches (484-518). The temporary cessation of the Thessalonica vicariate functioning was a direct consequence of the changes in the religious policy of the Macedonian church elite. The conflict related to the division of the spheres of influence between Byzantium and the Western Roman Empire during, which was focused on the Balkan noticeably reflected in the increased political and church status of Macedonia.

72

MACEDONIA AND THE SLAVS

(the middle of the VI century the middle of the IX century)

1. The appearance of the Slavs on the historical scene The numerous traditional theories about the origin of the Slavs identify the primordial Slavic settlements behind the Carpathian Mountains prevalently in the area of the Pripet river basin. The determination of the so-called homeland of the Slavs, far behind the river Danube, generally is based on the interpretation of the Jordanes testimonies in the context of confirmation of the old Slavic and Antic origin through their classification as Venethi. The connection of the use of the term Venethi by Jordanes, which had also been found in the works of Pliny the Elder, Tacit and Ptolemy, created preconditions in the traditional historiography for the direct connection of the history of the Slavs with the history of the old Veneti situated on the territory between Baltic Sea, Carpathians and the river Vistula. But the new archeological and historical studies of the Slavs (F. Curta, W. Pohl, P. M. Barford) initiated the trend of abandoning the existing theories about Slavic homeland, the ancient origin of the Slavs and their migration. The critical analysis of the Jordanes work implies his noticeable tendency to use older historical sources regarding the interpretation the origin of the Slavs and to put their settlement in a concrete historical and geographical context. The comparison with the other testimonies about the Slavs, such as those based on the personal perception and experience of Procopius of Caesarea inflicted the necessity of abandoning the traditional historiographic comprehension about the Slavs. Thereby, the concrete definition of the relevant appearance of the Slavs on the historical scene should be chronologically assigned at the beginning of the VI century. The lack of archeological assertion of some kind of depopulation within the alleged homeland of the Slavs and absence of archeological artifacts that might indicate both the connection and the existence of some older culture from the one that had
73

been formed along the lower course of the river Danube in the VI century, is an additional argument that explain the necessity of abandoning the traditional migration theory. The explicit authentic testimonies that indicated the increasing problem with the new enemies identified under the name of Slavs (Sclavenes) can be found only from the period of the Emperor Justinian I (527-565). But in these historical records the Slavs had been located on the territory northern of the river Danube and not behind the Carpathians.

2. Macedonia in the political and religious conception of Justinian I Significant changes of the social, economical and political structure happened at the beginning of the VI century in Macedonia, as well in the other Balkan provinces of Byzantium. It was a period in which the small and medium cities started weakening economically. The process of de-urbanization affected Macedonia so the number of the cities decreased from around 100 to 40. At the same time the number of the rural settlements also decreased, causing a significant reduction of the rural population. All these events influenced the weakening of the economical infrastructure on the Balkan Peninsula. Thessalonica was one of the rare cities that managed to avoid the process of ruralization. In such circumstances Byzantium was constantly facing the attacks by the barbarians making the Danube river the frontier with the Barbarian world. In the first decades of the VI century, both, the Huns and the Getae were mainly threatening Byzantium and they were generally identified as nomadic horsemen by the Byzantine authors. Their attacks were mainly focused in the eastern Balkans although during the year of 517 Macedonia was also affected by the thorough campaign of the Getae equites. This campaign coincided with the catastrophic earthquake that ruined the city of Scupi (Skopje). Procopius of Caesarea in 518 registered the first attack of the Antes who were living near the Slavs. Among the identified barbarians as a threat in the Balkans the Bulgarians and Cutrigurs were also mentioned. When Justinian II came to the Byzantine throne (527) the process of reconfiguration of the political and ideological strategy of Byzantium was initiated that was followed by a radical redefinition of the security system in the Balkans. It was manifested in the invasive Byzantine military strategy that started being implemented from the third decade of the VI century and which was focused on the strengthening of the defense of the frontier along the river Danube. The integral component of the Justi74

nians concept was also the raising of the status of his native city Taurisium (Taor) situated near Skopje. In its vicinity Justinian constructed a magnificent city, which in 535 was promoted in Archbishopric called Justiniana Prima. The far-reaching plans of Justinian were focused on the transformation of Justiniana Prima into a political and church center in the Balkans as a kind of counter balance to the Roman religious influence through the vicariate in Thessalonica. Justinian entrusted the Archbishop of Justinian Prima with large authorizations so that they pervaded the church competencies and entered into the civil and military responsibilities. This administrative and church innovation was complementary with the Justinian plans for the rearrangement of the prefecture of Illyricum and the transfer of its seat from Thessalonica to Justiniana Prima. It coincided with the new administrative reorganization implemented in the period of 535-534, which united the Macedonian provinces Macedonia Prima and Macedonia Secunda in a sole province Macedonia. However the Justinians intention to transfer the prefectures seat in Justiniana Prima failed to reach its accomplishment. Justinian was soon forced to recognize the domination of the Roman Church in Justiniana Prima (545) but despite this he continued to treat the Archbishopric in accordance with his own strategic vision for the religious reunification and for more effective administration of the Balkan region. The Justinians intentions corresponded with the first independent raids of the Slavs in the 540s when they impose themselves as a real threat for Byzantium. Soon after followed the first well organized offensive campaign of the Slavs (550) with the main objective of conquering the city of Thessalonica. However, the appearance of the strong Byzantine Army headed by the famous commander German, constrained the Slavs to change their direction of movement so that they turned towards Dalmatia, where they spent the winter 550/551 as in their own country. This was actually the first authentic registered case when the Slavs were spending the winter on the territory of Byzantium. Nevertheless, it did not implicate the tendency toward permanent settlement of the group of Slavs. That was also influenced by the completion of the new security system in the Balkans at the mid-550s through implementation of the impressive fortification activity of Justinian. This defense concept of Justinian demonstrated itself as highly efficient because the period from 552 to 577 did not mark any single raid by the Slavs in the Balkans. The only registered attacks were those of the Cutrigurs (558/9 and 568) but they were not of that capacity to affect the strengthened military and strategic position of Byzantium.
75

3. The first raids of the Slavs in Macedonia and the sieges of Thessalonica The appearance of the Avars and the provided domination in the Panonian Plain in the 560s had essential reflection in the constellation on the Balkan Peninsula. Encouraged and stimulated from the victories of the Avars, the Slavs started a new campaign in 578. They broke through from Danube across Thrace up to Hellas. John of Ephesus registered this new attack of the accursed people of Slavs who in 581 rapidly crossed the whole territory of Hellas, the area around Thessalonica and whole Thrace, occupied many cities and fortresses and overstayed on the territory as on their own land, without fear and like masters. This continuous four-year campaign of the Slavs (581-584) registered by John of Ephesus, coincides with the first Slavic attack on Thessalonica, which was recorded in Book I of a collection known as the Miracles of St. Demetrius by the Archbishop John of Thessalonica. As a eyewitness of the events John refer to the unexpected attack on Thessalonica carried out by the 5,000 selected and experienced Slavic warriors (584). Despite the unsuccessful outcome of the attack, its actual organization reveals the seriousness of the plans of the Slavs in terms of their infiltration on the territory of Macedonia and wider in the Balkans. Nevertheless the historical records do not inform explicitly, it is not excluded that in this period the first attempts were initiated for permanent settlement of isolated Slavic groups in certain Balkan regions, inclusively in Macedonia. These settlements however were spontaneous, without planned and organized character and of limited territorial domain. After 584 the major part of the Slavs got back in their homes behind the river Danube, in a triumphal manner carrying with them the acquired riches from the pillage. During the year 586, Macedonia was being threatened by the Slavs again. This time the Slavs associated their forces with the Avars and directed their campaign across the river Danube towards Thessalonica. The Archbishop John of Thessalonica, in his Miracles registered 100,000 warriors of the Avar-Slav army that put under siege Thessalonica. John directly indicated that the 7 day long siege by land and by sea that happened in September 586, had been successfully rejected emphasizing that it was all a merit of the courage of the Macedonians who had been inspired by St. Demetrius. The absence of prefect of Illyricum at the time of the attack implicates that the defense of the city was due to the self76

organization of the citizens, who were most probably led by the Archbishop John. This situation was illustrated in the constant threat for the city manifested in the fact that the Thessalonians could have recognized from distance certain signs of that barbarian cry to which ears were accustomed. The areas surrounding Thessalonica as well as some other parts of Macedonia undoubtedly were submitted on plundering raids by the Avars and the Slavs while they were withdrawing towards Danube. The archeological findings indicate a collapse of the life activities in some Macedonian cities at the end of the VI century and at the beginning of the VII century. The Pope Gregory I in his letters illustrated the unstable situation in Macedonia and in Illyricum manifested also in the fleeing of the Bishops from their centers.

4. The Settlement of the Slavs in Macedonia and the attempts for political unification The Byzantine offensive campaign on the Danube River in the mid-590s resulted in the short period of absence of the Slavic attacks in the Balkans. After the death of the Emperor Maurice in 602 the Danube border totally collapsed. The Slavic raids were renewed during the first year of the rule of the Emperor Heraclius (610-641) but this time they were motivated by their planned and permanent settlement on the conquered territories. The anonymous author of the Book II of the Miracles of St. Demetrius in 515/6 registered the new siege of the Slavs on Thessalonica. He identifies for the first time different Slavic groups that had already settled in Macedonia and also in the wider surrounding of Thessalonica, with the particular names such as: Dragoviti, Sagudati (Sagudates), Velegeziti, Vajuniti and Berziti. The unification of these tribes headed by the Union chieftain Prince Hacon with the aim of conquering of Thessalonica illustrates the tendency for their associated military and political organization. Nevertheless, the city walls remained again insuperable for the Slavs and the citizens managed to capture the Hacon who was later killed. The anonymous author of the Miracles reveals also the episode in which prominent persons of the city were hiding the Prince Hacon from the citizens. This segment illustrates the early-established communication and interaction between the elite representatives of the Thessalonica and the Slavs. The failed assault on the city leads to the conclusion that there was a lack of adequate strategy for undertaking the city and presumed weak unity among the Slavic subjects. This was the reason
77

for the failure of the first attempt for permanent political unification of the Slavs on the territory of Macedonia mainly motivated by their tendency to conquer Thessalonica. For the first time in Book II of the Miracles of St. Demetrius we are told about the intentions of the Slavs to establish themselves in Thessalonica, together with their families after the conquest of the city. This expression by the anonymous author, who at the same time identified the attackers as our Slavic neighbors, implies that through the past years groups of Slavs gradually situated on the major part of the territory of Macedonia concentrating their settlements mainly on the hinterland of Thessalonica. The territories populated by the Slavs in Macedonia besides being known under the names of the separate tribes in Byzantine historical sources they are recorded under the general name Sklaviniai Isidor of Seville also concluded that in this period The Slavs took over Greece from Byzantium that indicates the existence of a general threat of the Byzantine positions on the Balkans. The new attack of the Slavs on Thessalonica followed in 618, after previously providing themselves with the logistic support of the Avars. The strong resistance of the Thessalonica citizens, the provided grain and food supplies as well as the secured sea traffic, were the main factors for the failure of this short-lasting Slav-Avar siege of Thessalonica. In the 630s the Slavs carried out another unsuccessful attempt to overtake Thessalonica willing to benefit from the earthquake that had hit the city. The anonymous author of the Miracles of St. Demetrius registered another important moment pointing out that those of the previously mentioned Slavs, who were close to us, announced with songs, the miracles made by the saviour and victor of the city St. Demetrius. He explained that in that period almost every year the townsmen gathered peacefully in the temple of their patron, evoking with hymns those unspoken miracles, which were with joy announced even by barbarians. Such testimonies point out that the cult of St. Demetrius started penetrating among the Slavs in the city surroundings even from the 630s. The cult actually represented an early stage in the process of Christianization of the Macedonian Slavs and played a significant role in the process of interaction between Thessalonica citizens and the Slavs. The tendency for the political and military mobilization of the Macedonian Slavs aiming to Thessalonica conquest during the 670s become seriously manifested in the formation of the new military and political alliance led by king (rex) Prebond of the powerful Sklavinia, that of the Rynchines (Rinhini). In this political and military alliance besides the
78

Rynchines and Strymonians (Strumjani) later on joined Sagudates and Dragovites. This time the Slavs were much more prepared in attacking the city, that illustrates the existence of noticeably higher level of political organization within the Sklaviniai and among them. This alarmed the Prefect of Thessalonica who managed to capture Prebond by deception while he was staying in Thessalonica. The fact that previously Prebond had been allowed to move freely in the city confirms that there had been established a peaceful coexistence and interaction between the elites of Thessalonica and the Macedonian Sklaviniai. The proof for this process is the petition submitted by the representatives of Slavic and Thessalonica leading men to the Emperor Constantine IV (668-685) for the liberation of Prebond. The fact that the Emperor agreed on a negotiation with the Slavic representatives actually depicts the seriousness of the approach that the Byzantine imperial court used to have regarding the political organization of the Slavs in Macedonia. This explains also the alarmed situation in Byzantium that happened after the two consequential escapes of Prebond after which he was executed. This act caused bitter rage in the Sklaviniai which were in a alliance, that was reflected in the extensive attack on Thessalonica by land and by sea, in July 25, 677. This time the Slavs were military and strategically much better prepared using their own-made siege equipment. However, the manifested disunity within the alliance that was illustrated by the withdrawal of the Strymonians right before the attack, as well as the provided grain deliveries from the Velegezites in Thessaly, were decisive factors for the failure of this last authentically registered, attempt of the Slavs to conquer Thessalonica. The strong mobilization of the Macedonian Slavs and the political objectives expressed in the process of their unification for the conquest of Thessalonica including the evident tendency for formation of a unique political and state entity in Macedonia incited Byzantium to an urgent military intervention. The successful campaign of the Emperor Constantine IV against the Sklaviniai in southern Macedonia in 678 brought the stabilization of the Byzantine control over the strategically important land road communication Via Egnatia. That enabled the presence of Archbishop of Thessalonica together with the Bishops of Stobi, Edessa, Amphipolis and Philippi on the Sixth Ecumenical Council in Constantinople (680-681). At the same time Byzantium was faced with a new threat from the Bulgarians that crossed the river Danube and penetrated the occupied the territory of Thrace where they situated themselves permanently. The formation of the new Bulgarian state, which Byzantium was constrained to
79

recognize in 681 made significant changes in the constellation in the Balkan region. Byzantium was forced to strengthen its positions in Macedonia that further complicated the situation and made more difficult the realization of the tendencies for creation of a unique and independent political subject on the Macedonian territory. During 680 a short-lasting invasion on the territory of Macedonia of a group called Sermisianoi was registered, under the leadership of certain Bulgarian Kouber that after annihilating the subordination of the Avars managed to reach the so called the Keramissian plain (probably in Pelagonia). The granting of Byzantine titles to Kouberr and his collaborator Mavro as well as the provided aid in food supplies from the Draguvites on request of the Emperor reflect the tendency of the Byzantium through the use of various mechanisms to manage the problem in Macedonia. The ambition of Kouber and Mauros to conquer Thessalonica that failed to reach its accomplishment due to the Byzantine intervention, demonstrated the risky character of the strategy that Byzantium was coerced to implement as a result of its incapacity to restore its authority in Macedonia. However, the Macedonian Sklaviniai managed to keep their political organization, one part of them independent and another part under nominal sovereignty of Byzantium. The new Byzantine Emperor Justinian II (685-695; 705-711) during 687/8 directed his expedition towards Macedonia and managed to reach the city of Thessalonica. The campaign terminated with the transfer of around 30,000 captured Slavs in Asia Minor. The decrease of the number of Slavs in the region on the east of Thessalonica allowed certain stabilization of the Byzantine positions in this part of Macedonia. The strategic significance of this region was confirmed in the 688/9 when emperor Justinian II ordered strengthening of the positions on the mountain passes and canyons along the river Strymon (Struma). Constantine Porphyrogenitus, who registered this measure, pointed out that at the gorges of the river Struma instead of Macedonians, Justinian II settled group of Scythians, who were probably Slavs. Byzantium was obviously led by the intention to establish firm control over Macedonia, along the river of Strymon, which was considered as kind of a red line with the Bulgarian state. This intervention actually laid a foundation of the new administrative and military unit - Strymon kleisura, that later became a Byzantine theme. Porphyrogenitus unquestionable identification of the ancient Macedonians on the territory of Macedonia and the settlements of the Slavs instead in the region of the Strymon river indicated that the policy of devide et imperi had been actively practiced by the Byzantium towards the Macedonian sklaviniai and the Macedonians.
80

5. Macedonian Sklaviniai and Byzantium During the 8th century the level of the political organization of the Macedonian Sklaviniai had noticeably amplified so that it achieved some form of semi-state formations. This process was facilitated by the representation of the power of the leaders of Sklaviniai (rcontej, `rgej), which was based on the acquired wealth that was manifested in the tendency for allied political action on the territory of Macedonia. The coexistence and the interaction of the Slavs with the ancient Macedonians represented an exceptionally strong factor that came along the tendency for the political unification and formation of a single state entity on the territory of Macedonia. This was exactly what Byzantium was trying to prevent with undertaking the complex campaign of the Emperor Constantine V Copronymus (741-775) against the Macedonian Sklaviniai in the period of 758/9. But Byzantium did not gain any concrete benefit from this campaign because it did not manage to establish a direct and firm authority on the territory of Macedonia. The new Byzantine campaign followed in 783 when the logothete Staurakios managed to reach Thessalonica and Hellas forcing the "Sklavinian tribes" to pay tribute. This campaign was concluded with the establishment of Byzantine authority in parts of Thrace and Greece that in the period from the end of the 8th to the beginning of the 9th century was valorized by the formation of new administrative and military units themes: Thrace, Hellas, Peloponnese, Cephalonia and Macedonia. The theme Macedonia was formed around 800 and it did not cover the historical, geographical and ethical territory of Macedonia but it was located in Western Thrace with a capital in Adrianople. The naming of this theme as Macedonia and its location near the Macedonian territory actually expressed the Byzantine intention to impose its military and political control over the historical Macedonia. Byzantium in this period except in Thessalonica still maintained only the formal sovereignty in Macedonia. The instability of the Byzantine positions is illustrated with the interference of the archon of the Slavs from Velzetia in Thessaly, Akameros, in the inter-dynastic conflict in Byzantium. Regardless of the unsuccessful conclusion of the involvement of Acamir, this event indicates on the increased political influence of the Slavic elite that was present in all Macedonian Skalviniai. This prompted Byzantium to focus its military
81

potential on establishing its ultimate authority in Macedonia. Shortly before 836 Byzantium managed to sanction its domination around Thessalonica region forming the new administrative and military unit - theme of Thessalonica. In spite of this the Byzantine hegemony on the wider surroundings of Thessalonica was very unstable which was confirmed by the uprising by the archon of one of the Sklavinia near Thessalonica in 836/7. Particularly sensitive was the region between the rivers Strymon and Nestus (Mesta) where the Strymonian and Smoljani Slavs had been situated and where Byzantium was not still in a position to sanction the thematic administration.

6. The continuity of the ancient Macedonians and their symbiosis with the Slavs After the fall of the Macedonian Empire (168 BC) the Macedonians continued their existence perceiving their ethnic identity. In the historical testimonies of the Roman period the Macedonians are registered as majority population in Macedonia and the bearers of the ancient traditions from the period of Philip II and Alexander of Macedon, the fact that was recognized also by the Roman Emperors. The continuity of the ancient Macedonians is particularly applicative for the period that anticipates the settlement of the Slavs in the Balkans. Many authors from the early Byzantine period in their political, geographical and religious definition on the territory of Macedonia were using the term Macedonians in ethnical connotation. In the works of Ammianus Marcellus, Claudian Claudianus, Zosimus, Philostorgius, Sidonius Apollinaris a constant tendency is registered for concrete ethnical and geographical distinction of Macedonia from the neighboring territories. The ethnical identification of the Macedonians is present also in the description of the religious events in the Balkans during the 4th-5th century period, within the elaborative works of authoritative church writers such as: Eusebius, Sozomenus, Socrates, Theodoret of Cyrrhus, Ambrose etc. Even more Theodoret of Cyrrhus directly qualified Thessalonica as a "large and very populous city, belonging to the Macedonian people", that represents an indisputable authentic confirmation that the Macedonians constituted a majority of the population in Thessalonica as well as in Macedonia. The most typical testimony is that of the Archbishop John of Thessalonica who named the Macedonians as the only merited for the defense of Thessalonica from the attack of the Avar-Slav army in 586. His identification of the Macedonians as a
82

major ethnical element in Thessalonica has particular importance if we take into consideration that John, having been a eyewitness of the events and direct participant in the organization of the defense of the city, not only demonstrate his personal awareness of the ethnical structure of Thessalonica but also directly reflects the existing identity perception of the Thessalonica citizens. The testimonies by Symeon Metaphrastes from the 10th century for the ethnical association of St. Demetrius with the ancient Macedonian genus also refers to the factor that used to have a influence for the popularity of the cult in Thessalonica and its diffusion in Macedonia. Thus, it was not accidentally found in the satirical work Timarion, the fair which was being traditionally held in honor of St. Demetrius, even in the 12th century was identified as a Macedonian celebration on which not only the Macedonian people gathered but different peoples from all over . The attested continuity of the Macedonians as a major population in Macedonia had an essential reflection on the process of the transfer of the Macedonian traditions to the Slavs that settled on the territory of Macedonia from the 7th century. This was also confirmed by the recent historical and archeological studies, which demonstrate that the Slavic settlement in Macedonia did not represent massive colonization of such capacity that might have completely changed the ethnical constellation in Macedonia, although the strong influence of the Slavic ethnos was certain. At the same time the Slavs themselves during the 7th century noticed a demographic crisis. Actually, it was a gradual process that enabled the mutual interaction, coexistence and symbiosis between the ancient Macedonians and the Slavs that settled in Macedonia. Actually, the new complex ethical configuration that had been created on the territory of Macedonia during the 7th-8th century period, with the attested presence of ancient Macedonians and the settled Slavs in Macedonia, caused the Byzantine authors like Theophanes to start identifying the Slavs that were living on the Macedonian territory under the unified name Macedonian sklavini. Thus it can be concluded that the ancient Macedonians had a strong influence in the process of group self-identification and the creation of the identity of the Slavs settled in Macedonia, which were considered by the Byzantines as Macedonian Slavs. The episodes that were found in the Book II in the Miracles of St. Demetrius in which the anonymous author makes clear distinction between our language and the language of the Romeians, Bulgarians and Slavs, actually refer that in the initial phase of the process of interaction, not the Greek, but the Macedonian language spoken in Thessalonica was used in the communication between the
83

Thessalonican citizens and the Macedonian Slavs. However with the passing of time the coexistence between the Slavs and the Macedonians resulted in a situation in which the Slavic language imposed its domination as a means of communication. That was due to the status, which Slavic language obtained as lingua franca on vast territory of Europe, probably as a consequence of the previous communication within the Avar Khaganate. However, as far as the Byzantine authors of the 8th century are concerned, the ethnical classification generally depended on the military and political potential of the new enemies, which were identified as Macedonian Sklavinii on the territory of Macedonia. The formation of the administrative and military unit named Macedonia and the establishment of the new Macedonian dynasty in Byzantium that coincided with the Bulgarian occupation of a great part of Macedonia influenced the perception of the Byzantine writers from the middle of the 9th century in which construction of the existent and undisputable geographical and ethnical identification of Macedonia and the Macedonians was artificially altered.

84

MACEDONIA THE CRADLE OF CULTURAL AND SPIRITUAL PROCESSES

(from the middle of the IX to the middle of the X century)

1. ConstantineCyril and Methodius and the creation of the first Slavic alphabet in Macedonia The direct threat from the strengthened Bulgarian state enforced the Byzantine administration on implementing active policy measures in order to gain the support by the Slavic elite. In this context Byzantium granted privileges by appointing the local leaders as archon of the Slavs. The introduction of the Christianity among the Slavs was an integral part of this Byzantine political and ideological strategy. Such a practice determined the Byzantine military and political missions in Macedonia that were entrusted to the brothers Constantine and Methodius from Thessalonica. Constantine and Methodius were born in Thessalonica and derived from respectful family. Their father Leo had a high-level military service - drungarios of Thessalonica theme while their mother also originated from a referential family. The fact that brothers knew the Slavic language excellently, that was also testified personally by the Emperor Michael III in the Panonian Life of Methodius as well as the fact that their administrative and missionary activity was later accepted by the Slavs in Macedonia refer to the assumption of their probable Slavic origin. Furthermore, since the brothers were born in Thessalonica where the active interaction between the Macedonians and Slavs was being carried, they were considered as the most suitable persons for Byzantium for implementation of the missions in the identical environment in Macedonia. In this context quite applicative is the testimony of John Kameniates who at the beginning of the 10th century identified his birthplace Thessalonica, as the first city of the Macedonians. Constantine was born in 827 while Methodius date of birth is assumed to be in 825. The high state positions of their father helped them to acquire education in prestigious schools in Thessalonica. Due to the fact
85

that Methodius had remarkable military skills the Byzantine imperial court noticed him very early, which indicates that the educational process of the Thessalonica brothers was closely monitored, anticipating this way the necessity of the missionary activity implementation among the Macedonian Slavs. In accordance with the Long Life of Methodius and with the Panonian Life Methodius at the age of 20 was appointed by Byzantium as Prince of the Slavs entrusted with the governance over the Slav Princedom. The authentic data from the so-called Istinnaya povest as well as those from folk tales of the XIX century from the Strumica region indicate that the Methodius Principality actually covered the territory of the Strymon Sklavinia that was concentrated in the areas of the rivers Strumica and Bregalnica. The strategic position of the Slav Princedom, which most probably corresponded with the location of the Strymon kleisura, was actually due to the interrelation between this region and the defense of Macedonia and the city of Thessalonica from the anticipated concentration of the attacks from Bulgaria. Exactly this was the main objective of the military and political mission of Methodius, whose priority was, with the help of the Slavs, to strengthen the Byzantium defensive positions along the river Strymon. However, Methodius was facing various problems during his 10-year governance (845-855) especially in the segments of discipline and motivation of the raised Slavic army. Considering this fact Methodius approached the translation and creation of a Codex, called The law for judging people which primarily was regulating the military issues. The Law was written in the Slavic language with the use of Greek letters and it is placed amongst the first works in the Slavic literature. The compound activity of Methodius required also skillfulness in terms of dispersal of the Byzantine political ideology based on the Christianity as a symbol of the imperialistic authority. In order to provide this significant segment of the Methodius activity, Constantine was also sent to Macedonia by the Byzantine imperial court at the beginning of the 850s. As a result of his extraordinary talent in philosophical and linguistic sciences, Constantine at the age of 20 completed his education at the University of Magnaura in Constantinople tutored by the most eminent intellectuals of that time, Leo the Philosopher and Photius. Soon after, he was promoted to a philosophy professor. Constantine was certainly one of the most suitable persons for the realization of the missionary activity within the Slavic Princedom in compliance with the governance of his brother Methodius. Constantine focused his several year missionary activity on the Slavs that were living in the area along the river Bregalnica. The anal86

ysis of the data from the Short Life of Cyril, the Thessalonica legend, On the letters from Crnorizec Hrabar, the Long life of Clement allows us to reconstruct the Constantines activity, whose final outcome in 855 was the invention of the Slavic alphabet for the needs of the Macedonian Slavs, the so-called Glagolitca. During the Bregalnica mission Constantine composed several books written in Slavic and introduced many Slavs to the Christian religion whose number in the Short life of Cyril is registered as 54,000 persons. Undisputedly, Methodius, was providing the logistic support as well as concrete assistance for the Constantines Mission of Bregalnica. The findings near Krupishte archeologically confirm the presence of the mission of Constantine in the Bregalnica region that resulted in the formation of the first Slavic literary language on the territory of Macedonia. The attestation that the Slavic alphabet was originally intended to the Macedonian Slavs is the undisputable fact that it had been created on the base of the Macedonian dialect spoken in Thessalonica and its hinterland. The missionary activities that were carried out by the brothers Constantine and Methodius however were not sufficient to stop the penetration of the Bulgarians on the territory of Macedonia. The direct Bulgarian threat influenced the termination of the brothers missionary activity at the end of 855. However, the activity of Methodius and Constantine created a base for cultural mobilization of the Macedonian Slavs introducing a new essential element in the process of group identification in which the Macedonians had been directly involved. The mass-acceptance of the Slavic alphabet created on the basis of the Macedonian dialect spoken in Thessalonica and its hinterland represents a clear indication that the process of ethnical and cultural interaction between the native Macedonians and Macedonian Slavs came along with the domination of the Slavic language and with the acceptance of the Christianity as common elements of the ethnic identity. This gradually affected the toponyms as well. At the same time the integration of the Macedonian traditions had essential influence on the preservation of the distinctive Macedonian identification, from the aspect of the Bulgarian invasive campaigns in Macedonia that followed in the middle of the 9th century. Up to 864 eastern, central and southwestern Macedonia as well as a part of southern Albania entered within the domain of the Bulgarian conquests while the territory of southern Macedonia including Thessalonica remained under the Byzantine rule. In the following years Constantine and Methodius were staying on Mt. Olympus, dedicated their activity to improving the Slavic alphabet
87

and on translation of books into Slavic while their missionary potential was used by the Byzantine diplomacy. The key missionary activity that was realized by the brothers was in the Slavic Princedom Moravia that was initiated in 863. Actually they previously supplemented and adapted the Slavic alphabet that had been created in Macedonia for the needs of the Moravian people. Benefiting from the interest of the Roman papacy, which intended to establish its spiritual authority among the Slavs, Constantine and Methodius succeeded to perform publicly the holy liturgy in Slavic in Rome (867). With this act the Slavic liturgy acquired an official recognition and Slavic was equally ranked among the international languages. But, Constantine-Cyril (his monastic name) fell ill and in 869 passed away leaving his brother to continue their mutual work. The activity of Methodius, as a Popes legate and Archbishop of Pannonia was accompanied by strong obstructions from the German priests during the succeeding years. Methodius was totally committed and determined to his work until he died in Moravia in 885, directing his activity towards the development of the church and the establishment of the Slavic liturgy. The dimension of the mission of Constantine-Cyril and Methodius in Moravia, which resulted in wider affirmation of the Slavic language in Europe did not correspond with the previously projected objectives of the Byzantine diplomacy. Moreover, it created a basis for development of a new political culture of the Slavic elite that had not been the Byzantine intention at all. It was directly reflected in Macedonia where the legacy of the Cyril and Methodius literary and linguistic work was incorporated into the activity of their most prominent disciples Clement and Naum, who during the last decades of the 9th century and the beginning of the 10th century developed comprehensive spiritual, cultural and educational activity in their native country Macedonia.

2. The activity of Clement and Naum and the formation of the Ohrid Literary School After being expelled from Moravia by the German priests, who took radical measures for the extermination of the Slavic liturgy from the churches, the disciples of Cyril and Methodius, Clement, Naum and Angelarius made their way towards Macedonia. But as soon as they had arrived in Belgrade they were immediately sent to Bulgarian capital Pliska where they were welcomed with high honors by the Bulgarian tsar Boris I (852-889). In these well-educated people with exceptional missionary
88

skills Boris actually recognized an opportunity for the implementation of his own policy. The fact that Clement had Macedonian origin allowed him to be seen as an extremely suitable person within Boris plans for consolidation of the Bulgarian authority in the newly conquered territories in southwestern Macedonia and in the part of the southern Albania. The main objectives of Boris policy were to disable the Byzantine influence that was coming from the main Byzantine centers - Thessalonica and Dyrrachion (Durres) and also to provide more efficient integration of the Macedonian Slavs within the Bulgarian state. It was an attempt to replicate the practice of the Byzantine diplomacy in establishing its predominance by introducing the Christian ideology and by cultural assimilation of the new subordinated people. The fact that Clement was urgently sent on a mission to Macedonia implies that Boris had been encountering serious difficulties during the process of the authority consolidation in Macedonia and that he had been facing strong resistance from the elite of the former Sklavinia that were opposing the new Bulgarian authority. Clement accepted the entrusted task but he, as Constantine-Cyril and Methodius at their time, had completely different motives and intentions related to the implementation of the mission among his compatriots. The result was that the final outcome of Clements activity in Macedonia was absolutely in opposition with the Bulgarian interests. In 886 Clement was officially sent to missionary work in the area of Kutmichevica, whose location, on the basis of the fact that his main centers of activity were Ohrid, Devol and Glavinica, might be identified with the territory in the southwest of Macedonia and southern Albania, or more precisely, the region gravitating around Ohrid Lake. The innovation that Clement implemented during his missionary activity in the area of Kutmichevitca was that he had given priority to the educational segment while simultaneously was carrying out the Christian conversion and the process of establishing the Slavic liturgy. The devotion to his work in particular to the elevation of the educational culture among the Macedonian population that was accompanied with his diligent church activity resulted in formation of great number of high-educated teachers and priests. The Clements hagiographer, Theophylact of Ohrid, registered a concrete number of 3,500 scholars that acquired their education in Ohrid by Clement. In this way Clement actually promoted the higher education with the Ohrid Literary School, which made this Macedonian city one of the first university centers in Europe. In the light of the prioritized education activity Clement himself composed around fifty works in the Slavic language. The resuscitation of the cultural and spiritual activity in Ohrid was
89

also manifested in the creation of the monastery near the Ohrid Lake dedicated to St. Panteleimon. All this attributed to the elevation of Ohrid and Macedonia as the centers of Slavic literature and culture. The fact that Clement devotedly embraced the tradition of Cyril and Methodius reflected in the use of the Glagolitic alphabet within the Ohrid Literary School. The comparison of the parallel tendency of the Bulgarian court in Preslav that resulted in the quick abandoning of the use of Glagolica in favor of adaptation of the Greek uncial to the needs of Slavic, later known as Cyrillic alphabet, clearly addresses the differentiation of the cultural projects in Macedonia and Bulgaria which were directly correlated with the different needs of the population. The cultural rivalry between Ohrid and Preslav was clearly demonstrated in the work On the letters of the anonymous monk known as Crnorizec Hrabar, where in an extremely polemical tone defensive arguments had been exposed in favor of the use of Glagolitic alphabet in Macedonia depicted as an authentic Cyril and Methodius tradition. Macedonia and Bulgaria manifested their difference not only in aspect of the scriptural practice but also regarding the use of the Slavic lexicon. This reflected in the constant use of Glagolica in the literature works in Macedonia in the following two centuries. The tendency that was expressed in Macedonia and the extensive proportions of the Clement mission that resulted in a strong cultural and spiritual mobilization of the Macedonian population were incompatible with the interests of Bulgaria. Probably this was the reason why the new Bulgarian tsar Simeon (893-927) was motivated to abolish the mission of Clement in Kutmichevitca and to appoint him as Bishop. On the emptied position in Kutmichevica was placed Naum who probably until then had been staying in Pliska. Clements work as an Bishop (893-916) was probably concentrated in the regions of Strumica and Bregalnica, which is confirmed by archeological findings. The appointment of Clement as a Slavic Bishop in this area had also military and political dimension, manifested in the further Bulgarian penetration on the territory of Macedonia that at the beginning of the 10th century reached the zone at only 22 km distance from Thessalonica. This campaign of the Bulgarians coincided with the short-lasting conquest of Thessalonica by the Arabians in 904. Probably Clements work as Bishop had a limiting impact on his educational activity. The fact that the cultural and educational cradle continued to be concentrated in Ohrid explains the enduring aspirations of Clement to visit this Macedonian city and to support the teaching activity of Naum. On the other side, Naum devotedly continued his work following the steps of Clement, prioritizing the educational activity and the manage90

ment of the Ohrid Literary School simultaneously dealing with the development of the Slavic liturgy. The death of Naum (910) and Clement (916) did not represent the end of their work. The high-educated cadre originated from the Ohrid Literary School represented the base for formation of the new Macedonian elite, which gradually started to demonstrate active tendency for a separate political, cultural and religious self-organizing in Macedonia independently from Bulgaria and Byzantium. Therefore, Clement activity provided a new qualitative dimension to the process of the collective identification linkage of the Macedonian Slavs and native Macedonians, which was enabled by the previous coexistence and symbiosis on the Macedonian land. This process acquired the tendency for independent political, religious and cultural representation of the wider interests within the territory of Macedonia that played the role of unifying ethnical and geographical denominator. Thus, the conquering attacks of the Bulgarians, which were followed by the abolishment of the semi-governmental system that the Macedonian Sklaviniai previously enjoyed and which was to some extent tolerated by Byzantium, actually caused only additional mobilization of the Macedonian elite for creation of separate political culture. In this context, the activity of Clement and Naum had a particularly stimulating effect which led to the creation of the new cultural and spiritual integrative core in Macedonia, which besides its traditional gravitation around Thessalonica also started gravitating around Ohrid and its hinterland.

3. The Bogomil movement in Macedonia The tendency for cultural and spiritual mobilization that was mainly inspired by the activity of St. Clement and Naum of Ohrid was maintained and incited by the elite derived from the Ohrid Literary School. A part of Clements disciples continued the activity performing consistently the services of the official Church but undoubtedly there were some that upgrading their theological and educational conceptions were trying to find out an alternative and independent spiritual expression. Actually under these circumstances that were characterized by wider affirmation of the cultural and educational tendencies in Macedonia appeared the so-called Bogomil movement. Searching the reasons for the appearance of the Bogomil movement we cannot talk about a direct connection between the activity of Clement and the movement itself but we
91

can mention the existence of indirect influences that actually predetermined its appearance. A strong mobilizing factor was the discontent accumulated among the people in Macedonia from the Bulgarian and Byzantine authority that actually deepened the social and political antagonism. The conditions for the organization of the Bogomilism as an independent and authentic religious movement and teaching actually matured at the middle of the X century when its appearance had been registered in Macedonia. In this context in the Long life of Clement, it had been pointed out that after the death of Clement, his followers was affected by vicious heresy that actually corresponded with the beginning of the Bogomil movement in Macedonia. The pope Bogomil was authentically registered as an ideological creator and main preacher of the Bogomilism. His activity could be chronologically determined in the period of the Bulgarian Tsar (Czar) Petar (927-969) and territorially could be located in southwestern Macedonia. The pope Bogomil certainly had reformatory tendencies in his time regarding several issues of religious and social character. The idea of Bogomilism as a new spiritual manifestation probably was due to the theoretical experiences and the objective judgment of the Pope Bogomil. However, its complete implementation as a teaching with defined conception, which had affected more extended theological and social aspects, probably was a result of many years of collective work that he was carrying out with his closest collaborators and like-minded people. Bogomilism actually represented an authentic spiritual appearance with dualistic character related to the religious expression and socio-philosophical orientation. The tradition of the older heretic experiences such as Manichaeism, Masilianism and Pauliciansm in constellation with various philosophical orientations left visible traces in the conception and ideological course of Bogomilism. At the same time it is undisputable that there were pretensions to include new substantial tools adequate to the circumstances in Macedonia, which would have contributed to the authentic and original articulation of the teaching that had been created on the territory of Macedonia. The essence of Bogomilism might be reconstructed on the basis of several key postulates, such as: the dualistic character (manifested through the struggle between the good and evil, i.e. between God and Satanail) which varied from moderate to extreme positions; the specific theological and dogmatic determination to support the ethical principles in their social life as well as the political proportion of the movement whose determinants derived from the complex social and political
92

processes in the Middle Ages especially in Macedonia. In fact, the Bogomils were against the church, in its institutional sense, as well as against the Christian ritual system, which resulted in rejection of the cult of the temples, liturgies, icons, the cross, baptism, eupharistia, the saintly relics as a source of miracles, the resurrection, religious celebrations, secular image of the Holy Virgin, etc. In organizational terms, they were divided into three basic categories: the common adherents, believers and the perfect ones. The participation of one of the mentioned categories depended on the proficiency of presenting the dogmas and asceticism, identified through fasting, praying, living in celibacy and absolute distancing from material goods. The activity of the Bogomils seriously threatened the interests of the official church and the state, thereby they were subjected to terrorizing pursuits. The positioning of Bogomilism as opposed to Bulgaria and Byzantium demonstrated its political dimension in the period of the creation and establishment of the Macedonian state in the second half of the 10th century. The relationship between the Bogomils and the royal dynasty of Samuel was built on mutual and reciprocal interests. As a result of this in the second half of the 10th century Bogomilism was considered as a partially organized movement of national orientation. In spite of the Bogomils pacifistic doctrine, the participation of their followers in the military-liberation campaigns of Samuel appeared as actual need and necessity for the common cause. At the certain point of the historical processes, the Bogomils and Emperor Samuel, directed their actions as a counterbalance in regards to the Byzantine political, spiritual and cultural domination. As an alternative form of the religious and ideological determination, Bogomilism managed to influence the cultural processes, directly integrated in the spiritual culture of Macedonia and exactly from there it was later spread over the region of the Balkans and wider in Byzantium as well as in the west European countries. The identification of the cultural values and influences of Bogomilism are best depicted in the literature compositions of original Bogomil articulation, apocryphal text, philosophical aspects of the teaching, as well as in its tradition in folk tales. The Bogomilism continued its existence until 15th century, and its disappearance can be connected with the Ottoman conquests on the Balkans.

93

94

THE CREATION OF THE MEDIEVAL STATE IN MACEDONIA

1. The uprisings against Bulgaria and Byzantium and the creation of the state The favorable ambient for the realization of the cultural, social and spiritual tendencies through creating an independent political entity in Macedonia was created after the death of the Bulgarian Tsar (Czar) Petar in 969. The same year the sons of the Prince Nikola, the Kometopouloi David, Moses, Aron and Samuel, revolted against the Bulgarian authority that resulted with the creation of a separate medieval state in Macedonia. The core of the new political identity was the former Sklavinia Berzitia with a strong gravitation towards the regions of Ohrid and Prespa, which used to be the places where the activity of Clement and Naum as well as of the Bogomil movement had been concentrated. After the renunciation of the Bulgarian authority the so-called Kometopouloi established an organized military and political as well as religious authority over the major part of the territory of Macedonia so that all the fundamental functional elements of the new state were provided. The weakened Bulgarian state, which at the same time was under pressure of Russia and Byzantium, was out of capacity to prevent the establishment of the new political subject in Macedonia. The Kometopouloi gradually managed to consolidate and strengthen the authority over the major part of Macedonia, gaining support by the Macedonian population. Benefiting from absence of the military ativity on the Macedonian territory, they managed to establish a stable administrative system and within its framework they equally governed the state. While establishing the authority the Kometopouloi were leaning on the support of the Macedonian elite that originated from the Ohrid Literary
95

School. The city of Prespa was promoted as the capital of the Macedonian state where the seat of the independent church was also located. Thus in a short period of time the new political and church elite was established and the main constitutional elements of the statehood were provided. The Macedonian state continued its existence after the liquidation of the Bulgarian Empire in 971 by Byzantium that came along with the removal of the royal insignia of Boris II. The price for the further existence of the new Macedonian state was recognition of the supreme authority of Byzantium. It considered losing of the sovereignty but not the state subjectivity. Obviously, Byzantium was satisfied with its success related to the abolition of the Bulgarian Empire, so that it postponed the dealing with the new state of the Kometopouloi. Actually Byzantium underestimated the new political entity in Macedonia, which was providing its particularity, power and the endurance from the long-century Macedonian cultural and historical traditions. The appropriately established relationships with the Byzantine Emperor John Tzimiskes (969-976) enabled the Kometopouloi to develop their own diplomacy. Two of the Kometopouloi, one of them probably Samuel, in 973 were present at the Court of the German emperor Otto I in Kvedlinburg and this event was used for international affirmation of the Macedonian state. The significance of this diplomatic activity was emphasized at the end of the 10th century when in his efforts for international recognition of the state Samuel inclined to the western Church. Under circumstances of consolidation of the state the Kometopouloi benefited from the death of John Tzimiskes in 976 and repudiated the agreement with Byzantium. The new rebellion raised in Macedonia that this time was against the Byzantine authority had been in preparation for a long period of time resulted in maximum effect and expressly achieved state independency. It came along with the extension of the state whose borders reached the city of Serres and went along the upper course of the river Strymon. The same year (976) the dethroned Bulgarian tsar Boris II and his brother Roman, after fleeing from the Byzantine court performed unsuccessful attempt to negate the authority of the Kometopouloi. Boris II accidentally lost his life while Roman had to content himself with the relatively low-leveled political position that he was entrusted with by the Kometopouloi.

96

2. Samuel the symbol of the power of the Macedonian state The year 976 appeared to be tragic year for the Kometopouloi. David was accidentally killed near Prespa in a battle against the Vlachs (nomads) while Moses lost his life in a clash with the Byzantines near Serres. During 976 (or 987/8) the inter-dynasty conflict between Samuel and Aron followed, which had been caused by the fact that Aron had affiliated to Byzantium with an objective to take over the rule of the state. This inter-dynasty conflict came along with the elimination of the whole of Arons family except his son John Vladislav who was spared after the intervention of the Samuels son, Gavrilo Radomir. Samuel founded its state power upon the established network of fortresses that at same time represented centers of a larger territory. They were administered by persons close to Samuel as well as persons that had previously acquired the authority among the people. In this way the new Macedonian elite was gradually established and together with the church and political establishment concentrated in the capital Prespa composed the backbone of the Macedonian state. The solid military and administration system that was established enabled Samuel to begin expanding the territorial domain of the state, with a priority for extension over the whole territory of Macedonia. In that context, logically appeared the concentration of the attacks by Samuel towards the south with a tendency of conquering the area around Thessalonica and the city itself. Within the framework of this thorough military campaign that was mainly carried out on the territory of Macedonia, Samuel managed to enter into Thessaly and to conquer the city of Larissa in 985. The transfer of the relics of St. Achilles from Larissa to Prespa, implied Samuels intention for legitimizing the independent Macedonian church in terms of promotion of Prespa and Ohrid region as political, cultural and religious center in the Balkans. The wide range of the Samuels military activities forced the emperor Basil II to focus his attention on the new Balkan state. But the first direct clash between Basil II and Samuel in 986 ended with a humiliating defeat for Byzantium at the Trajans Gate near Serdica. In spite of the fact that the victory came along with the conquest of the former Bulgarian capital, Preslav it was evident that Samuel had not been particularly interested for the Bulgarian territories and his attitude towards this region was more in regards of a military-strategic context in the function of protection of Macedonia. Samuels tendency refers to the conclusion that he did not have pretensions to connect himself and the state with the traditions of the liquidated Bulgarian Empire. This is confirmed by the Samuels stra97

tegic military conception that was focused on the protection of Macedonia as a core of the state and by the efforts that he was making for the integration of all Macedonian territories including the capital city, Thessalonica under his rule. The devoted compliance with this conquering conception during the period of the next years caused moving of the frontiers of Macedonian state towards Thessalonica. This was a direct provocation for Basil II that forced him in 991 to initiate a new campaign that this time was straightly directed towards southern Macedonia. Although the proportion of the campaign could not be authentically reconstructed, the presence of Basil II in Thessalonica and the expressed gratitude to St. Demetrius were considered as symbolic messages addressed to Samuel that Byzantium will engage all its forces in defending Thessalonica. However, Samuel benefited from the actualization of the eastern problem for Byzantium that caused Basils II withdrawal from the Balkans. This actually enabled Samuel to fulfill his long prepared plans for the conquest of Thessalonica. The campaign that started in 995 resulted in penetration of the Macedonian army to the very proximity of Thessalonica, where in a direct battle the Duce of the city was eliminated. Basil II was seriously alarmed by the direct threat for Thessalonica, specially due to the fact that a part of the Thessalonica elite shared the political tendencies of Samuel. However, Samuel did not decide to attack Thessalonica directly but he redirected his campaign towards Peloponnesus. The direct clash with the Byzantine army near the river Spercheios in 996 ended with the catastrophic defeat for Samuel. This outcome did not affect seriously the power of the Macedonian state and its military efficiency. But the confrontation with the Byzantine tendency to concentrate its defense in the region around Thessalonica, made Samuel in 997 to redirect his military campaign towards the western Balkans. Samuel was enabled to do undertake this step, since he had strengthened the control over Dyrrachion, as a result of marriages, that of his daughters and his own, with the influential families of Dyrrachion, Tarronits and Chryselios. The power of Samuels army was initially felt by Duklja and the outcome was the capturing of the Dukljan ruler Vladimir who later expressed his loyalty as Samuels son-in-law. The further progressing invasion of Samuel came along with the devastation of the Dalmatian coastline up to Zadar including the cities of Kotor and Dubrovnik. He also easily managed to impose his authority over Bosnia, Rashka (Serbia) as well as over part of Albania. As a result of this campaign Samuel, besides the state core area concentrated on the major part of Macedonia (without Thessalonica and its hinterland) at the end of the 10th century became a sovereign ruler over
98

the wide Balkan area, that included a part of Bulgaria, a part of Thessaly, a part of Albania including Dyrrachion, a larger part of Dalmatia, Duklja, Travunia, Bosnia and Rashka (Serbia). The fact that Byzantium did not recognize the legitimacy of the powerful Macedonian Empire, logically brought Samuel in a position to require support from the Western church. The traditional relations of the Roman Church with Macedonia as well as the presence of the constant tendency of Rome to establish a counterbalance in the Balkans to the Church of Constantinople, reflected in the common interest for official recognition of the Macedonian state and the church. The official admission of the Macedonian Church most probably came with the blessing from the Pope Gregory V (996-999) and resulted in its immediate promotion as Archbishopric. At the same time an official ceremony of appointing and crowning of Samuel as tsar in the Church St. Achilles at Prespa was performed, probably the Archbishop of Prespa, German (Gavril) in the presence of Papal legats, the political and religious elite. The transfer of the relics of St. Tryphon from Kotor, the construction of churches in Prespa as well as in the newly promoted capital Ohrid at the beginning of the 11th century, confirm the Samuels intentions to transform these Macedonian cities into religious centers in the Balkans as counterbalance to the Byzantine establishment.

3. The battle at Belasica (1014) The recognition and international promotion of the Macedonian state came at the end of the 10th century logically provoked the first serious Byzantine counter-offensive, that was carried out in the period 1001-1004. Byzantium straightforwardly recovered large part of Bulgarian territory, taking over Serdica, Preslav and Pliska. The lack of a more serious engagement in the defense of the Bulgarian territories confirms that Samuels defense strategy was based on the protection of the Macedonian state core. Because of this, Basil II initially focused his attacks on the areas on the north and east of Macedonia. Afterwards the first serious Byzantine offensive on the Macedonian territory followed, that resulted with the imposition of the Byzantine rule in the Macedonian towns of Veria, Serres, Voden as well as Skopje (1004). The key factor for the Byzantine success related to the conquest of the Macedonian cities derived from the provided support of the political and military elite that was offered Byzantine prestige and titles. Among them was Roman, the son of the
99

Bulgarian Tsar, Petar, who as a governor of Skopje, surrendered the city to the Byzantines. The identical Byzantine diplomatic strategy resulted in loyalty transfer of the Durres leading people (1005). This way Byzantium provided itself with the strategic control over wide region from the key costal towns Dyrrachion to Thessalonica and at same time it encircled the Macedonian state from north and east. With this Basil II reached the priority objective of his campaign that had not been directed towards direct confrontation with Samuel and the elimination of the Macedonian state. Nevertheless John Skylitzes mentioned continuous annual military campaigns of Basil II against Samuel, actually from 1005 and for the next 10 years no confrontation was registered between Byzantium and Macedonia. This situation implicates that Samuel and Basil II actually were content with the existing status quo that does not exclude the possibility that there might have been a 10-year Peace Agreement, which would mean that Byzantium indirectly recognized the independency of the Macedonian state. From Samuels point of view this might have signified the preservation of the core of the Macedonian state that actually used to be his priority agenda and was reflecting the interests of the elite and the interests of the Macedonian people that represented the majority of the population. The transfer of the capital from Prespa to Ohrid which happened at the beginning of the 11th century among other had been inspired by Samuels tendency to establish more efficient administration through direct connection with the traditions that had derived from St. Clements activity. Samuel made use of the 10-year period of relative peace, strengthening the frontiers the Macedonian state. The testimony of Skylitzes does not exclude the appearance of some occasional conflicts with Byzantium but their character was not of that capacity to endanger the existing agreement. Most probably, anticipating the potential attacks from Byzantium after the expiration of the agreement, Samuel strengthened the border areas especially the strategic passes that were leading to Macedonia. In summer 1004 when the emperor Basil II had pretensions to enter Macedonia he was surprised when he encountered the installed barricade at the mountain pass Kleidion that was located at the gorge between the mountains of Belasica and Ograzden. The strategic tactic that Basil II decided to apply was to bypass the mountain Belasica and to attack from behind, that enabled him to get through the barricade. The fierce battle that followed on July 29, 1014 at the bottom of the mountain Belasica ended with tragic consequences for Samuels army with 14,000 15,000
100

registered detained soldiers. Tsar Samuel hardly managed to esape withdrawing in Prilep together with his son Gavrilo Radomir. Despite his victory Basil II did not decide to push further attacks into Macedonia, but the sudden ambush and the execution of the Duce Theophylaktos Botaneiates, while he was ensuring the secure passage to Basil II to Thessalonica, angered the Emperor so much that he ordered all detained solders at Belasica to be blinded. This was done in a way that every 100th solder remained one-eye just to be able to lead the solders way to Samuel. This act of Basil II and the tragic sight were so hard for Samuel that he had a hard attack and died in October 1014. This unprecedented cruel act mirrored the legendary character of battle at Belasica, which is registered in the Byzantine historical records and folk tales as well as in the toponymia in the region of Strumica. Samuel was buried in the royal chamber in Prespa probably in the church of St. Achilles.

4. The rule of Gavrilo Radomir and John Vladislav and the end of the state With the death of Samuel, Macedonia lost its extraordinary military strategist, skillful diplomat and the person that in several-decade period was symbolizing its unity. The fact that military power after the battle at Belasica was decimated and the disunity manifested within the Macedonian dynasty and elite, caused the process of gradual fragmentation of the Macedonian Empire. Under such circumstances the heir of the throne, Gavrilo Radomir (1014-1015) although having been characterized as courageous and experienced in military affairs, was not able to provide the loyalty and to unify the elite around him. It was also contributed by the attempt of usurpation of his cousin John Vladislav, who contested his title. The Byzantine diplomacy benefited from the personal animosity within the royal dynasty, providing direct support for John Vladislavs plans for taking over the throne. But after the assassination of Gavrilo Radomir (1015) and the usurpation of the throne, John Vladislav (10151018) distanced himself from Byzantium and turned against Basil II. However, the failure of Vladislav to provide general recognition of his royal authority by the Macedonian elite seriously harmed the cohesive element of the state and led to further competition and factionalism. This resulted in a lack of serious resistance to the invasive campaigns of Byzantium in Macedonia. Starting from the autumn of 1015 Basil II was systematically taking over the Macedonian strongholds in southwestern Ma101

cedonia. In the attempted counter-offensive towards Dyrrachion in February 1018 John Vladislav was killed. The serious disagreement that followed regarding the inheritance of the throne within the Dynasty and among the Macedonian elite eventually brought Basil II in a position to dictate his conditions for surrender, which were compulsorily accepted by the widow Maria and the royal family as well as by the other members of the loyal Macedonian governors in the key strongholds. With this, the same year 1018, the Macedonian state was abolished and the Byzantine rule was established over the entire territory.

5. The character and identity of the state The debate in the historiography that produces opposed theories about the ethnicity of the Prince Nikola and his sons - Kometopouloi, in absence of a concrete authentic data, generally adds up to their Armenian, Bulgarian or Macedonian origin. The fact that the Kometopouloi had been quickly accepted by the population as well as the territorial domain of the uprising lead towards their probable origin from Macedonia or more precisely from the former Sklavinia Berzitia, where the core of the new state had been concentrated. The stone inscription in which the tsar John Vladislav had been mentioned that was discovered in Bitola in 1956 remains the only authentic data about the alleged ethnical self-identification of the Kometopoulos family members. But the unusual apostrophizing on the Vladislavs origin as Bulgarian by birth contained in the text of the inscription that is atypical for the circumstances of that period introduces strong skepticism regarding its authenticity. Moreover, such ethnic selfidentification was not present in any other historical record from the period of the existence of the Macedonian state nor it was a practice in the other medieval Balkan states. Even if we exclude the probability that the inscription might have been fabricated the text would appear to be personal grasp of John in context of his usurpation of the throne of the Macedonian state and his protest and disagreement with the Macedonian elite. But in no way it could be linked to the ethnical identification of the state and the population. The ethnic identity of the rulers in any way was not a key factor that was mobilizing the population in the medieval Macedonia. Furthermore, the ethical identity of the rulers themselves did not reflected the identical ethnical character of the state and the population that they were ruling over, the fact that was applicable in all medieval states. However it should be also taken into consideration the different comprehension of the
102

ethnicity in the medieval period from the aspect of the modern theories for the creation of the nations. Anyway, the cultural and social representation of the interests and traditions as well as the free religious expression articulated by the new political and religious elite in Macedonia were crucial factors for the mobilization of the Macedonian population in the 10th century. Undoubtedly, the separate process for creation of the ethnical identity which was based on the integration of the Macedonian and Slavic traditions that were present on the territory of Macedonia during the longcentury period that was strongly inspired by the ancient Macedonian past and by St. Clements activity had its final outcome in the creation of the independent Macedonian state at the middle of the 10th century. The differentiation of the cultural and political processes in Macedonia and Bulgaria was manifested, among others, through the preservation of the CyrilMethodius legacy and traditions at the Ohrid Literary School and through the consistent use of the Glagolitic alphabet within the Macedonian state and in the literary works. This is attested by the preserved manuscripts composed with the use of Glagolica in Macedonia during the period from the 10th to the 11th century, such as: Assemani Gospel, the Zograf Gospel, the Macedonian Glagolitic Folia, Ohrid Glagolitic Folia, Codex Marianus, the Sinai Psalter the Sinai Euchologion, Codex Clozianus and others. An additional indicator for the differential processes that developed in Macedonia is the tolerant attitude of the Macedonian elite towards the Bogomils compared to the previous treatment of the Bulgarian authorities. The Byzantine writers however had not registered the particularity of the political and cultural processes in Macedonia that was not only the result of their lack of interest for concrete elaboration and cognition related to the ethnicities in the Balkans. The negation of the legitimacy of the new state created in Macedonia in the middle of the 10th century by Byzantium directly reflected in the absence of Macedonian terminology in Byzantine historical records related to the identification of the state and the population. The Byzantine authors instead, following the policy and ideology of Byzantium from the IX century, continued to use the terms Bulgaria and Bulgarians while identifying the new state despite of the fact that it was founded on the territory of Macedonia and was based on a totally different cultural and historical traditions. The ethnical and topographic substitution of the names Macedonia and Macedonians with the Bulgarian terminology was due to a variety of mutually conditioned factors. The first identification perplexity in the byzantine sources occurred in early 9th century when Byzantium gave the name Macedonia to the new theme, formed in western Thrace that had nothing in common with
103

the historical and ethnical territory of Macedonia. Although, Byzantium with this measure had symbolically revealed its plans to restore the authority in historical Macedonia the term for the same named administrative and military unit theme had been conventionalized in the Byzantine documentation. The key factor that contributed to the maintenance of such an illogical situation was based on the fact that the new Byzantine dynasty, which was founded in 867 by Basil I (867-886), had its origin derived from the theme named Macedonia. As a direct consequence of this the term Macedonians was integrated as the identity name of the Byzantine dynasty from the period of Basil I and this name was also coming alongside the names of the emperors. The establishment of the Byzantine dynasty which became recognizable as Macedonian and its emperors as Macedonians chronologically corresponded with the crucial period of the cultural, spiritual and social mobilization in Macedonia that resulted with the creation of the new Macedonian state in middle of the 10th century. All these factors contributed the process of creation of the separate ethnical identity, which was associated with the territory of Macedonia, to remain unregistered in the authentic testimonies and to be mechanically interpreted by the byzantine writers with the use of Bulgarian terminology. This practice was in compliance with the Byzantine political ideology based on the negation of the new Macedonian state legitimacy. This made the Byzantine authors to identify the Macedonians as well as all other citizens of the Macedonian state with the term Bulgarians that was a result of the Byzantine political qualification of their main enemies that previously had been located in the Bulgarian state, despite of the fact that it was definitely eliminated in 971. This situation very clearly can be noticed from the the analysis of the Byzantine texts from the period between the 10th12th century. John Skylitzes, John Geometres, Leo the Deacon simultaneously were using the term Macedonia in geographical and ethnical connotation, but it had been exclusively used for the definition of the Macedonian territories under Byzantine authority. In the perception that was created by the Byzantine authors, Bulgaria actually represented the part which was controlled by the new enemies identified as Bulgarians or Mezians as opposed to the part of Macedonia which was under Byzantine rule and which was carefully identified with the real geographical and ethical Macedonian terminology. Under circumstances that were characterized by the monopolization of the name Macedonians by the byzantine dynasty and administration, within the new state formed in the middle of the X century, the Macedonians were simply deprived from the ethical identification by the external authorities. It did not refer to the Macedonian territories in the wider area of Thessalonica, which were un104

der Byzantine authority. At the same time the theme Macedonia, as the place of origin of the Byzantine dynasty, continued to be named under the adequate administrative term. Regarding the part that signified the core of the new Macedonian medieval state, which gravitated toward the regions around Ohrid and Prespa, traditional Byzantine historiography continued to use the toponyms and ethnonyms Bulgaria and Bulgarians. The above-mentioned arguments emanate that the antagonism between Basil and Samuel had far deeper political and ideological dimension based also on the right of use of the Macedonian identification and traditions. The concentration of the conflict around the Macedonian city Thessalonica additionally refers to such tendency. Therefore, it is not surprising that even after the abolition of the Macedonian state (1018) the established traditional Byzantine application of the term Bulgarians continued to be used for definition of the Macedonian territory around Ohrid, Prespa and Skopje, which belonged to the new military and administrative unit named Bulgaria and was not used to identify the real Bulgarian territory around Preslav and Pliska as well as the area along the river Danube. After 1018 the use of the term Bulgaria extended and it was also used in church and administrative context that was complementary with the political and ideological conception of Byzantium, which intended through the Ohrid Archbishopric to legitimize its influence wider over the territory of the Balkan Peninsula. This established Byzantine tradition continued to be registered in the Byzantine sources from the period of the Komnenos Dynasty (1018-1185) and it also reflected the eastern historical records. In the most illustrative way it was depicted by the fact that the epithet Bulgar-Slayer was added to the name of the emperor Basil II the Macedonian in the historical writings from the end of the 12th century, that was at the same connected with the tendency to inspire the Byzantine aristocracy in the context of the Balkan campaigns and with the necessity to deal with the newly formed Bulgarian state in 1185. The rule of the Macedonian emperor dynasty in Byzantium (867-1056) actually resulted in artificial alteration of the toponyms and ethnonyms related to Bulgaria and Macedonia so they actually did not reflect at all the real geographical and historical and even less the ethnical identification of Macedonia and Macedonians. This Byzantine perception did not question at all on the distinctive identification processes that was happening in Macedonia but on the contrary it only verified it. In the Byzantine authentic historical testimonies can also be noticed simultaneous use of the terms Macedonian and Macedonians in the geographical and ethnical connotation, but which in accordance with the established Byzantine political and ideological construction was basically limited to Thessalonica and its
105

wider surrounding area. This perception was also illustrated in the letters of Theophylaktes of Ohrid, who had made clear distinction between the administration of the Archbishopric in the barbarian country Macedonia named by him as Bulgaria with the areas of our Macedonia. The terminological confusion was gradually overcome after the crisis in Byzantium during the period between the 13th and 14th century, when the real identification of the historical Macedonia reflected in the works of eminent Byzantine writers such as Nicephorus Gregoras and John Kantakouzenos. Regarding the efforts made to legitimize the Macedonian statehood it could be noticed that Samuel did not have pretensions to establish a direct connection with the Bulgarian traditions but his intention was to support the establishment of the new state on the Macedonian traditions. This can be confirmed by the concentration of his political and religious activity in Macedonia, that was concurrent with the ancient Macedonian traditions interweaved by the cultural and spiritual traditions derived from the Clements activity. The established tradition at the Roman Papacy during the period of 12th-13th century with the consecutive mentioning of Samuel together with the Bulgarian tsar Peter as appointed tsars, absolutely does not imply that Samuel referred to the Bulgarian traditions in order to obtain legitimacy of the royal throne. In fact, this was the act which was later performed by the Roman Popes, who had a pretension to restore the church influence over the Balkan territory, benefiting from the interest of the Bulgarian rulers for international recognition of the Bulgarian state in the 12th and the 13th century period when the Macedonian state no longer existed. Such Roman policy unquestionably derived from the tendency to establish counterbalance to Byzantium and the Ohrid Archbishopric. That in Macedonia an autonomous ruling dynasty was established, which was independent of the Bulgarian traditions is also indicated by the historical sources from 11th century that point to the fact that the leaders of the liberation rebellions against the Byzantine authority that were concentrated in Macedonia, managed to provide their legitimacy among the people by emphasizing the direct relation with Samuels royal family. Therefore, the direct result from the creation of the medieval state in Macedonia in the middle of the 10th century was the conclusion of the separate cultural and historical processes that developed during the period of several centuries on the Macedonian territory and which resulted in generational integration of the Macedonian and Slavic traditions into distinctive ethnical identity, with a collective Macedonian denominator associated with the territory of Macedonia and represented by the new royal dynasty, political and church elite.
106

MACEDONIA BETWEEN THE BYZANTINE AND OTTOMAN EMPIRE

(XI XIV century)

1. The uprisings in Macedonia at the XI century The abolishment of the Macedonian state in 1018 came along with its incorporation within the military and administrative system of Byzantium. Basil II provided the presence of Byzantine troops at the crucial fortifying cities and strengthened the strategic locations. Therefore, some fortifying strongholds were destroyed among which was also Ohrid Fortress, that came along with the confiscation of all royal insignia including the emperors crowns. The city of Skopje was promoted as the center of the Byzantine military and state administration with authority over the territories that used to belong to the Macedonian state. Simultaneously, with the deportation of the royal family members as well as of one part of the Macedonian political elite in the eastern provinces of Byzantium, Basil II remained loyal to the practice of appointing the loyal local elite representatives with the aim of providing more efficient control over the territory and the population. The fundament of the political and ideological doctrine of Basil II in the efforts to consolidate the Byzantine authority in Macedonia and on the Balkan Peninsula became the Ohrid Archbishopric. It was given the autocephalous status and its jurisdiction was also legitimized widely over the Balkans. All this was aiming towards providing in some extents the sense of autonomy among the new Byzantine subordinates. The integral part of this policy was the appointing of John of Debar as Archbishop of Ohrid, who was from Macedonian origin. The act of retention of the fiscal policy and the taxation system from the Samuels pe107

riod as well as the practice of appointing the loyal persons from the local elite as governors, were in function of the restraint of the potential mobilization of the Macedonian people against Byzantine authority. The Byzantine authority over the rest of the territory of Macedonia was generally based on the military administration in Salonica while the church jurisdiction was provided through the Metropolitans of Salonica, Serres and Philippi. The successors of Basil II after 1025 revised the conciliatory approach towards the implementation of the political and religious conception in Macedonia. An indicator for this was the established practice from 1037 of appointing persons of Byzantine origin as archbishops at the Ohrid Archbishopric, who were directly implementing the Byzantine state administrative and church policy. Actually through the Ohrid Archbishopric the pervious free religious expression was affected that coincided with the new fiscal reform that introduced the paying of taxes. All these factors reflected in the strong accumulated dissatisfaction among the population in Macedonia. It was apparently that in this period the Bogomils also intensified their activity in Macedonia that is confirmed from the Barian Annals and with the increased production of apocryphal literature works of Macedonian provenience. The local Macedonian elite took advantage from these conditions for the mobilization of the people that resulted in the rebellion against the Byzantine authority in 1040. In this context in order to implement the tendency for restoration of the state in Macedonia it was necessary to identify a person that would have represented a unifying factor for the elite and the Macedonian people. So, Petar Deljan, who claimed his origin from the Samuels royal family with the abolished marriage of the tsar Gavrilo Radomir with the daughter of the Hungarian King, was entrusted with this role. The Byzantine authors pointed out the established custom among the people to appoint as their leaders persons of royal blood. The news about the proclamation of Petar Deljan as tsar in Belgrade actually provided the massive character of the uprising and it also helped the quick overtaking of the Byzantine strongholds in Ni and Skopje. The attempt of Byzantium to intervene in order to prevent further expansion of the uprising failed because the mobilized soldiers from the regions of Macedonia and Albania disobeyed and turned to their own leader, Tihomir, proclaiming his as tsar. The dual pretension tendency for the Samuels royal title from both partitions were overcome after Deljan had managed to eliminate Tihomir and had taken the command over the united army. The straight direction of the rebels towards Salonica as well as the expressly taking the control over the ma108

jor part of Macedonia including the former capital Prespa, illustrate the complementariness of the Deljans political and military strategy with Samuels that also corresponded with the aspirations of the Macedonian people. In the point when the uprising got larger proportions taking control over the major part of Macedonia, southern Albania with Dyrrachion, parts of Greece as well as over the Bulgarian territories up to Serdica, Alusian, the son of the tsar Jovan Vladislav, arrived among the insurgents. The support that Alusian managed to provide from one part of the Macedonian elite constrained Deljan unwillingly to recognize his authority after what both were equally accepted as tsars and leaders of the uprising. However, the inadequate military strategy applied by Alusian resulted in total failure of the direct attack on Salonica whose outcome was followed by huge victims among insurgents. The defeat however did not affect Alusians authority, who after detaining and blinding Alusian, managed to impose himself as a sole tsar and leader of the rebellion. But following the second defeat against the Byzantine army Alusian secretly started negotiations with the Byzantine emperor, accepting all his promised privileges in exchange for his own surrender. Alusians behavior bring in serious suspicion regarding his real motives, including the possible Byzantine influence upon his activity and decisions. Anyway, the Macedonian elite was deprived from the royal leadership and was faced with the ruined military power. That enabled the Byzantine army during 1041 to defeat the rebels and suppress the uprising. The manifested political uprising objective to restore the Macedonian state and in particular the tendency for providing legitimacy through the royal origin of Deljan and Alusian showed the instability of the Byzantine authority. The undertaken administrative measures that accompanied the suppression of the uprising, which came along with the establishment of even harder fiscal and tax policy, caused the renewal of mobilization process of the Macedonian elite. Georgi Vojtech, a prominent men from Skopje, in 1072 emerged as a leader of the new uprising with the center in Skopje. The political objectives and motives of the Macedonian elite were identical as those of the previous uprising, and were focused on the realization of the tendency for restoration of the Macedonian state. The Royal Dynasty linkage with the traditions of the Macedonian state was found in Duklja, through the linkage of the king Michael I of Duklja and his son Bodin with Samuels dynasty. This resulted in formation of political alliance, which was effectuated by the proclamation of Bodin as tsar in Prizren by the rebel leaders. The provided royal legitimacy as well as the swift victory over the Byzantine army which had been
109

headed by the Duce of Skopje, enabled the fast spreading of the uprising. However, Bodin delegated the command role for liberation of the territory of Macedonia to one of his commanders, named Petrilo while himself headed towards Ni. Petrilo with a part of the army easily penetrated further into the Macedonian territory conquering the city of Ohrid that had a huge effect among the population. However, the Byzantine army managed to outmaneuver and defeat the rebels at Kostur, thus disabling the insurgents to extend their authority and to consolidate their positions in Macedonia. This enabled Byzantium to inflict the decisive defeat to Georgi Vojteh near Skopje, which was the center of the uprising, and soon after it straightforwardly, defeated the troops of Bodin at Ni. The capturing of Vojteh and Bodin enabled Byzantium soon to destroy the insurgents defensive positions in Macedonia so that the uprising was definitely suppressed in 1073. The establishment and strengthening of the Byzantine authority in some of the Macedonian cities and regions was accompanied by the destruction of the royal palaces in Prespa that was a symbolic message to the people. The course of the uprising and its outcome illustrated the failure of the Macedonian elite of their uniting which was a result also of the divergence in the interests. Nevertheless their common tendency in representing the aspirations to restore the state was the intention to mobilize the Macedonian people evoking the collective memory of Samuels Empire. Exactly this was the crucial factor that provided the mass character of the uprisings in Macedonia in particular to the Deljan uprising that had been led by the direct successors of the royal dynasty. This peoples traditions reflected in the testimonies of Theophylaktos of Ohrid who mentioned the victorious songs that had been present in Ohrid and wider on the territory of Macedonia at the 11th-12th century period.

2. Macedonia in the focus of the conflicts between the new Balkan forces The founder of the new Byzantine dynasty of Alexios I Comnenus (1081-1118) instantaneously approached towards the reorganization of the Byzantine administration in the western Balkans. Within its framework the Ohrid Archbishopric gained the key position. The fact that the Archbishop Theophylaktos identified the population of Ohrid and wider of Macedonia as barbarian ecumenical illustrates the tendency of Byzantium for more effective establishment of its political and church influence in Macedonia and in the Balkans. It coincided with the growth of the Bogo110

mil movement that resulted in a rapid increase of the number of its adherents in southwestern Macedonia and also with the spreading of this movement from Macedonia over the other Balkan countries and wider in Byzantium and among the noble circles in Constantinople as well as with the its indirect spreading over the western European countries. Byzantium in the period from 1081 to 1085 was constrained to deal with the short-lived invasion of the Normans in the Balkans that particularly affected the territory of the southwestern Macedonia. The intervention of the European crusaders in the battles against Seljuk Turks during 1096 caused devastation on the territory of southwestern Macedonia, which was being crossed by the Crusaders army. The aggressive Byzantine diplomatic activity that followed resulted with fortification of its positions in the northern Balkans and on the Adriatic Sea. The internal stability reflected in the intensified cultural activity of the Komnenos Dynasty represented through the erection of churches all over Macedonia (Salonica, Ohrid, Veroia, Edessa, Serres, Strumica, Prespa and others). Of particular representation is the church St. Panteleimon in Nerezi near Skopje with its illustrious frescoes of the Byzantine art. In this period the flowering of the major Macedonian cities especially Salonica, Ohrid and Skopje was noticed which was followed by further growth of large land properties. Nevertheless the Byzantine influence achieved through the Ohrid Archbishopric had a limiting effect over the Slavic literature activity in Macedonia that was confirmed by the gradual substitution of the Glagolitic alphabet with the Cyrillic, the Macedonian cultural tradition continued to develop. It was manifested with the distinctive Macedonian language specificities evidenced in the manuscripts from the 11th and 12th century of Cyrillic provenience, which are identified as Macedonian linguistic redaction. From the 12th century despite of the traditional practice of the literature activity to be concentrated in Ohrid, it started concentrating in northeastern Macedonia where the Literature School of Kratovo was later established with its centers in the monasteries of St. Gabriel of Lesnovo, St. Joachim of Osogovo and St. Prochor of Pcinja. The dynastic overturn in Byzantium of 1185 and the establishment of the Angelos Dynasty came along with the erosion of the Byzantine positions in the Balkans and with the overtaking of Salonica by Normans, which was short-lived. Byzantium was forced to recognize the new Bulgarian state, as well as to recognize the independency of the Serbian state. The events in the near neighborhood inevitably reflected in Macedonia. The impossibility for political organization and unification due to the concentration of the Byzantine political and church authority in Skopje,
111

Ohrid and Salonica was substituted with the manifestation of individual political separatism in Macedonia. The feudal lord, Dobromir Chrysos in 1185 became independent providing his authority in Strumica and in the neighboring fortress in Prosek. His positioning in a strategic location enabled him not only to sustain his rule over the independent principality but also to extend his rule over Pelagonia and Prilep having benefited from the disagreements within the Byzantine Imperial family. In 1202 Byzantium managed to liquidate the independent entity of Chrysos and to restore its authority. The declining tendency regarding the Byzantine prestige was confirmed in 1204 when the European crusaders conquered Constantinople. The period of the Latin Empire existence on the territory of the temporarily abolished Byzantine Empire (1204-1261) was characterized with continuous battles among the new regional states concentrated in the Balkans. The different ambitions and strategic aims of the new dynasties that emerged caused the creation of new separate state with capital in Salonica, which was known as the Kingdom of Salonica. The territory of Macedonia was incorporated within this new Kingdom. The fragmentation that came along with the clashes among the new Latin entities were utilized by the Bulgarian state which in 1207 managed to conquer a major part of Macedonia reaching the area of Salonica surroundings. But from 1208 Bulgaria and the Kingdom of Salonica significantly weakened which enabled the feudal elite to implement its separatist political tendencies in Macedonia. Among them were Strez and Alexius Slav who after the confrontations with the Bulgarian ruling elite gained independence on the territory of Macedonia. Strez benefiting from the provided logistic support of Serbia and the local regents in the Macedonian cities rejected the Bulgarian authority and became an independent ruler over the city of Prosek and after that imposed his rule over the city of Ohrid. He managed to establish friendly relationships with the Alexius Slav, who in the meantime obtained independency in Melnik. The skillful diplomatic maneuvers enabled Strez from the positions in Prosek to keep the control over the larger territory up to 1214 when he was killed. His principality was incorporated within the state of Epirus, which in the period up to 1215 succeeded to conquer major part of Macedonia. Under these circumstances the establishment of the Alexius Slavs authority in Melnik and its larger surrounding area versus Bulgaria was a result of his aliened relationships with the Latin Empire. He turned his loyalty towards the strengthened state of Epirus after 1216 and this enabled him to maintain his independent rule in the following years. In
112

favor of Slav was also the ambitions of the Epirus ruler Theodore Komnenos Angelos to conquer Salonica which was achieved in 1224, marking the fall of the Kingdom of Salonica. Theodore Komnenos concentrated the church policy on the Ohrid Archbishopric where he managed to perform his crowning as an Emperor in 1227. This event was the confirmation of the important role that the Ohrid Archbishopric used to have in that period related to the legalization of the emperors tendencies in context of the Byzantine traditions. The last mention of Alexius Slav date from 1229 but there are no information regarding his fate. However the territories under his rule were incorporated within the Bulgarian state during the period of the invasive Bulgarian campaigns that followed the decisive victory over the Epirus army in 1230. Eventually, at the end the Empire of Nicaea managed to impose its superiority over the Balkans, that on account of Bulgaria, by 1246 imposed its rule over the major part of Macedonia including in Salonica. George Acropolites evaluated that the Macedonian population in this period under circumstances characterized by the lack of proper political representation was focused on the activities that would have prevented its destruction and preserved the major part of its property. This influenced the loyalty of the local Macedonian elite, which was unstable and variable depending on the changeable military and political situation. After conquering Constantinople in 1261 the Nicaea Emperor, Michael VIII Palaeologus (1259-1282) renewed the Byzantine traditions so that Macedonia was again incorporated within the framework of the reestablished Byzantine Empire.

3. Serbian conquests in Macedonia (the end of the XIII the middle of the XIV century) Benefiting from the Byzantine Empire incapacity to uphold the positions in the Balkans the Serbian ruler, Milutin starting from 1282 focused his expansionistic campaigns towards Macedonia that by 1299 resulted in moving of the borders of the Serbian state with Byzantium along the zone line Ohrid-tip-Strumica. Serbia at the same time had mostly benefited from the clashes among the regional Balkan subjects. After the great victory over the Bulgarians at the battle of Velbuzd (1330) Serbia managed to gain new territorial benefits in Macedonia. The largest expansion reached by the Serbian state is registered during the ruling period of Stefan Duan (1331-1335), who until 1334 managed to impose his rule
113

over the major territory of Macedonia and Albania. The political and religious conception of Duan in Macedonia was based on the gaining support from the Ohrid Archbishopric regarding his efforts for the consolidation of his rule. In this context Stefan Duan confirmed the existing jurisdiction and assigned new privileges to the Ohrid Archbishopric. He also relied on the local elite in order to provide himself with more efficient administration in the newly obtained territories. The strengthening of the Serbian state coincided with the large uprising in Salonica that arose in 1342 under the initiative of the political group called Zealots. This enabled Duan by 1345 to spread his authority almost over the whole territory of Macedonia except Salonica. His domination was concluded with his crowning as tsar in Skopje in 1346 the act that was legitimized by the Serbian Archbishopric, Ohrid Archbishopric and by the Bulgarian Patriarchy. Duan even started titling himself as tsar of the Romeians and Serbs as well as Macedonian tsar ambitiously announcing his plans for the conquering of Constantinople itself. He also had to deal with the intensified Bogomils activity in Macedonia and in the Balkans, whose activity was sentenced with the Duans code published in Skopje in 1349.

4. The creation of the independent states of Volkashin and Ugljesha The sudden death of the tsar Duan in 1355 was followed by an intensive process of fragmentation of the Serbian state stimulated also by the inter-dynastic conflicts. Several feudal lords benefited from this situation and they established their own independent rule in Macedonia. As a result of this in the 1350s the territory of Macedonia was partitioned in various areas controlled by the independent feudal lords. The trend of the feudal separatism in Macedonia and the anticipated expression of the peoples discontent acquired the characteristic of more effective political organization that was manifested with the foundation of the two powerful states in Macedonia in 1365, that were ruled by the brothers Jovan Ugljea and Volkain. Ugljea (1365-1371) formed an independent state concentrated on Serres and the territory south of the town, gaining the title of despot. Volkain (1365-1371) established the large state with its capital in Prilep, providing the control over the larger Macedonian territory including the cities of Bitola, Prespa, Skopje and Ohrid. Volkain also established a royal dynasty by proclaiming his son, Marko as his co-ruler. Intending to strengthen the state as well as to ob114

tain its admission Volkain relied on the Ohrid Archbishopric and he deprived the Patriarch of Pe from the jurisdiction over the churches of Skopje and Prizren. The despot, Jovan Ugljea, on the other hand expulsed the Metropolitan Sava from the church of Serres and appointed Theodosius as his successor, who was exponent of the idea for church reconciliation with Constantinople and was Macedonian by origin. The erection of churches and monasteries was an integral part of the church policy of the bothers Volkain and Ugljea, among which the Monastery of St. Demetrius in the village of Suica, near Skopje was the most representative one. The associated armies of Volkashin and Ugljea was also successful dealing with the invasive plans of Serbian ruler Uro V. But, the military capacity of the both countries was not sufficient for a more serious resistance to the Ottoman forces. The killing of the brothers Volkain and Ugljea in the direct fight against the Ottoman troops at the river Marica in 1371 opened the doors to the Ottomans towards the unstoppable conquering of Macedonia.

115

116

MACEDONIA UNDER OTTOMAN RULE

(from the end of XIV to the end of the XVIII century)

1. The appearance of the Ottomans in the Balkan Peninsula When in 1352 Suleyman, the son of the Ottoman leader Orhan (1326-1359), conquered the fortress of Tzympe located on the European part of the Dardanelles, no one had imagined that in a period of less than a half century almost all of the Balkan Peninsula would be under the Ottomans control. The invasion which happened immediately after this event was one of the largest as well as one of the most critical events in the tempestuous history of this peninsula. It was the sign of the beginning of new historical processes, which has radically changed the old political, cultural, social and religious relations in the Balkans, leaving long lasting inherited and indelible traces in many aspects of life on this area. On the territory of the old Christian states, a new Muslim Empire was created, well known by the name of the Ottoman Empire. In the following centuries, the empire was one of the most influential political factors in Europe that determined the destiny of the people in the Balkans. The history of this country begins in Asia Minor. The Ottoman Empire has its origin from the Beylik of Ertughrul, who belonged to the nomadic tribe Qay which in the legends appeared to be one of the noblest clans of the Turks - Oghuz. According to tradition, one part of the Qay tribe, even before the Mongol invasion in the middle of the XIII century, had moved from Middle Asia to Anatolia. The region of Karadzadag was their first settlement, situated on the west of present day Ankara. This was exactly the place where Ertughrul started fleeing
117

from the invasive Mongols. With 400 - 500 tents he moved on to the west, toward the territories in the possession of the Great Seljuk Sultan, Al al-Dn Kayqubd (Aleddin Keykubad), and he managed to obtain the rule of a boundary area on the west border of the Seljuk Empire with Byzantine Empire. After his death he was replaced by his warlike son, Osman (1289-1326). All of Osmans successors took his name and called themselves Ottomans (Osmanlies, Osmanllar). The favorable geoposition of his Beylik, as well as the weakened Byzantine Empire enabled Osman to start expanding his territories soon after. Actually, his Beylik or territory played the role of a buffer zone between the Byzantine and Seljuk Empire. This Beylik also became a place with a huge number of Muslims mostly nomadic or half-nomadic that were bred on a large scale with the idea of a Holy War (ghaza) against the Christians. The first leaders of that population, due to this fact, created and taught extremely mobile war troops, which followed the war plan and were attacking constantly the territories of the weaker and more politically disintegrated Byzantine Empire. On the other hand they provided themselves with a very safe background considering the fact that the Seljuk Sultanate existed only formally, or as a vassal state of the Mongols. All this enabled Osman to build the foundations of the Ottoman State at the beginning of XIV century. According to the legends, in 1299, when the Seljuk Sultan Al al-Dn Kayqubd II fled his capital from insurgents, Osman declared independence of this territory and appointed himself a sovereign. In the following few years, the Ottomans remarkably expanded their territory. The first larger Byzantine city conquered by the Ottomans in 1326 was Brusa (Bursa) and was controlled by Orhan (1326-1359), the Osmans son. Orhan made Brusa the capital and this is exactly where the first Ottoman silver coin (akche) was made. This proved that the Osmans had accomplished the transformation process of the Erturghrul Beylik and now the territory was an independent state. The take-over of Nikea (Iznik) (1330) and Nikomedia (Izmit) (1337) opened the door wide to the Ottomans so they could conquer the Balkan Peninsula and after that the Northern part of the Gulf of Izmit all the way to Bosphorus. This territorial expansion enabled the Ottomans to have a way out to the Black Sea and the Sea of Marmara that increased the crossing to the Balkan shores. The attacks were not only targeting the costal area but were steadily aiming towards the inland territories as well. So it was almost clear that the Ottoman Turks were not content with burglarizing only and a permanent Turkish settlement on European ground was more then likely in only a matter of time.
118

In 1352 the Byzantine Emperor, John Cantacouzenos, needed help while fighting against the joined armies of Serbs and Bulgarians and subsequently, Suleyman, the son of Orhan, who was heading to Thrace managed to conquer the costal fortress of Tzympe on the Gallipoli Peninsula. In order to empower the peninsula the Ottomans started populating the area with settlers from Anatolia ignoring John Cantacouzenoss request to leave the fortress. The Ottomans, benefiting from the earthquake which happened between the 1st and 2nd of March 1354, without great effort conquered Gallipoli on the Western Part of the Dardanelles, gaining that way an even more secure anchorage, which provided an opportunity for the systematic invasion of the Balkan areas. Actually in a very short period of time the Ottomans seized the occasion of the disputed and internally disintegrated Balkan states and consequently, continued the invasion on the north after the Gallipoli conquest. They completed this task by settling a Muslim population, mainly easily adopting shepherds nomads from Anatolia, on the newly conquered territories providing the safety of their army. However, Thrace was the first country invaded by the Ottomans during their further campaign. In 1356, the strong army commanded by Suleyman, the son of Orhan, moved towards Edirne (Adrianopol). However, Suleyman unpredictably passed away in 1357 and the Ottomans did not reach their target. Thus, Orhans second son, Murad, in the history well known as Murad I (1359 1389) renewed the war operation and officially signed the conquest of the Balkan. The largest cities of Thrace, such as: Dimotika (Didimotiki), Edirne and Plovdiv (Philipopol) were conquered during the first years of Murads ruling. Immediately after that, the Ottoman capital was moved to Dimotika, at the beginning, and then to Edirne, which actually made the state of the Ottomans a European state. As a matter of fact, mutual political disagreements as well as different territorial interests disabled the Balkan Christian countries to recognize the potential danger coming from the new conquerors. Due to this situation they also failed to recognize the real need for integration of the armed forces and common fight against the aggressor. However, at that time the danger of the Ottoman state was still far away from the major European countries who at their time did not assume anything against the just arrived Ottomans. Such a conventional approach and a lack of military intervention, was one of the main factors that made the Ottomans fast progressing on the Balkan territories. Ottoman troops were well organized and dynamic and were easily breaking the resistance of the disintegrated Balkan rulers. The final result of the
119

belligerent Murads rule was the constriction of the Byzantine Empire only on the territory of the city of Istanbul. The Battle of Kosovo in 1389 opened the doors to the Ottomans toward Serbia, which had already been transformed into a vassal state. The same destiny was shared by the Bulgarian Empire, where the capital Trnovo was put under the Ottomans absolute control in 1393. Macedonias destiny was to be determined immediately after the battle on the river Marica in 1371.

2. The fall of Macedonia under the Ottoman rule In the period just before the battle of the river Marica, the two most important rulers of the territory of Macedonia were the brothers Volkashin and Ugljesha Mrnjavchevich. The period of their rule coincides with the period after the death of Tzar Dushan (1355) and the deterioration of the medieval Serbian Empire. Firstly, Ugljesha had experienced the attacks of the Ottomans, ruling the southeastern part of Macedonia with the capital in Serres. He attempted in various ways to unite the neighboring rulers in a common fight against the enemy. With this idea and his willingness to make Byzantium join the alliance, the despot Ugljesha deplored the declaration of Dushans Empire, which was related to the Constantinoples Patriarchy so Ugljesha could reach the higher level, that of Patriarchy. This act endangered the interests of the Constantinoples Patriarchy and in March 1368, Ugljesha pronounced the resolution or decree concerning the recognition of the former rights of the Constantinoples Patriarchy (Patriarch) on his own territory. However, the Byzantine Empire did not react in a way that Ugljesha expected as far as this act was concerned, and the answer came three years later, in 1371, when the Byzantine Empire finally confirmed the reconciliation of the Church. The policy of Ugljesha to bring the Byzantine Empire into the alliance against the Ottomans failed. Actually the idea of joining forces was restricted since he only managed to attract his brother Volkashin, to join the alliance. Volkashin possessed a very powerful army and in this period was a co-ruler with the Serbian Tsar Urosh. Both of the brothers, after they had joined forces, proceeded to Edirne. But as far as their movement had been revealed, the Ottoman beylerbey of Rumelia Lala Shahin, reacted immediately sending his troops toward them. Not being in possession of numerous troops Lala Shahin Pasha decided to apply the shock warfare tactic by attacking, unexpectedly, both armies of the brothers, stationed near Edirne, at Chernomen, on the river Marica. This hap120

pened the night between the 25th and 26th of September 1371. Due to the tactics applied, the Ottomans triumphed in an unexpectedly easy way, gaining at the same time a significant victory over the Christian Army having killed both of the brothers. This was a short lasting battle however the battle had long-lasting consequences which brought the Ottomans the most relevant victory on the Balkan Peninsula. This marked the period of agony for the rest of the Christian states on the Peninsula. After the battle on the river Marica, the systematic conquest of Macedonia lasted, with variable intensity, until 1395, when Kral Marko was killed at the battle of Rovine. This signalled the end of existence of all of Kral Markos halfindependent states in Macedonia. Within the period of two decades almost all the cities in Macedonia were conquered although for many of them it is still difficult or even impossible to determine exactly the time and the way of conquest. The general impression is that the Ottomans has satisfied themselves with the pilfering invasions on the territory of the destroyed state of Ugljesha, keeping for themselves only a small part of the conquered territory - the East boundary zone. The South-Western part of this area was invaded by the Byzantine Emperor Manuel II Palaiologos of Salonica (1391-1425), the son of the Byzantine Emperor John V Palaiologos, who in November 1371 took over the city of Serres while the Northern areas were occupied by the brothers, John and Constantine Dragash, the sons of the despot Deyan. However, after the battle of Chernomen, the Dragash territories were the first targets of the Ottomans attacks. The brothers, whose capital was present day Kyustendil, accepted one of the lesser evils in order to obtain the vassal status in comparison to the strong enemy state which meant that the state should have paid an annual tax to the Sultan and should have been giving active military participation for the purposes of the Ottomans army whenever requested by the Sultan itself. Considering the fact that most of the territories under Dragash brothers rule expanded throughout Eastern Macedonia it is easy to assume that the ottoman garrisons were situated in some of the cities belonging to that territory at the end of 1371 or at the beginning of 1372. It would seem that the Ottomans ensured that they would be in a safe region avoiding risks of being too staggered, nonetheless, during their further conquering campaign the Ottomans planned to move in the direction of south west Macedonia and actually set off at the beginning of 1380. After the death of Volkashin several independent rulers were created In the south western parts of Macedonia. The title of king was given to the Volkashins son Marko. His brothers, Andreas, Dimitar and
121

Ivanish were not in possession of significant property and could not have played an important role as far as further development of the events were concerned. A part of the Volkashins possesions on the territory of Macedonia was seized by the feudal lord, Nikola Altomanovich, who took over Kastoria in the south, then by Vuk Brankovich who seized control until 1377 over the city of Skopje and the suburbs and also by the big zhupan Andrea Gropa who consolidated his positions in Ohrid. That way the whole rule of Volkashins sons was diminished and reduced to a very small territory in western Macedonia: from the west side, the territory expanded to Ohrid, from the east to the river Vardar except the lower part of the river Crna Reka that belonged to the Dragash family and from the north to Skopje and Mountain Shara. On this territory the power of the political role of the brothers Marko and Andreas was strongly felt which was proved by the fact that they started minting coins there and building their own monasteries. Before the Ottomans attacked the territory of the Kral Marko they had previously solved the situation with the rests of the despot Ugleshas state. The campaign toward these territories was led by several outstanding military commanders such as Evrenos bey, Deli Balaban Pasha and Lala Shahin Pasha. In the period from 1382 to 1384 they conquered many significant fortresses and cities in the eastern part of Aegean Macedonia such as: Kavala, Marulija, (Avert Hisar), Dramma, Zihna, Veria and one of the most important places among them, the city of Serres that came under the Ottomans control on the19th September 1383. With this, the subjugation process over the whole former Ugljeshas state was completed and if we take into consideration that the brothers Dragash have already accepted the vassal status for their states it becomes clear that the Ottomans seized control of over more than a half of the Macedonian land. The new Ottoman campaign, aiming to take control of the rest of Macedonia, to the west of the river Vardar, still under control of Volkashins son Marko, started out in 1385 and was led by Timurtash Pasha the beylerbey of Rumeli. After he had mobilized large troops he firstly headed toward Prilep and Bitola, the two largest cities in Pelagonia. The breakthrough was made probably through the vassal state of Constantine Dragash. Considering the fact that the main idea of this Ottoman conquest had been to terminate the Kral Markos rule, they firstly attacked and conquered the city of Prilep which gave up without resistance. Immediately after the defeating of Prilep, Bitola was under siege but the city put up very strong resistance. After a certain period of time the city was definitely overpowered and raided as a punishment for its disobedience
122

for giving up without resistance. The conquest of these two cities abolished the sovereignty of Markos Kingdom and it seems that mainly as a result of this Ottoman campaign the certain vassal relationship between the Kral Marko and the Sultan could have been established. Timurtash Pashas campaign was also felt in the largest city of Macedonia, Salonica, which was the target of the Ottoman forces on their way back from their campaign in Albania. This first attempt to defeat Salonica failed but that did not reflect the Ottomans intention to give up on the idea of gaining control over the largest city of Macedonia. Finally, in 1387, after two years of attempting, Hayreddin Pasha finally defeated the city. However, the defeat was not final. Only one small Ottoman troop was situated there being charged to guarantee the payment of the annual tax (harach) that had been previously arranged with an agreement for recognition of the absolute Sultans rule by the citys authority. However, this troop had been situated there for a 3-year period only. In 1390, the troop was withdrawn and very soon in 1391 or at least until1394, the troop was brought back again, proving the fact that in the last decade of the XIV century the most important seaport city in Macedonia was completely under direct Ottoman control. The Ottoman campaign from 1385 did not mean the conquest of the Central Macedonia only. In the following years (until 1391/92) almost all of the more significant cities from the western and eastern Macedonia were conquered, as well, such as: Edessa, Ohrid, Kastoria, Kratovo, as well as, Skopje. Although, Skopje put up strong resistance that in the end the conquerors charged down and the city of Skopje was finally taken by storm and transformed into a strong military base suitable for further campaigns on the north, towards Serbia and Bosnia. Skopje seemed to be the last point wherefrom the new conquerors were offered resistance. Its defeat signed the subjugation of Macedonia. The existence of the vassal states, those of Kral Marko and Constantine Dragash, symbolised just small islands in the Ottoman Sea. Their agony lasted until 1395 when both of the brothers, like the Sultans vassals, died at the battle of Rovine fighting against Walach Voyvoda Mirche. The short-lasting liberation of Salonica (1403-1430) performed by the Byzantine Emperor Manuel II at the beginning of the interregnum of the Ottoman Empire was also irrelevant as far as Macedonia was concerned. Macedonia was sealed firmly within the new state and the new laws and regulations started changing the lifestyle.

123

3. Territorial and administrative organization of Macedonia within the Ottoman state The internal structure of the Ottoman Empire was built on the inherited structural fundaments of several states that used to exist in the area of Near and the Middle East. Basically, it was the heritage of the Seljuk and Byzantine Empire as well as of some medieval Balkan states. The Ottoman Empire was a theocratic state as the other Islamic states. The absolute ruler was the Sultan with unlimited rights as far as political, military and state issues were concerned and for its acts he felt subordinate only in front his God Allah. The Imperial State Council or Divan, composed of high government officials, represented the authority operative mechanism. The special place in the Divan was reserved for the grand vezier who was the first adviser and assistant of the Sultan and on the behalf of the Sultan he was implementing all of his political decisions. The Divan, as the highest body, could have been addressed by every single person in the state, no matter their class or religion, in oral or written form of any kind of issue. The people (reaya) usually addressed the Divan by sending delegations. The basis on which the Ottoman Empire built its system of justice was the religious precepts found in the Shariah. The issues that were not discussed in the Shariah were regulated by numerous Sultans laws or kanuns which should have been harmonized with the basic legislative document. The first Ottoman Sultans paid much more attention to the territorial and administrative organization and governance of the newly conquered territories. Firstly, they were divided into several districts or socalled sanjak or liva, governed by a sanjakbeyi or mirliva. When the Ottoman rule in the Balkans was fortified, the eyalet of Rumeli was established putting all the European conquered states under the same jurisdiction. The center of this most significant governing and political body was Edirne and then Sophia. A counterpart of the first eyalet in the Balkans appeared to be the eyalet of Anatolia on the Asian territory. Later, other eyalet-s were created. In the second half of the XVI century 16 of these eyalet-s existed. These 16 governing bodies covered the authority of sanjaks, which by their side were composed of smaller administrative units so-called kaza (townships/companies). Kazas were judicial and territorial units governed by a kadi and consisted of the smallest administrative units, vilayet and nahiya. The territorial division into vilayets used to have a temporary status because the regular administrative units, nahiya, gradually replaced them
124

all. The Balkan nahiya most often fitted the pre-ottoman zhupa. The same territory of a zhupa was just given the new name nahiya. This administrative and territorial structure, with some changes mostly of formal character, remained intact until the end of the Ottoman Empire, which also played the most important role for its successful functioning and represented an efficient controlling mechanism of the central authority over the local authority. However, Macedonia constantly was made part of the Rumeli eyalet and its territory which was divided into several sanjaks. In the XV and XVI century there were 7 sanjaks, formed in different periods of time, which totally or partially spread over the territory of Macedonia: Pasha sanjak, Kyustendil, Ohrid, Salonica, Skopye, Ioannina and, with a temporary status, Florina sanjak. One of the oldest and the largest sanjak was that of Edirne, which was directly governed by the beylerbey of Rumeli with the title pasha which is why it was later called Pasha sanjak. This sancak spread over the largest part of southern and northern Macedonia. During the first decades of the XV century the following cities that at the same time were centers of kazas and nahiyas belonged to these sanjaks: Drama, Zihna, Nevrokop, Demir Hisar, Avret Hisar, Serres, Salonica, Enixe Vardar, Siderokapsa, Veria, Serfidze, Hrupishta, Kastoria, Biglishta, Skopje, Tetovo, Kitchevo, Veles, Prilep and Bitola. Due to the fact that it was a very large sanjak by the time it became unsuitable for governing and for this reason by taking out some territories two other sanjak-s were created, those in Salonica and Skopje, dividing the Pasha Sanjak into two separated and disconnected parts. The sanjak of Kyustendil spread over the territory of Macedonia, Serbia and Bulgaria and is believed that it was formed after the death of Constantine Dragash (1395) who ruled this area as an ottoman vassal. This sanjak constituted the whole north eastern part of Macedonia with the following territories and administrative centers: Kratovo, Nagorichane, Slavishte, Shtip, Kotchani, Pijanec, Maleshevo, Strumica, Petrich, Melnik, Doyran, Boimija, Konche, Tikvesh and partially Mariovo and Pchinja. The forming of the Ohrid Sanjak was also connected with the year 1395 when Kral Marko died in the battle of Rovine. Only a small part of western Macedonia belonged to the sanjak with its capital in Ohrid, while the rest of the territory spread over to Albania. Towards the end of the XVI century the following Macedonian kazas belonged to this sanjak: Ohrid, Debar and Starova, these belonged to the following nahiyas: Ohr125

id, Prespa, Debartza, Upper Debar, Reka, Zhupa, Dolgo (Golo) Brdo, Mokra and Gora. The sanjak of Salonica, as previously mentioned, was created by taking out some of the territories belonging to the enormous Pasha sanjak. The period of forming for this sanjak is not exactly known but in the middle of the XVI century when the sanjak strengthened itself as a governing unit the following kazas were made part of this sanjak: Thessaloniki, Veria, Avret Hisar, Enidze Vardar and later Edessa and Siderokapsa. The Skopje sanjak with its capital in Skopje was formed no later than 1553 when for the first time this area was mentioned as a sanjak governed by sanjakbey. These belonged to the ex-Pasha sanjak kazas such as: Skopje, Tetovo, Prilep and Kichevo. This sanjak spread mainly over the territory of Macedonia, as well, with an exception, on the north including the nahiya of Kachanik and which did not undergo major changes in the constitutional portion. Besides the above-mentioned sanjaks another one that penetrated the territory of the southwestern Macedonia was the sanjak of Janina including the kaza of Grebena (Grevena). The existence of the sanjak of Florina was noticed on the territory of Macedonia for a short period of time, whose territory coincided (matched) with the territory of Florinas kaza but only temporarily between the 1520 and 1530. Around 1530 it was abolished and reaffirmed as a kaza of the Pasha sanjak. This administrative structure of Macedonia was kept intact during the next centuries of the Ottoman domination. Nevertheless the borders of the state had the tendency of gradually moving toward the north. These sanjaks remained integral without significant territorial changes, while also existing within these borders for a longer period of time functioning as a stable administrative and governing units.

4. The Ottoman feudalism The Ottoman state was organized under the basis of the military feudalism system so called the Tmrl Sipahi system, which by its side was based on the land state ownership. The absolute owner of the land on the territory of the Ottoman Empire was the state represented by the Sultan. The Sipahi (cavalrymen) was the holder of a fiefdom of land tmr; granted directly by the Ottoman sultan, and was entitled to all of the income from that land, in return for some state service and above all military service. The peasants on the land were subsequently obliged to pay
126

taxes to the owner Sipahi as well as to the state. So the Tmrl Sipahi system was based on the principle of shared ownership, which means that the state, sipahi and the peasants had the right to the same land at the same time. Sipahi were actually after the state nominated the second owners of the land. Three forms of land grants existed with different annual revenue: timar, with the annual revenue of 2,000 to 19,999 akches; zeamet with 19,999 to 99,999 akches and khass with over 100,000 akches of annual revenue. The amount of the annual revenue determined the range of the military obligations of the sipahis. The owners of the land with the smallest annual income, timar, had to participate in the military actions with their own war equipment while those with larger timar had to procure their assistants (jebelu) providing them with armies, as well. Sipahi had no rights to convey their timar and zeamet neither by selling nor by concession or in form of grants. They actually had at their disposal the lands revenues and not the land itself. The timars son could have succeeded his father only if he had undertaken his military obligations. This kind of military feudalism was installed over the territory of Macedonia in the middle of the XV century where mostly timars with the annual revenue of 2,000 to 6,000 akches prevailed. In the period of the early Ottoman domination in Macedonia there were also sipahis Christians in possession of timars. They were actually members of old Christian feudal class, and the affiliation to this class was mainly a criterion for obtaining timar. The integration of these Christians into the Ottoman military structures was a deliberate political decision of the Ottoman state with a purpose to calm down the rapidly conquered territories and to neutralize the local feudal class. In the middle of the XV century the Christians possessed 27 timars and one zeamet from the nahiyas of Prilep and Kichevo and in 1466/67 in the area of Debar the number of the Christians timars was 18. The zaemet owned by Gerg Stepan, subashi of Kitchevo, besides the city of Kitchevo it also included 29 villages, 23 mezras and 1 monastery with annual revenue of 50,200 akches. With the passing of time the number of Christians timars constantly declined and in the XVI century they almost completely disappeared. This phenomenon is basically duce to their conversion into the Islamic religion and dissolving into the Muslim feudal class or due to the lost of their feudal possessions that transformed them into members of the ordinary people, reaya. On the territory of Macedonia existed the khass, the largest but at the same time the most infrequent form of property in the Ottoman Empire. Some of the most profitable resources in Macedonia such as the
127

mines in Kratovo, fishing at the Ohrid Lake and nearby rivers, Struga with several nearby villages, the fertile soil on the area of Salonica and Bitola, were all the Sultans khass. Besides the Sultan, viziers as well as other high state officials were also in possession of khass. The well known Isabey from Skopje, was one of the major feudal lords in the Balkans in the XV century and the khass in his ownership, excluding the city of Skopje, brought him an annual revenue of 763,000 akches. The peasants appeared to be the third conditional owners of the state land and its main cultivators, who regardless of their religious affiliation were commonly called by the name of reaya. In its widest context, the term reaya was used to indicate the subordinate - the producers, whose status in the state, in contrast to the military class members, asker, forced them to pay taxes. In the later period, the term reaya referred only to the Christians. The peasants possessed limited land in size from 70 to 150 donums depending on the lands quality. The Christians called this land with the Slavic word bashtina and the Muslims called it chiftlik deriving from chift meaning pair, relating to a pair of oxen necessary for the cultivation of one chiftlik or bashtina. In order to obtain a bashtina the peasant should have paid a tax to the feudal lord, sipahi. After that the peasant got in a possession of so called tapu for the land that could not have been taken away until he has completely fulfilled his obligations, came out in the regulations for the granted land. With the permission of the sipahi the peasant could have inherited or sold the right of using that land. The new holder of the land should have accepted all feudal obligations of the previous one. There was also a law that forbade the reaya to leave its living place at its own will and to move somewhere else. The sipahis were legally supported to be in a position to constrain the run away peasant to come back to his land within a period of 15 years. In this way the reaya was double chained both to the feudal lord, sipahis and to the land. It could not have changed its status because it had been strictly and clearly regulated by law that the son of the reaya is the reaya himself. The economical subordination of the reaya was demonstrated by the payment of the feudal rents that the peasant should have given to the feudal lord and to the state. There were three types of feudal obligations: labor obligations (kulluk, angariya), payments in kind (productive) and cash (financial) payments. At the beginning the most common form of taxation was the payment in kind that was gradually substituted by the cash payment. The less represented was the labor obligation which often
128

was the most beneficial for the state. The peasant had to participate offering its own livestock in the construction and reconstruction of the roads, fortresses, bridges and all other public buildings, to transport the food, weapons and equipment necessary for the troops and so on. In some cases they had to build a house and a granary for the feudal lord, to move to the granary the part of the production called tenth (ushr) that as a payment in kind should have been given to him as well as to work several days free of charge on his property. Payments in kind in most cases were beneficial for the direct feudal lords. Fundamental payment in kind was above mentioned tenth taken from different agricultural products. There were payments in kind for some agricultural products that were committed to a cash payment on insistence of the feudal lords and more over against the official legislation. Within the legal procedure the feudal lords were taxing all the male Christian population capable of work. This tax was called ispendze and its whole amount was 25 akches while the same tax taken by the Muslim population was only 22 akches (called resm-i chift). There were also cash payments for the livestock, sheep and pigs, for the summer and winter pasturelands, for the mills, rolling mills, steam-hammers and so on. Sipahis were charging many other cash payments that were not related to the production such as a wedding tax, heritage tax, offence fines and others. The state itself participated also in collecting taxes. The most common state tax was so called haraj. It was paid only by non-Muslim population or better by the Christians and Jewish people as a substitute for military service in order to prove their loyalty towards the state. Although well known as glavarina, until the end of the XV century the most general taxes were levied using the household (hane) as the basic taxation unit rather than the individual to ensure revenue stability through group obligation. Basically, the amount of these duties was varying in relation to the income status of the land holder and the states financial needs, but it was constantly increasing and from 140 akches in the XVI century it reached the amount of 400-500 akches at the beginning of the next century. The most painful tax that Christian reaya had to pay was devshirme known as blood tax. Devshirme (derived from Turkish: devirmek - collection, gathering") was the systematic collection of non-Muslim children and their involuntarily taking to Istanbul and conversion to Islam followed by their special educational training. The most talented children so called ich oghlan (inner children) were chosen and further trained in one of the Sultans palaces in order to take part in the personal Sultans
129

entourage. The other children ajemi oghlan were mostly recruited and became part of the Janissary corps. Janissaries were brought up as Muslims and were in close relation to the Dervish group of Bektashis. They enjoyed great privileges that enabled them to reach high-level positions in the state hierarchy. During wars they served as infantry taking always the central position in the military formation protecting the Sultan. In the period of Suleyman the Magnificent (1520-1566) the janissaries reached the number of 12,000. They were abolished by the Sultans act in 1826, after they had lost their military significance, transforming themselves into a destructive and uncontrolled force. It is believed that the devshirme was lifted around the middle of the XVII century. Although all non-Muslims within the Ottoman Empire were classified as protected reaya, the obligations as the haraj and devshirme were the most obvious examples of the religious discrimination and unequal treatment towards them compared with the attitude towards the Muslims. Besides the ordinary taxes, the state in certain periods imposed additional obligations (avarizi-i divaniyye ve tekalif-i orfiyye) that ultimately deteriorated the living conditions of the reaya. Due to the fact that one part of the reaya was engaged in special state services they enjoyed some tax relief. In some of the cities, the craftsmanship marked significant progress. It particularly referred to some specialized craftsmen, especially those dedicated to the production and servicing of the weapons in the fortresses of the cities. That is why all the population of Salonica, Muslims and Christians, were released from the additional duties in exchange for protection of the 24 towers at the Gulf of Salonica. The citizens of Ohrid were also released from the additional taxes in exchange for maintaining the Ohrid fortress. Among the rural population such special responsibilities and services were also developed which were carried out for the benefit of the state. These special jobs provided their doer with certain tax alleviation. It referred to the following: voynuks, martolos, falconers etc. The voynuks were members of a special military formation within the Ottoman Army. They were armed with lances and representing an auxiliary unit they most often were acting as advance guard in the battles. The regular voynuks were Christians while the higher ranged senior positions belonged to the Muslims. The most present all over Macedonia were so-called dervenjis who were in charge of providing and maintaining the safety of the places on the public roads that were considered as hardly traversable and dangerous. This office was basically carried out by the Christians from the villages, who were located near the passageways where they were giving
130

drum signals to the passengers if the road was free or passable. As a result of the tax alleviations the members of these special groups were known by the name of privileged reaya.

5. Demographic changes 5.1 Colonization The Ottoman conquest of Macedonia brought changes in all living spheres, but it seems that the most impressive were those in the field of dempgraphic changes. Immediately after the Ottoman conquest, there was a very strong colonization wave of Muslim population composed of Turkish ethnic elements which covered the territory of Macedonia. The new settlers firstly inhabited the city centers. The medieval Macedonian cities had already been established as economical centers of their own areas as well as strategic mainstays (anchorages) which had the role of being a significant crossroads. That is why the majority of the colonizers headed towards the cities as the most suitable centers for control over the Christians rural suburbs. Initially they were settled by military garrisons and shortly after the new administration were established by recruiting mostly Muslim elements. This administrative and military presence in the cities has naturally withdrawn all other necessary services for regular spiritual and holy functioning of the urban Muslim (structures) environment. This was typical for the larger cities such as Serres, Skopje, and Bitola which were mainly settled by Muslim population during the second part of the XV century. The conquerors insisted to settle the emptied areas basically with their loyal people, important craftsmen and traders whose activities were closely related to the further military actions. The Ottoman chronicle writer Ibn Kemal, wrote about Yigit bey after he had conquered the city of Skopje: the emptied houses of the heretics, and there were plenty of them, filled them with its sipahis and slaves, and focused intensively on the reconstruction and reparation of the damages made in that place tuning it into his own headquarter. These kinds of activities focused mainly on inhabiting a proper population in the conquered cities such as what was undertaken in Ohrid and Shtip. Creating the proper population was carried out by powerful and influential people that established family domination such as the infamous families, Ohrizade and Ishtipzade. The well-known commander Gazi Evrenos Bey, in the cities of Serres and Enidze Vardar, did the same.
131

The most relevant colonization element for other territories outside the city centers was Yuruks whose settlement in Macedonia was particularly intensive in the XV century. Declaratively they voluntarily settled the territory but behind this voluntary settlement was often hidden coercion or pressure, which was mainly motivated by the military, political and economical interests of the Ottoman state. The most often settled areas were those connected with the important communication and strategic directions in Macedonia such as: the area of Salonica, Serres and Ovche Pole. Besides the economic role these nomadic stockbreeders wore the military role as well because a part of them was included in a separate military organization. Yuruks in the territory of Macedonia were organized in two huge sanjaks: the Salonica sanjak and Ovche Pole yuruk sanjak, named by the territory on which they were concentrated. In each of these sanjaks there were a determined number of yuruks military units, by the name of ojak, which totaled 30 people in each. It is assumed that in the XVI century 17,600 yuruks were included in these military units, while the total numbers of yuruks in Macedonia reached 140,000. With the passing of time these nomadic people became a sedentary population whose occupation besides stockbreeding was extended to agricultural activities. During the period of the Ottoman rule, a numerous population of Jewish settled the area, too. Fleeing from the inquisition in Spain and Portugal, one part of the Jews known by the name of Sefardim (Spanish Jews) found a safe shelter in the Ottoman Empire. Most of them settled the city of Salonica which in the middle of the XVI century could count around 3000 Jewish houses. In 1530, they were organized into 21 municipalities known by the following names: Spain, Sicily, Magrebi, Lisbon, Italy, Otranto, Ezhaim, Old Catalonia, Aragon, Old Sicily, Shalom, Madras, Apulia, Provence, Castiglia, Evra _Portugal, Alaman, Gerush - Kalavrish (Calabria), Saragossa and Korfu. That was why this city was named the city mother of Israel. From there the Jewish people started inhabiting the other Macedonian cities. The census results from 1528 indicate that the Jews came to Shtip from Salonica and the same was assumed for the Bitolas Jews who originally were from Aragon-Spain and Portugal. The expelled Jews from Sicily and Italy arrived in Macedonia from Dubrovnik, and after the battle of Mohcs in1526 other Jews from Buda, Pest and Alba Reil moved to Kavala, Serres and Drama. There were also other cities where Jewish colonies were established such as: Skopje, Veria, Kastoria, Shtip, Kratovo, Strumitsa. The Jewish settlement not only enriched the ethnical structure of the Macedonian cities but it
132

was also an incentive or even a stimulus for faster economical and commercial development. In the early years of the Ottoman domination there were cases of compulsory deportation of indigene or native Christian population. Two such cases of the XV century were linked to the cities of Ohrid and Skopje. The first is when the Ottoman Sultan Mehmed II Fatih ordered a deportation of the Archbishop of Ohrid, Dorotei, to Istanbul in 1466, together with other clerks and bolyars who probably were expatriated because of their anti Ottoman acts during the Skender-Beys rebellion. The expatriated citizens from Ohrid created there own settlement in Istanbul called the Ohrid quarter and it was registered within the population census in Istanbul almost one century after the expatriation. At the same time or nearly in 1467 the citizens from Skopje, around 15 houses, were expatriated to the Albanian city of Konjuh (Elbasan), which was constructed as a fortress to help the fighting against Skender-Bey. In the census of Elbasan besides these Christians from Skopje as Elbasans citizens appeared other families from Ohrid, Kastoria and Serres that were compulsorily moved into this city. The demographic structure of the population has been strongly influenced by frequent wars, rebellions as well as by the feudal anarchy, which was the main reason for the Macedonian Christian populations migrations and mass leaving of the whole regions. As a result of these migrations, by the end of the XVII and the beginning of the XVIII century, the western parts of Macedonia started gradually being settled by people from Albania. Until the end of the XVII century the Albanian presence on the territory of Macedonia was still modest. Their first mass settlement in the western and northern parts of Macedonia was marked after the withdrawal of the Austrian troops from Macedonia (1689/90) during the great Austro-Turkish War (1683-1699). With the withdrawal of the Austrians a large part of the Christian population from the north, which participated in the war allied to the Austrian troops or participated in the Karposh Rebellion in 1689, moved to northwestern Macedonia. The greatest migration happened from the regions of Tetovo, Skopje, Kumanovo and Kriva Palanka that caused desolation of whole areas and extinction of many settlements. Very soon loyal Muslims Albanian people from neighboring Albania, settled these areas that brought significant and (durable) permanent changes in the ethnic structure of the population of these regions. This settlement however was strongly encouraged by the central authority that was giving to the outstanding Albanian beys the right to rule whole areas. It is well known that immediately after the
133

Karposh uprising, a ferman or decree was sent to the serasquer of Morea (Peloponnes), Arnaut Kocha Halil Pasha, who took part in the suppression of the rebellion, which ordered that the outstanding and brave beys of Arnaut within the range of your dominium in the name of recognition and awards to be given 25 parcels of land. All these beys in a short period of time became very powerful local potentate, of the range of the central authority control. The Albanian settlement in Macedonia continued during the whole XVIII century, especially during its last decades when the anarchy within the Ottoman Empire culminated. The authority was incapable to act in front of the independent Albanian beys that were in possession of their own troops composed of Albanians. In the period of the powerful Ali Pasha of Ioannina all of southeastern Albania, where there were numerous Slavic settlements, which were inundate with Albanians. Exactly in that period the Albanians reached to the Ohrid Lake or more precisely to the monastery St. Naum. The Christian population was constrained to move towards the east also in the period of the Great Mustapha Pasha from Skadar, who during the first half of the XIX century possessed territories, which spread over up to the river Vardar. The attacks in the areas of Gostivar and Tetovo forced many Macedonian Christians to move away and Albanians settled their places. Therefore the Albanian settlement proceeded deeper in the Macedonian territory moving towards Skopje, Kumanovo, Kichevo, Prilep, Bitola, Veles and Tikvesh. It is accounted that in the period from 1780 to 1840 the number of Albanians in Macedonia rose to 50,000 people that mainly came from the Albanian regions. The Albanians mostly came from Mat Luma, from the Peshkopi (Peshkopia) region, then from various parts of northern Albania and from South Albania, the area of Koloniya and The District of Korcha, from Golo Brdo and Elbasan. Ali Pasha of Ioannina in the year of 1788 devastated many Walach settlements such as Moskopole, Sisan, Nikolica and Plasa so that the Walachs were also compelled to emigrate. Many of them settled the Macedonian locations such as Krushevo, Bitola, Salonica and so on. This migration brought also further demographical changes of some Macedonian regions. 5.2 Islamization The second factor responsible for the demographical changes in Macedonia was the Islamization process. The process of expanding Islam
134

among the Christians started in XV century and it was most emphasized in the XVI century. Unequal social and economical status of the Christians in relations to the Muslims and their second grade civil status were the main reasons for the acceptance of the new religion. The inequality reflected in payments of higher taxes, lack of rights to be included into the state and into the military system of the Empire, veto on use of armies, lack of rights to witness in courts against Muslims and so on. For these reasons the conversion into Islam was the only way to avoid the discrimination and to reach the status of an equal member of the society. The process of Islamic conversion was strongly felt in the cities, where the concentration of the Muslim population was larger compared with the rural areas. Outstanding ex-feudal lords, craftsmen and traders were among the first that started the conversion into Islam all in order to maintain their positions in the cities. It was a guarantee that their property and positions in the cities would remain intact. Various Islamic religious institutions in the cities, which were the places where from Islam was being promulgated, played a significant role in the process of Islamization over the Christian population. Also the fact that the firs step towards the Isamization was made by the affiliates of the old feudal class was a factor that made other Christians from the ordinary citys raya to do the same. Moreover, the poor citizens in the Islamization process could see the only way out of the poverty was by embracing Islam. The rate of Islamization in the cities and the villages is reflected with the fact that in the second half of the XVI century 1/4 to 1/3 of the Muslim population was Islamized Christians. The typical characteristic of the urban Islamization was that the religious conversion was intended as an ethnic conversion, too. Actually the converted citizens, due to their permanent contacts with the numerous Muslims and to the strong social control, were constrained by not only converting their religion but also to accept at the same time the language, the attitudes as well as the lifestyle of their new religion. In that way by changing their religious identity they gradually were changing their ethnical identity, too. The Islamization of the Christian peasants was at a considerably lower level. It is shown by the fact that in the XVI century only 3% of the rural Muslim population previously belonged to the Christian community. Besides the economical reasons, the Dervish group of Bektashis played also an important role in the promulgation process of Islam. Their beliefs, that contained plenty of elements of the Christian and pagan faith of the Balkan peoples, facilitated the religious conversion of the Christian people. Holy Christian sites were usually chosen as places for construc135

tion of their tekkes so that with time those places became holy for both religions. This was the case with the Haydar Baba Teke close to Makedonski Brod, which rose up at a place that according to some beliefs the monastery of St. Nicolas was initially. It can be assumed that some affiliates of the Medieval Christian heretic movements, such as Bogomils, joined the Dervish ranks, as heretic groups whose faith was not in accordance with the official Islam. At the end, talking about the process of Islamization of the Christians, it is worth mentioning that the process itself was not a systematically and deliberately carried out process by the state. The infiltration of Islam among the Christians was mainly done by the inhabiting of one or more Muslim families on a Christian settlement or otherwise converting the religion of some eminent and respectable Christian family into Islam. In this context there is an indicative example, in the case of the village of Zhirovnitsa in the Rekas region. Actually, in the period from 1536 to 1539 the village was almost completely populated by Christians with only 3 Muslim families. The impressive fact is that according to the census result from 1583 the number of the Muslim families was up to 69 and the name of the first registered Muslim was Mustapha Zhupan. The medieval Christian title, zhupan, contained in the name of this person indicates to the assumption that he might have been the village leader or a person of great authority among the rural population of that area and the Islamization over him definitely strongly influenced the other Christians to accept Islam. Of course, the use of force by the local potentates or by the representatives of the local authority as the method for Islamization cannot be excluded. There are many examples such as those of Georgi Kratovski from1515 and of Zlata Meglenska from1794 that were publicly executed because of the fact that they had refused to accept Islam and that later were canonized and proclaimed Saints by the Christian orthodox church. There were also some remarks found in the protocols of the kadis from Salonica and Veria, which witness the presence of abduction and violent compulsion of Christian wives and girls to convert to Islam. It is assumed that mass conversion to Islam on the territory of Macedonia is marked in the period of the XVII and XVIII century when the instability of the central authority increased which intensified the movements and banditry from various bandit groups, which were coming from the neighboring Albanian regions. The Islamization in the region of Debar could be closely related to this violence. The second zone in Macedonia that was affected by mass Islamization in the XVII century was the area of the Rodope
136

Mountains in the southeastern part of Macedonia. In 1669, the most powerful Ottoman troops, preparing for the war against Venice on the Island of Crete, were passing through this region. This had direct influence upon the Christians that were living in these areas to embrace the Muslim faith.

6. Social structure of the population The citizens of the Ottoman state considering their social position and function generally were divided into two classes: military class, asker and ordinary subordinates, reaya. The members of the asker were citizens of high administrative positions as members of the armed forces or as a part of the religious, educational and administrative authority of the state, so called ulema. There belonged also the high representatives of the Christian society such as Patriarchs and other Church dignitaries and officials. Subordinates or ordinary people, reaya, were ranked below them and was composed of by the majority of the population regardless of their religious affiliation. The members of this class, Muslims and nonMuslims, had to pay taxes and had different limitations regarding their lifestyle. Actually, they were working, producing and paying taxes in order to provide the high living standard of the members of the military class, asker, that were united in one privileged class. This class division of the Ottoman state was strictly abided and the transfer from lower to the upper class was almost impossible, save exceptional cases. However, considering the strong theocratic character of the Ottoman state where Islam has been prioritized and privileged, the social status of an individual in this society was strongly determined by its religious affiliation. Non-Muslims had clearly defined position in the society and they were not equal to Muslims in the eyes of the law. Non-Muslims paid higher taxes and were not allowed to work in the state administration or the army. The state officials, commanders of the armed forces, land owners were all members of the Muslim corps. Naturally the religious inequality of the non-Muslims had a negative impact on their social status. However, some local church resources by the XV century proved that the Christian population used to have its own rich class in the early period of the Ottoman rule. In some records from Matka monastery near the city of Skopje the family Toshnik from Skopje is mentioned and in the region of Kratovo the names of the families Bojkich and Pepich are also mentioned for the period of the XV and XVI century. In later resources this old Christian aristocratic class cannot be found, but representatives of the
137

higher Christian social strata remained officials of the Ohrid Archbishopric (archbishops, metropolitans, bishops). It was the only feudal institution from the pre-ottoman period that continued to exist within the new political structural framework. Besides the devastating loss of many churches, monasteries and deprivation of the property, the Ohrid Archbishopric remained one of the largest feudal landowners. The members of the Christian reaya with special status, who were implementing various activities in favor of the state or were considered as an auxiliary military corpus, were made part of the richer Christians, too. Reciprocally for their services, they were freed from payment of different taxes and most often from the so-called additional taxes of the state that made their economical status more favorable. The Christian artisans and merchandisers who were living in larger cities can be also included into this group. The urban reaya regardless of their religious affiliation led a better and safer life compared with the life of the reaya members from the rural areas. The feudal dependency was less felt especially in larger cities. Having developed the craft industry, the cities were offering great professional opportunities and they also had fewer obligations to the state. Poor people, beggars, servants and slaves without considering their religious affiliation were placed on the bottom rung of the social scale. These people in order to survive were forced to accept the hardest or the lowest paid jobs otherwise they were begging and having their free meals in various church institutions. In the so-called imaret, the soup kitchens in the larger cities, were regularly serving free meals for the poor people.

7. Decline of the Empire and changes in the timarli-sipahi system The rule of the sultan Suleyman I (1520-1566) is considered as a zenith of the power of the Ottomans Empire. The fact that its territory spread over and consolidated its positions on three continents counting a population of over 20 million inhabitants made the Empire one of the most powerful states of the World, but at the same time the first symptoms of its decline also appeared. The first signs of that process came out with the Suleymans campaign failure to Vienna and his death in 1566. From all of the 13 sultans that ruled within the period of 1566 to 1718 only two of them Murad IV (1623-1640) and Mustapha II (1695-1703) were capable to rule. Selim II (1566-1574) was a notorious alcoholic, his son Murad III (1574-1595) strangled his 5 brothers and spent 20 years in his
138

harem leaving behind 103 children; Mehmed III (1595-1603) in order to ensure his rule he eliminated 19 brothers. On the other side, the whole XVII century was full with wars that often were led on both fronts, the European and the Asian. The Kandiyan War (1645-1669) ended reaching its objective. The island of Crete was conquered but with lots of human and material losses. From the several wars that in the second half of the XVII century were led on the European ground against Poland, Russia and Austria, the hardest consequences for the Empire marked the war with Austria. The campaign to Vienna that started glamorously in 1683, ended catastrophically with the peace agreement in Karlovci in 1699. With this peace agreement the Empire underwent and suffered the greatest territorial losses in its history. The main political history of the Ottoman Empire during the next, XVIII century, took place on the battlefields, too. The Austrians were again its main enemy, then Russia and Iran. From all wars during this century Russia appeared to be the leader of the antiOttoman policy and in XIX it played the main role in the support to the Balkan Orthodox Christians battle for the liberation from the Ottoman domination. Political and military crisis of the Empire was followed and strengthen by the deep changes that affected the timarli-sipahi system as well. The basic reason for the changes were the gradual disruption of the immovable property character of the timar as well as the more often transfer of the same property to the ownership of persons who were not members of the sipahi rank. Even more often many aristocrats, merchandisers and officials using bribe and fabricating documents were becoming the owners of the sipahis land. They were also avoiding the military service which was an obligation when in possession of that land. During wars deputies replaced them who were often not well trained for wars and were not appropriately armed as well. The withdrawal of the timars by fabricating berats of the legal owners contributed to the destruction of the small timarli-sipahi structure and was a further threat to the whole timarlisipahi system.The sipahis numbered 87,000 during the period of Suleyman I rule, this was reduced to 45,000 in 1609. At the same time with the purpose of empowering the military capacity more janissaries were recruited and placed in different garrisons throughout the country. However, it was the fact that the janissaries were not any more disciplined or a fanatic army such as the beginning of their creation. Their formations more often filled by persons that were not recruited by devshirme and in the cities where they were positioned they were even more rarely doing
139

their military duties and started occupying themselves with trade, usury, crafts, transforming themselves into influential political force. The appearance of the new form of feudal property, so called chiftlik, was one of the results of this crisis in the timarli-sipahi system. The creation of chiftlik was enabled with the reayas rights to convey, sell, grant or inherit the proper land under special conditions. In this way the land of the reaya became a subject of the market and so emerged the opportunity for the land to come into the possession of persons who were not farmers. The owners of this reayas land appeared to be members of the feudal class and the army. Step by step by acquisition and fusion of small-sized lands the people were becoming fief-holders chiftliksahibi and the peasants who were working on that land were called chiftchi. Actually the chiftliksahibi was a third person infiltrated between the reaya and sipahi and acquired the right of owning the peasants land. Deprived of their own land, the peasants besides the taxes that they had to pay to the sipahi also had to give a part to the chiftliksahibi. In Macedonia the process of usurpation of the state reayas land can be followed from the end of the XVI century and until the end of the following century the chiftliks became the dominant form of landowning. In the next period this process became even stronger which contributed to the whole domination of the chiftlik system in the Empire and in the XIX century the timarlisipahi system was completely abolished. The resistance of the sipahis as well as the attempts of the central administration to stop the expansion of the chiftlik system was absolutely ineffective. The crisis in the Ottoman society and in the timarli-sipahi system was strongly felt by the peasants. Due to the deficit in the treasurary the central administration intensified the economical pressure towards the reaya by increasing the amount and the number of the taxes. The details that the haraj and the additional taxes which were in the range of 50-70 akches or 40-60 until 1582 is an illustration of the increase in taxes and by the end of the XVI century the amount increased to 240 or 300 akches. The pressure towards the reaya was more strongly felt in the period of wars. Then the sales of the agricultural products increased but the prices lowered and this was valid also for those free of tax charges people. Local potentates, who sometimes collected the haraj twice a year, often used this situation. The money loans that were inevitable for peasants in order to fulfill their tax obligations were a demonstration of another way of extreme exploitation. The guarantee for the loan was the land and it appeared to be one of the modes used to confiscate the land from the peasants who were not always capable to pay back the high-interest loan.
140

Sometimes the peasants were not able to give back the loan and therefore they were forced to leave the land. Such is the case of the Ohrid casa when in 1606 the people were fleeing from their houses in order to avoid exaggerated interest payments that were charged by the usurer. The reayas refugees most often went to the cities, which in the following centuries due to this migration were progressively increasing the number of their Christian citizens.

8. The period of anarchy and banditry The transformation of the feudal relations within the Ottoman Empire marked deeply the derangement of the classical social structure of the Ottoman state. The Empire was more often defeated in the fights with the modern European troops, loosing its territories with every new peace agreement and becoming more and more economically and politically dependant on the Western European countries. Internally, the situation was becoming even worse and more complicated due to the self will of the empowered local feudal lords. Their power was so increased that some of them were in possession of their own army and led an independent policy from the Istanbul administration. The central administration was not able to control the extensive process of the chiftlik system that contributed to the growing dissatisfaction of the sipahis as well as of the janissaries and the reaya. The state led by incapable sultans started being affected by the anarchy and chaos losing control over its territory. The anarchic situation in the Empire was also reflected in Macedonia. At the beginning of the XVIII century in the northwestern parts the consequences of the Austro-Turkish war (1683-1699) were still felt. A large portion of the population which during the battles against the Ottoman army were fighting on the Ottoman side left their homes. A lot of villages were devastated and the land remained untilled. In 1704 the monk Jerotij Rachanin crossing Ovche Pole wrote: and we came to the 13th lodge in Gorobintse (Ovche Pole)Here, from one place we managed to count 14 large churches made in white stones and now they are all desolated. On the other side, plenty of banditry groups were crossing over the territory of Macedonia and in the same period they were collaborating with the state officials. These banditry groups, mostly Albanians, composed of around several hundred people caused serious damage in the western and central parts of Macedonia. They attacked travelers, caravans, monasteries, while also entering the cities and villages robbing
141

and killing people without remorse. Their power and courage was so huge that they often attacked big cities as well. It is known that in 1711 around 1000 bandits from Mat (Albania) supported by the mutesellim of Ohrid, attacked Bitola several times. These bandits were often accompanied by martolos who actually had to provide peace and fight against the bandits. One of them was the apostate martolosbash Hibetulah, who had been terrorizing for six years the region of Florina, Edessa, Kastoria, Bitola and Prilep and was murdered in 1771 by the additional troops sent by the central authority. After his death the solders from his military formations continued to maltreat the people in Bitola region. The intensity of these bandit actions is also proven by the fact that in 1778 the Rila Monastery was set on fire, and in 1780 Albanian bandits from the district of Kolonya robbed the Monastery Slepche near Bitola. The measures undertaken by the central administration were inefficient and they could not stop the expansion of the terror, violence, banditry and the general lack of safety on the territory of Macedonia. Thanks to these banditry groups that also played the role of mercenaries on the territory of Macedonia, a few feudal lords managed to obtain independency on the territory of Macedonia in the XVIII century. The property of the family Abdil-aga Shabenderoglu expanded on the regions of Dojran, Petrich and Melnik while the families of Ali-bey and Ismail-bey obtained the independent status at the region of Serres. Six thousand Albanian mercenaries supported their rule. The territory around Ohrid, Debar and Skopje ruled the feudal lord apostate Kara Mahmud Pasha Bushatlija from Skadar, the area of Tetovo, Gostivar and Kichevo was under control of the so-called pashas from Tetovo and Ohrid was ruled by Dzeladin-bey. One of the most influential apostates among the feudal lords on the Balkan at that period of time was Ali Pasha from Ioannina whose rule covered the whole southwestern part of Macedonia with the headquarter in ioannina. In 1788 he burglarized and destroyed more Walach settlements in Epirus among which was also the city of Moskopole (Voskopoj), whose citizens fleeing from his throngs settled the region of Bitola, Krushevo and Salonica. Much later in the third decade of the XIX century the central Ottoman administration managed to put under proper control this situation liquidating some of these potentates. The anarchic state in Macedonia was further compounded by the presence of the so-called krdzalis or forest bandits that were hiding in the mountains. They spread over the Balkan Peninsula after the war that was led by the Ottoman Empire against Austria and Russia in the period from 1787 to 1792. They had their shelters on the following mountains: Shara,
142

Skopska Crna Gora, Rhodopes, Ograzhden and Plachkovitsa. These groups, composed mainly of war deserters, were well armed and numerous, which sometimes reached as many as 7,000 people. The targets of their attacks were villages, cities, monasteries and all those places where there could have been some riches confiscated. In 1792 a group of around 2,000 krdzalis from the area of Debar burglarized the Prilep kaza and then the cities of Veles and Shtip. In Strugas Church codex of St. George there is a record, which proves that around 3,000 krdzalis came to Struga together with the armed forces of the local ayans causing immense damages. Such anarchic situation in the Ottoman State continued during the first decades of the XIX century until the reformatory processes of the state did not calm the situation to some extent.

9. The resistance against the Ottoman authority The process of the internal social changes as well as the external defeats, which were faced on the battlefields during many wars began the erosion of the Ottoman feudal system. These were the reasons for the increased exploitation of the reaya and the deterioration of their situation especially that of the Christians. This caused a reaction by the Christians and they started opposing the increasingly heavy duties towards the direct feudal master and towards the state. The resistance was characterized by two evident tendencies. The first one was towards the social character and was directed against the exaggerated exploitation and the tyranny while the other one was expressed to some extent to the liberation aspiration of the oppressed. The resistance to the economical exploitation was mainly expressed through non-armed opposition that occurred in different ways and forms. Abandoning of the land and moving to other land parcels, the transformation of the ploughed land into vineyards and truck farms or yards, hiding during the censuses or during the periods of collecting taxes, avoiding tax payments (and many others) were the most common resistance forms. In 1655, the court in Bitola made a resolution to free the peasants from the villages of Ostrec, Kichevo, Skochivir and Trnovo from the tax payments for a three-year period only with the scope of bringing them back to their abandoned homes. In order to decrease the economical pressure the peasants also used to send complaints and requests constantly to the high authority organs, most of all complaining about the behavior of the local feudal lords. These complaints sometimes developed into mu143

tiny especially in cases when the representatives of the state did not undertake any protection measure. An example of such strong resistance was the MariovoPrilep unrest that broke out in the autumn of 1564/65 when the Christians complained about the Voyvoda of the vezier Mustapha Pashas khass, (Prilep and Mariovo belonged to that khass), that he was charging and collecting extremely huge fines in opposition to the Sharia. The court did not take into consideration the peasants arguments and by the other side the Voyvoda accused them that they had not been paying the taxes for a two-year period and requested immediate payments of the unpaid taxes. After that nearly 1000 peasants armed with wood and stones gathered in front of the court building attempting to break into the court. However because of the fact that there were numerous Muslims in the city the mutiny was soothed in a short period of time. The same happened again in the next year, in 1565/66. The unrest of this kind were of local character which were more often from the second half of the XVI century on and particularly were taking place in Western Macedonia. One of the most common and the oldest forms of armed resistance against the Ottoman authorities was the so-called hayduk movement. This social phenomenon from the XV-XVI century with typical characteristics of road banditry inherited from the medieval period, had nothing to do with the organized resistance against the authority. Turning the Christians land into chiftliks helped the hayduk movement to become a more organized form of social movement. The first attacks to the sipahis land and chiftliks by organized groups of Christians were registered in historical records at the end of the XVI century. Nevertheless, this movement was mostly spontaneous and often was considered as banditry and it was one of the most resistance forms with the longest duration. The hayduks, organized in company of 20-30 people, were active in the period from May to November, i.e. from St. George to St. Demetrios Day, when they could have provided strongholds in the mountains. During the winter period they found shelters to their yataks and also to the monasteries. The hayduks actions were mostly focused on attacking the feudal lords properties as well as murdering of the landowners, setting on fire the chiftliks, robbing and killing the livestock, and so on. The caravans and tax collectors who were being unexpectedly attacked were also another target of their attacks. The measures of the Ottoman authority against the hayduks were fierce and cruel but despite of that, they could not have stopped them. Caught hayduks were often condemned to death and in better cases were given life sentences to work all their life as galley rowers. The hayduk movement was particularly intensified during the wars of the Ottoman
144

Empire with the European states. During the Austro-Turkish War (16831699), in southeastern Macedonia, the hayduk voyvoda Karposh created a territory that was outside the range of the Ottoman states control. In the XIX century the movement of the hayduks entered its last phase and became a part of the armed struggle for the national liberation. The liberation struggles of the Balkan people during the XIX and XX century were closely related to the hayduk movement whose social form was gradually replaced by national political ideology. The Macedonian population took part in the armed struggles against the Ottoman authority from their earliest period. In the second half of the XV century they actively participated in the Skender-bey uprising. The uprising started in 1443 and covered the part of the Macedonian territory in the area of Debar. One of the most significant rebels strongholds was Svetigrad (Kodzadzik) in Debarska Zhupa. Several important battles between rebels and the Ottoman Army took place on the territory of Macedonia. This uprising, in which Albanian, Slovenian and Walach orthodox population fought together against Ottomans, was finally suppressed in 1478. After its suppression many of the Albanian Christians and a smaller part of the Slovenian population emigrated to southern Italy, Calabria and Sicily. One of the largest armed rebellions on the territory of Macedonia in the classical Ottoman period was the Karposh uprising. The uprising was initiated in October 1689 in northeastern Macedonia. The uprising was led by the head-hayduk Karposh and it was called by his name. Karposh was a head of a large hayduk company operating on the mountain of Dospat, as well as in the surrounding areas of Nish, Vranje, Leskovac and Pirot. For a short period of time he was also martolosbash, in charge of fighting against the hayduks and was appointed to do this by the Ottoman authority, which wanted to obtain his loyalty. During the AustrianTurkish War (1683-1699), in October 1689, when the Austrian troops were marching progressively on the territory of Macedonia he actually started the uprising against the Ottomans in the area of Kumanovo and Kriva Palanka. Besides the success of the Austrian troops in that war, the difficult economical and social situation of the Christians was another reason for breaking out of the uprising. During the uprising in a short period of time a territory was created, which was used to crowd out the Ottoman authority. The main stronghold of this territory was Kriva Palanka and in November the Ottoman army had completed their final attack against the Austrians as well as against the rebels of Karposh. The serasker Kodza Mahmud Pasha and Selim Giray the khan of the Crimean Tatars
145

led these troops. Between the 24th and 28th of November the superior troops of the powerful Selim Giray at the beginning without a fight managed to conquer Kriva Palanka which had been desolate and set on fire by the rebels. After that, at the newly constructed stronghold near Kumanovo they defeated the rebels and captured Karposh as well. There from Selim Giray with his army headed towards Skopje where he entered without a fight because the Austrian troops previously had set the city on fire and left the place. Crimean Tatars encamped in Skopsko Pole and proceeded towards Tetovo, Veles and Mariovo. The uprising was suppressed and Karposh at the beginning of December 1689 was executed in Skopje by order of Selim Giray. The Karposh uprising was the first more significant attempt of the Macedonian Christian population to oppose the Ottoman authority. Until XIX century in Macedonia there was no other more serious resistance or mutiny attempt. During this Austro-Turkish War the Austrian Emperor Leopold I in 1690 sent several appeals to the Christians on the Balkans to start in mass joining the Austrian army. The appeals to all Balkan people were offered protection against the powerful Empire. On April 26, the Austrian Sovereign sent a separate letter for protection referring only to Gens Macedonica. However, the aim of these appeals to mobilize the Christians in the Austrian army was not achieved and they did not have some serious influence on the attitude of the Balkan Christians.

10. Ohrid Archbishopric With the conquest of the Ottoman Empire the Ohrid Archbishopric had suffered a great material loss having taken huge properties and having transformed many of the churches into mosques among which the cathedral St. Sophia, and the old St. Klements Temple the church of St. Panteleimon in Ohrid. Nevertheless it continued with its functioning as the only medieval institution in Macedonia that overcame the conquest. Adapting to the newly created political situation the Archbishopric managed to preserve its privileged and autonomous status in the new state where almost all ecumenical orthodox on the Balkans led by the Patriarch of Constantinople were involved. Of course, it was a result of the tolerant policy of the Ottoman Empire towards this institution as a leader of the dominant Christians on the recently conquered territories and towards the peaceful attitude of its leaders regarding the conquerors. At the beginning of the XV, as a result of the benevolence of the central Ottoman admini146

stration that was conflicted with Byzantium, the Ohrid Archbishopric jurisdiction was expanded over Walach and Moldavia as well as over some parts of the Serbian Church. In that century, the so-called Italian Eparchy consisted of Apulia, Calabria, Sicily, Malta and Dalmatia, although temporarily, the Ohrid Archbishopric was also included. The borders of the Ohrid Archbishopric were constantly changing and basically depended on the attitude of the authority at the time. Although its borders were steadily restrained and its autonomous rights were reduced to nine permanent metropolitans as well as five Episcopacies its constitutional elements remained: Metropolias of Kastoria, Pelagonia, Bitola, Strumitsa, Korcha-Elbasan, Berat, Edessa, Durres, Grebena and Sisan and Episcopacies of Debar and Kitchevo, Veles, Prespa, Meglen and Gora Mokra. Internally, the Ohrid Archbishopric used to have its own organisational structure through which all the activities were carried out. The centre remained the City of Ohrid. Located there was the head office of the Archbishop and the Synod as main administrative and legislative bodies of the Ohrid Archbishopric. It was managed by the Archibishop who could have been judged and replaced by the Synod. He was in charge of the church and was responsible for the peace among the Orthodox Christians in front of the Ottoman authorities. The Archbishopric was divided into eparchies and all eparchial archpriests were members of the Synod. The Metropolitan of Kastoria was the first on the throne and the deputy of the Archbishop of Ohrid. Eparchial archpriests used to have a great deal of rights related to the management with their eparchies. They could have appointed their deputies- archpriests and appointed parish clerks, and in the monasteries they appointed and dismissed the hegumens. In that way the hierarchy was lowered to the lowest rank clerk (church) staff. For major decisions an archpriests council was convened, as well as a popular-council at which, besides the clerical collar members participated, the lay (laymen) people also participated as well as outstanding Ohrid citizens. The Ohrid Archbishopric had its own canon law courts where the conflicts among the Christian worshippers were solved independently from the Ottoman laws. In fact, the Christian community has been establishing relationships and communication with the state administration exactly through the archpriests representatives enjoying at the same time high autonomy and independence as far as their internal affairs and civil rights were concerned. That way the Ohrid Archbishopric was considered as an institution that enabled the functioning of the Millet sys147

tem on the territory of Macedonia (ar. Millet- people, community) which was already established throughout the entire Ottoman Empire. The crucial meaning of the Millet system was expressed through providing the right of the non-Muslim communities to arrange and run their internal issues related to their religion and other civil issues such as marriages, divorces, heritages, education and so on. The communal representatives of the non-Muslim communities were in charge of the proper functioning of this autonomy taking responsibility in front of the Ottoman administration for the peace and order, as well as the abiding of the laws and regulations by the members of their communities. Immediately after the defeat of Constantinople three main millets were enacted as follows: Rum (Rome) the Orthodox Millet; the Ermeni Millet and the Jehudi (Jewish) Millet. All Orthodox Christians from the Balkans were part of the Rum Millet led by the Constantinople Patriarch. The Ohrid Archbishopric suffered the first remarkable territorial losses during the Ottoman rule actually in the period linked with the restoration of the Patriarchate of Pech in 1557. In that period the northern Macedonian territories became under jurisdiction of the restored Serbian Patriarchy. Simultaneously, the pressure of the Constantinople Patriarchy towards the autonomy of the Ohrid Archbishopric was increasing. Considering this political wave the Patriarchy with the passing of time from the heart of the high clerical members, two parties emerged: the autochthon party and the party of the Constantinople Patriarch. The main struggle between these two parties was concerning the election of the Archbishop. Strengthened by the strong support of the phanariotes from Istanbul the party of the Patriarch was constantly obtaining the positions of the high clergy of the Archbishopric. The Greek language was more and more present during the liturgies, in the schools and in the church records. In May 1763 the Constantinople Patriarchy under the strong pressure from the phanariotes, tried to insert its own representative on the throne in Ohrid, the monk Ananij. Although the Patriarchy provided for him a berat from the Sultan, he was rejected by the Archbishopric and expelled from Ohrid. The Synod was chosen as its Archbishop the Metropolitan from Pelagonia, and Slav by origin, Arsenij. This act was the last success of the adherents to the idea for the autonomous Archbishopric. After a series of intrigues and slanders from the Constantinople Patriarchy, which had been presenting the Archbishopric as an instrument of Austria and Rome, in January 1767 this was eventually abolished. The Archbishop Arsenij was forced to submit voluntarily his resignation, to recognise the Constantinople Patriarchy and to affiliate all the eparchies to it. This was all
148

confirmed by the Sultans decree, which legally recognized the abolishment of the Archbishopric and the affiliation of the Ohrid eparchies to the Patriarchy. The Ohrid Archbishopric played an important role in the process of preservation of the religious and cultural identity of the Orthodox Christians on the whole Balkan Peninsula, as well as in the process of literacy expansion among the population. Although the highest clergy was Greek, its low clergy, priests and monks were of Macedonian Slavic origin and they were exactly the persons responsible for the relationship between the faithful and the church. This low clergy in churches and monasteries contributed not only in preservation of the Orthodox religion but also of the ethnical identity of the Macedonian population, turning the Ohrid Archbishopric into a base of the orthodoxy.

11. The culture and the lifestyle The Ottoman conquest affected radically the cultural and the lifestyle of many places. The way of living all of a sudden was dramatically replaced by another one. The victory of the Ottoman Empire over the ex Christian states on the Balkans caused a cultural shock affecting all Balkan people. The whole system of the Christians spiritual (holy) values suffered an extremely strong shock. In all spheres such changes set in that by their intensity could be compared with the changes that appeared in this area with the arrival and the settlement of the Slavs. The culture on the territory of Macedonia during the classical Ottoman period might be divided into rural-Christian culture and urbanMuslim culture. The Macedonian villages remained prevalently Christian and the development of the Orthodox spiritual culture continued there. This culture has been in an unbreakable connection with the rural monasteries and churches, which skipped the destiny of the urban Christian temples that mostly had been ruined or devastated. The rural Christian temples used to be the only cultural places for the Christian population. The Monastery of Lesnovo near Kratovo, Mateiche and St. Prohor Pchinski near Kumanovo, Slepche in the area of Demir Hisar, Treskavec near Prilep, Prechista in Kichevo, Jovan Bigorski in Debar area and many other monasteries that were in possession of numerous Slavic manuscripts have continued with the tradition of transcription and multiplication of the liturgical, philosophical, educational and canon church books. In that period some clerics or holy men emerged that marked a significant literary
149

work such as: Dimitar Kratovski (XV century), Jovan Kratovski (XVI century) from the literary center in Kratovo, Vladislav Gramatik (XV century) in Mateiche Monastery, Demetrios Cantacuzenos (XV century) and Vasarion (Varlaam) Debarski (XVI century) in Slepche Monastery who left behind many adherents. All these activities, the transcriptional, educational, literary and cultural activities were carried out simultaneously and were interacting among each other until XIX century when new literary tendencies gradually started becoming dominant. In XVI century there was a bookshop in Skopje owned by Kara Triphun, which played an important role in the expansion process of this kind of philosophical church literature. It is due to mention that the monasteries at Mount Athos (Holy Mountain) that represented the main center for recruitment of monks, who were then working in the churches and monasteries on the Balkans, continued with their work, too. At the end of the XVI century and especially in the XVII and XVIII century in Macedonia there came a period in which various anthologies were being translated, called damaskins by the name of the Byzantine literate Damaskin Studit (XVI century). In these translations in Slavic language, or Church Slavic there were elements from the folk slang, especially in the syntax and in the morphology. In this context it is extremely important the translation of the Damaskin Studits homolies from Greek language. This was done by the bishop from Pelagonia, Gregorios, in the second half of the XVI century. Besides that, several significant monuments of the Slavic literacy in Macedonia were created such as: Klements gramota, Pismovnik from Slepche (an encyclopedia like book), Macedonian damaskin from XVI century, Tikvesh collection of papers from XVI-XVII century, Trescavec kodica (XVII-XVIII century) and others. In the monastery cells the hagiographical works on medieval saints created in the pre ottoman period continued to exist. A part of the orthodox Christian motives were reflected in the folk epic poetry. It was created during the whole period of the Ottoman rule and left the deepest traces in the peoples memory. Among the most popular heroes from the folk epic poems as fighters against the Ottomans were mentioned: Kral Marko, Bolen Doichin, Momchilo Voivode, Sekula detence, Gruica detence and others. Later, other epic poems were created about many hayduk leaders. On the other hand, the character of Itar Pejo, the counterpart of muslim folk hero Nasraddin Hodza, took a particular place in the oral folk prose works. Itar Pejo was an illiterate peasant whose personality reflected the folk wisdom, resourcefulness and astuteness.
150

The monasteries were the places where the first schools started working. At that time they were teaching priests but during the XVII and in particular during the XVIII century the process of construction of so called city church schools was started usually located near the churches themselves. Such schools were opened in Veles, Skopje and Prilep. There is a record from 1783 in Prilep about the existence of the teacher Risto Dumbalovskis school, which also proved to exist many years later in 1823. The Macedonian churches from the period of the Ottoman rule were of modest size and they were being constructed usually in the villages. They used to be simple equilateral buildings on a rectangular base. They were often constructed using rough stones. Rarely were there churches constructed by bricks and stones like in the case of the Church St. George in the village of Banjani, Skopje district (1549). In the period from XV to XVIII century many churches were built, mainly in the villages or within the property of the already existing monasteries, such as St. Voznesenie (Ascension) in Leskoec village (1426), Uspenie Bogorodichno, in the village of Velestovo - Ohrid district (1444), St. Bogorodica in the village of Varosh - Prilep district (1438), St. Nikola in the village of Trnovo - the area of Kriva Planka (1505), St. Petar and Pavle in the village of Zrze - Prilep area (1535), St. Arhangel in the village of Neproshteno - Tetovo area (1569), St. Nikola in the village of Oreovec - Kichevo district (1602), St. Jovan Bogoslov, in the village of Slepche (1617), the church of the monastery St. Jovan Bigorski (1713) and many others. The decoration in these churches was pretty modest and was presented in shallow relief interlaced motifs with geometrical ornaments, styled motifs of plants and animals. Frescoes and icons on wood iconostasis were also some of the decoration elements of these churches. The icon painters remained faithful to the old way of expression and continued to work imitating the works from the older pre Ottoman period. In this period the Macedonian painting were being developed in several centers and the most significant were in the Ohrid and Prespa region, such as the monasteries Treskavec and Zrze in Prilep district, or Monasteries in Slepche and Lesnovo and so on. As constructors of the churches appeared associated ktitors peasants and rarely some individuals. The Islamic culture, brought by the invaders, was contemporarily developing in Macedonia. Macedonian cities were the centers of the Islamic culture. The medieval Christian city with city-walls gradually disappeared and it was replaced by the settlements of open type and with an oriental look. Within these settlements construction was dense with sepa151

rated small quarters - mahala for the Muslim and Christian population respectively. The Bazaar (market place) was also developed as a labor or trade zone with plenty of grouped shops and a variety of crafts. This culture left particularly evident traces in the field of architecture. Numerous sacral and religious buildings used for different purposes were constructed in almost all larger Macedonian cities. Mosques, mezdzids, turbes (tombs) and tekkes were all constructed in honor of Alah and the new faith, while inns, caravan-sarays, hamams were built for more rational and practical reasons. They all represented separate ensembles, functionally grouped into the urban nucleus of the cities. The most eminent mosques built in Macedonia are the following: Sultan Murad Mosque (1436), The Mosque of Ishak - bey or so called Aladza Mosque (1438), Isa - beys Mosque (1475), Mustapha Pashas Mosque (1492) in Skopje, Isak - beys Mosque (1508), Yeni Mosque (1558) in Bitola. The profane architecture from the following constructions was distinguished as the most imposing: Kapan-an, Suli-an (XIV century), Kurshumli-an (XVII century), Daut Pashas hamam (1484) and so on. These compositions even nowadays are the proof of the extraordinary architectonical solutions and of their important role in the everyday life of the Muslims. Islamic literary work used to have an emphasized religious character. The education process was initially performed within the mektebs and medreses (primary and secondary Muslim religious schools). Even in XV century there were two medreses in Skopje, among which the Ishak - bey Medrese, one of the oldest and the most outstanding medreses on the Balkan Peninsula. Besides the religious studies, the eastern languages, Islamic law, philosophy, mathematics and other subjects were also taught in these schools. The dervishs tekkes, were also centers for literacy and education. In the earliest period within the mosques, medreses, and tekkes oriental libraries were created. The Ishak - bey Library is considered as the oldest one, founded in the year 1445, and the richest one was the library within the Isa - bey medrese in Skopje. The literary fund was basically of religious context. Due to the developed education, the first Islamic literature workers and literati appeared in the cities dealing with poetry and prose. Only in Skopje could be found several distinguished literati such as Atai Uskubi, Isa Chelebi, Veysi (Veysel) Efendi and others. The greatest fame was reached by Isa Chelebi who was also working as a teacher in the medreses in Skopje, Bursa, Edirne, as well as in the most famous Sahn Medrese in Istanbul. One of his writings was dedicated to Skopje. Among the Ottoman poets from Bitola the most famous were: Haveri, Zuhuri, Chelebi,
152

Vahii, Katip Hasan, while in Tetovo the most distinguished poets were Sudzudi and Tului. Besides the poets, there were other famous educated people that were living and working as teachers in the medreses or as kadis in most of the Macedonian cities. Such a person was Ahmed Isamudin Tashkopruzade (1495-1554) who was one of the first encyclopedia writers. In 1529 he became appointed as a professor in the Ishak - bey Medrese in Skopje, where he worked for many years as a kadi as well. The Jewish people that settled in Macedonia developed their own culture within the framework of the Ottoman society. They also established their own educational institutions, which thought theology, astronomy, philosophy and mathematics. The primary schools as well as the schools for older students worked within the synagogues where the children were obtaining literacy and where the Talmud was read. All these institutions used to have their own libraries. The most important Jewish spiritual center in Macedonia was Salonica. Don Juda Benevista, one of the most educated and the richest Jew in that time used to work in this city. He was the establisher of a big library and the Talmud Academy in Salonica, which became the cultural center of the Macedonian Jews. In 1555, the reputed doctor, one of the personal doctors of the Pope Julius III and a medicine professor in Ferrara and Ancona, Juan Rodrigez de Kastel de Branko, came to Salonica, too. The presence of the Jewish people on the territory of Macedonia made enormous contribution to the development of the Macedonian culture in general. According to the Ottoman travel writer, Hadzi Kalfa, in the first half of the XVII century there were 200 teachers in the Jewish High School in Salonica teaching more than 1000 students. As far as the way of living is concerned it is due to mention that the urban lifestyle was particularly specific. Besides the influence of the dominant, in the Turkish version, oriental culture, a specific material and spiritual culture was born in the cities in which the already existing old tradition was mixed and mutually joined the culture and tradition of the newcomers. Regardless the context of religious and ethnical differences as well as of severe law regulations related to the ways of dressing, wearing weapons etc., in which the privileged were always members of the ruling faith, all Sultans subordinates, using all the city life conditions offered, were interacting among each other creating that way a syncretistic civilization which with the passing of time fitted all ethnicl and religious groups. However, besides the constant mixing and everyday communication the citizens managed to preserve and maintain their own cultural au153

tonomy such as their customs, habits, languages etc. within the framework of this syncretic culture. The members of different religious groups, Christians, Muslims and Jewish used to live in different parts of the city and used to have their own spiritual leaders. The priests, imams and the rabbis were representing their own flock in front of the state authorities. The cases of more remarkable getting closer by the members of these groups, except for official purposes, entailed condemns that could culminate into exclusion from the community. The different ethnic or religious groups in the city maintained their own language by domestic use and by using it in everyday life. Although the Turkish language was absolutely dominant, the languages of all those people who were living or had a longer stay in some cities were clearly heard on the streets of the city bazaars. All merchandisers, local or foreign, stock resellers, money exchangers and even the porters and manual workers (amals) used to know at least something of the languages of the people with whom they were mostly collaborating. This way of life however enabled the subordinated communities, above all the Christians and the Jews, to preserve their own autonomy and to develop their own material and spiritual culture.

154

MACEDONIA IN THE XIX CENTURY

1. Decay of the Ottoman feudal system in Macedonia and the birth of the new capitalistic system The process of decay of the Ottoman military and feudal system that had started in the past period and that contributed to the decreasing of the power of the Ottoman Empire continued developing in the XIX century too. Although these were slowly developing processes they were unstoppable and were leading toward the definitive fall of the Empire. The intensified attempts that were made for modernization of the system through reformations with a purpose to spare the already aged state only postponed its decomposition. The sipahis structure in the Ottoman Empire was economically and politically dominant through a long period of its history. The increasing of its economical and political power caused the appearance of a secession tendency of the different layer of its complex structure (army, court, bureaucracy and generally in the strong state apparatus) to separate from the central authority and to become independent. The powerful dignitaries such as Ali-Pasha from Janina, the Pashas from Tetovo and Skopje, the Beys from Debar and some others, declared themselves independent rulers and with an intention to become rich in a short period of time they were desolating the places through Macedonia. It used to be a period about which one contemporary wrote that almost all European Turkey had been a terrible sight of anarchy, mutinies, and barbaric actions. Banditry groups-krdzalii are attacking the cities and the villages and commit unseen bestial acts. The Sultans tried to overcome this serious crisis situation by implementing some reforms and by the use of force. Initially the Sultan, Selim II (1789-1807), decided to abolish the sipahis structure as a military
155

formation, to liquidate the janissary corpses and to introduce modern military forces following the model of the European countries as an example. His successor Mehmed II, and after him also Abdul Medxit, managed to disband the janissary corpses and their auxiliary institutions and in great extent the other institutions of the old regime. This had opened the door to the affirmation processes of the reforms that would be accepted later. So doing some social, economical and class changes it was expected the military and economical capacity of the Empire and the central authority to be strengthened. In Macedonia, the replacement of the old spiahis structure with a new one was basically done through the formation of the ciflic system. The establishment of the ciflic system intended complete expropriation of the peasants so that they were becoming more and more subjects of exploitation and were constantly being impoverished. The major part of the peasants, field workers, was overloaded with enormous taxes and duties towards the ciflic sajbija-s ad the state. The situation was even worse for the other category of peasants, which were on the second place considering their number, the so-called cifligar-s and it was not significantly better nor for the free peasants, who were living on their own land. The implemented reforms contributed to the formation of the new economic system, based on market-driven goods production activities, which caused the formation of modern capitalistic class and new capitalistic society within the Empire. The migration in rural urban direction, the activities taken for eradication of the anarchy and the proclamation of the new reforms aiming at the liquidation of the timar and sipahi system, as well as the bringing of an act called Hatt-i Sarif of Gulhane (Noble Edict of the Rose Chamber) in 1839, were stimulating the fast development of the urban economy and had a positive impact on the whole state development. Hatti Sarif of Gulhane was providing equality for all citizens in the eyes of the Laws, regardless their religion or ethnicity, total guarantee for the life and property of all Sultans citizens, subjects. In February 1856, during the well-known Crimean War, Hatt- Hmayun Imperial Edict, Imperial Reform Edict or Rescript of Reform) was brought into being, an act that provided more equality for all citizens in the state regarding their rights and duties and proclaimed absolutely the most possible liberties. With the implementation of these changes it was expected that the Turkish state would have converted into a modern, west European like model of a state type.
156

The newly created relations contributed to the intensification of the exportation-oriented production and were strongly in favor of the leather craft and the exportation oriented trade. So, there were determined market days in almost all Macedonian cities and in some of them such as Prilep, Ser, Nevrokop were organized fairs, too. Along with the industrial development of the country the new bourgeois class was appearing, which was very diverse in Macedonia. However, regardless of the occurrence of the new social and economical relations, the distribution of domination, its power and influence remained almost unaffected. The political authority in Macedonia was still exclusively in the hands of the Muslims while the religious and educational power remained in the hands of the Ecumenical Greek Patriarchy. Due to this fact the Macedonian element was hardly involved in the economical as well as in the social life, although it was dominant by number in the country. Some important social rights that should have been regularly obtained by the rule of the Sheriat, and which were then sanctioned and extended by the Sultans reforms, Macedonian citizens had to try to obtain them only through a persistent struggle.

2. The struggle for the Peoples Church and education The formation or separation of the municipalities from the patriarchic structured system as basically self-administered institutions within the Turkish society, the opening of schools in the native language, the introduction of the Church Slavonic Language in the churches instead of Greek, the publishing of books in Macedonian dialect and so on, represent the basic concept of the so called church struggles of the Macedonian citizens for the national differentiation or even emancipation from the Greeks, as an initial breakthrough of the Macedonian idea for a separate national entity within the Slavic world. In Macedonia the Greek, Vlach and Jewish elements dominated in the field of economy, especially in the field of trade. The Greek and Vlach people were in close relations with the Church, so that they had dominance in the social life too, which by its side was organized by the Greek Church and it has Greek cultural base. The literacy campaign, the way it was at that time, had a predominantly Greek character. It was initially a great deal carried out spontaneously but during the first half of the XIX century, after the liberation of Greece, it started becoming an organized character. In January 1844, in the Greek Parliament was proc157

laimed the famous Greek state policy for the creation of The Great Greece (so-called "megali idea). In order to achieve that aim, Athens and Fener engaged all their forces. Their financial recourses were the Greek capital in Turkey and Greece. The Macedonian citizens highly interested in acquiring their own economical and social positions in the country should have initiated a struggle in order to suppress the Greek and Vlach elements from their acquired dominating positions, above all, on the market. It was possible only through direct confrontation with the Greek Church, which according to the privileges that it had got by the Sultan, it ruled not only the social but in great deal the economical life of the Orthodox population of different ethnical origin. The Greek Church even before the formation of the Greek state, through a special directive, required from its subordinated institutions to spread over the Greek literacy and education among all Orthodox peoples on the Ottoman Balkan. This meant that through systematic work, the Macedonian Orthodox population as a dominant element in Macedonia was being converted into Greek. Among the first that opposed the hellenization policy of the Ecumenical Patriarchy were Dimitar Miladinov, Grigor Prlichev, Jordan Hadzi Konstantinov Dzinot and others. The resistance against the great Greek nationalist policy of the Patriarchy gradually transformed into a movement in which a major part of the Macedonian population took part. The main objective of the movement was to set up a proper church, education and culture. In the Turkish theocratic state, in which the Church played the key role in almost all segments of the social life, only those Christian peoples who had their own Church recognized by the Sultan could create proper cultural and educational life. In fact, the Ecumenical Church in the XIX century was transformed into a Greek nationalistic institution. The basic request of the Macedonian Anti-Patriarchic Movement was the restoration of the Ohrid Archbishopric, which was abolished in 1767. Because such a request was not to be fulfilled, Kukush citizens during 1859 broke up the relationship with the Patriarchy and recognized the Roman Pope as their own spiritual leader and created a union with the Catholic Church. By doing so they acquired the right to use the mother tongue in the church as well as at schools without changing the Orthodox dogmas in the religious service. The Kukush union and the so-called the Second Union (1873 1874), which had a larger size, essentially had national and political character nevertheless they were religious institutions.
158

The Church struggles, that at the same time were led in Bulgaria too, ended with the proclamation of the Sultans decree (28 February 1870) for the creation of a new Bulgarian Exarchate. Within the administrative framework of the Exarchate, besides the Bulgarian Eparchies one Macedonian Eparchy, the Eparchy of Veles, was included. The article n.10 from the Sultans decree provided the right for some other eparchies to join the new Church but with the 2/3 of the worshippers votes. On the base of this article the Eparchies of Skopje and Ohrid later joined the Church. During these church struggles in Macedonia there were neither enough forces nor were there international preconditions created to resolve the church issue through the act of restoration of the Ohrid Archbishopric. The both, Macedonian districts that separate from the Patriarchy and the newly formed ones were forced to make a choice regarding their affiliation between the two churches. In order to acquire their legal status in front of the authority they were obliged to affiliate to one of the churches recognized by the state. So a part of our population remained with the Patriarchy while another part joined the Exarchate. In accordance with the Ottoman laws, which did not distinguish the meaning of the nation and the religion, in some state documentation besides the graph Rum-Milet (Greek people) for those who recognized the Exarchate was opened the graph Bulgar-Milet. In that way, the some people that belonged to the same nation, and sometimes some members of the same family on the base of their religious affiliation i.e. on the base of what church they had recognized, were declared Greeks, Bulgarians or later Serbs respectively. That means that the church issue was resolved in favor of Bulgarian national idea. One of the basic tasks of the Bulgarian Exarchate was to spread the Bulgarian national and political influence in Macedonia. The acts of opening numerous schools and churches and imposing the Bulgarian standard language (over) in schools and in the administration, introducing new and typically Bulgarian customs, attitudes, festive days and so on were representing an intention to convert those people, who had accepted the Exarchate in Macedonia, into nationally aware Bulgarians, who were supposed to be used as an argument in terms of treating Macedonia as a Bulgarian state. This was exactly the same way the Greek Church was doing through its silogosi and later the Serbian Church applied the same model. Until the period of appearance of organized propaganda at the beginning of the XIX century in Macedonia there were just ambitions and
159

attempts for the development of the literacy and the culture among the Christian population, which in major part was Macedonian. The first opened schools were Greek. In the first decade of the XIX century they were still developing spontaneously and they had weak teaching staff. In Bitola for instance, in 1809 and in 1818 only one Greek school each year was registered working only with one teacher. It is due to mention that very few people among the Macedonians and the Vlachs (there were no Greeks) knew the Greek spoken or written language. After the liberation of Greece the creation of the policy of expansion was initiated and the spreading of Greek influence outside the range of the Greek Empire. Besides the Patriarchy, now the newly created state joined the Greek propaganda action with its material, political and moral capital. They were insisting by all their forces to convert into Greek, the so called by them Christian population of a foreign language (intending for Macedonians, Vlachs, Albanians). Considering the whole population in Macedonia the Greeks were represented with purely 8-10%. The so called cell-schools were the mostly represented school types and the unique centers of the Macedonian literacy up to the middle of the XIX century. The religious education in these schools was not updated or in accordance with the current needs of that time. The recent needs caused the appearance of the new so called, secular schools. For the purposes of these schools the Serbian and Bulgarian teachers started to be engaged in some of the Macedonian cities as well as local teachers who accomplished their education abroad especially in Russia. The first secular schools were opened in Veles, Skopje, Prilep and Shtip. The foreign teachers were using their own didactic material in Serbian or Bulgarian language. However the Macedonian textbooks appeared very soon. Among the most eminent Macedonian authors of textbooks could be mentioned: Partenij Zografski, Kuzman Shapkarev, Dimitar Miladinov, Ghorgi Pulevski and others. The appearance of the Macedonian textbooks was severely opposed by Bulgarian propaganda, mainly managed by their centers, the Constantinople library and the Macedonian and Bulgarian Group of Constantinople. With the aim to eliminate the use of the Macedonian textbooks in the schools the bearer of the Bulgarian propaganda was distributing their own Bulgarian textbooks free of charge. But despite of all this, the Macedonian citizens in a great number preferred the Macedonian textbooks as more comprehensive for children, although they had to pay for them. Simultaneously with the development of the Macedonian peoples education activity the literature and art appeared and developed. The au160

thors interest was mainly focused on collecting and publishing of the peoples ethnical heritage. The most successful and the most fruitful activity in this field marked basically the same people that were known as authors of the textbooks. However to this group should be added Dimitar and Konstantin Miladinovski, Marko Cepenkov, Grigor Prlichev and some others whose names are deeply traced in the memory of the Macedonian people because of their achievements. Konstantin Miladinov for instance published the Collection of papers with Macedonian folk songs, Grigor Prlichev after he had received the award from the University of Athens for his poem O Armatolos developed a significant activity while Cepenkov was collecting and protecting of memory wiping the great deal of the inherited peoples narrative tradition (traditional narrations). It is known that the process of separation of the Macedonian population from the general Christian Orthodox mass, i.e. from the Hellenism started under the sign of the Slavic. The Macedonian awakeners initiated his struggle against the educational and cultural domination of the Fanaraiotes emphasizing his Slavic origin. All reformers were proud of their Slavic origin. Also the peoples schools and peoples language were often called Slavic, too. Another well-known fact is that the Miladinovci brothers and some their contemporaries of their time were self-called Slavic Bulgarians or Bulgarians. The objective scientific thought however provided evidence that the term Bulgarian was not a bearer of the concept that reflects the conscience about national affiliation and i.e it did not reflect the national affiliation consciousness. Shapkarev wrote: In that time, no one could even think about something similar, nor Miladinov, the peoples Bulgarian progressive, nor it was somehow possible at this time and place . The Bulgarian publicist Atanas Shopov claimed that: there was not a national awakening in Macedonia up to the Russian Turkish War (1877-1878). Among the Macedonian Bulgarians national self-knowledge was almost absent and the religion played an important role which at the same time represented the ethnicity of the Macedonians, claimed Shopov. Living in such a period when the Christian solidarity, and later Slavic solidarity on a great scale were the essential elements that were connecting our people with the other Slavic peoples on the Balkan and in a wider context, the Collection of papers by the Miladinovci brothers was published in Zagreb, 1861, entitled Bulgarian folk songs. Previously, the Miladinovi brothers wrote that they had Macedonian songs for publishing: and I have also a lot of Macedonian songs, that I would like to
161

publish them slightly later..., wrote K. Miladinov in a letter dated January 8, 1859. Before the Collection of papers was printed, K. Miladinov asked a favor from his university colleague from Moscow, the Bulgarian folklorist Vasil Cholakov, to give him around 100 Bulgarian songs, just in order, as Cholakov wrote himself to be able to put his work the title Bulgarian folk songs. Is it not proof that Konstantin could tell the difference between the Macedonians and the Bulgarian songs? His insisting that the Collection should contain a determined number of Bulgarian songs as a condition if he liked the title Bulgarian to be put, is only a fact that confirms the well affirmed opinion that many Macedonian intellectuals were very cautious when naming Macedonan because of the successful Greek propaganda, which through fabrications, and with the help of some hellenophyiles, managed to impose the use of Greek instead of, for example the Bulgarian . It is more than clear then why the Macedonian intellectuals were insisting on the use of Bulgarian if you take into consideration the fact that Bulgarian, was considered as Slavic, although many Macedonians because of the ethnonym Tatars, referring to the genesis of Bulgarians, negated their Slavic origin. In the period when the Exarchate was created Macedonia had remarkably developed its own education and culture. It was also significantly liberated from the influence by the Greek Church and culture and at that time it was strongly combating the Bulgarian propaganda, which by its side was insisting on imposing its, above all, national influence over the social life in Macedonia. The intensive publishing activity of the textbooks in Macedonian dialect and their use in the Macedonian schools were the most obvious expression and testimony of the autochthonous Macedonian national awakening, which was selfasserting through the use of their own language in the schools and through developing proper self-administered institutions (organs) in the field of the social life. The first attack on the Exarchate after it had appeared on the political and religious scene were directed exactly towards its system for exploitation and integration within the national propaganda activity of all institutions that carried out activity nonconforming with their propaganda program for making conscious Bulgarians in Macedonia. Although it succeeded in that way, the resistance against that policy of the Exarchate appeared and relatively quickly would integrate with the general liberation effort called Macedonian Revolutionary Organization.

162

3. Liberation struggles in the second half of the XIX century The attempts of the Turkish Government through the implementation of reforms to minimize the contradictions between the ruling class and the terrorized and the oppressed peoples on the Balkan Peninsula failed to reach the expected results. The disagreements were growing and at the end they transformed into uprisings of the underprivileged peoples against the Osmanlis rule. The first armed signal was given in Bosnia and Herzegovina during the summer 1875 that actually launched the Great Eastern Crisis, which ended with major changes on the Balkan Peninsula and wider. The fighting quickly spread almost over whole Peninsula in Macedonia, Bulgaria, Serbia In Macedonia, the process of creation of secret committees started and the preparation activities for the battles were also initiated. On the 29th of May 1876 the Razlovacko Uprising led by Dimitar Pop Georgiev and the village priest Stojan. After the initial victories of the insurgents the asker managed to quash the resistance. Before that, at the beginning of May, something had happened in Macedonia that loudly resounded in Europe. The massacre of the French and German Consul, Zill Mlen and Henry Abbott, done by a group of fanatical Muslims when the both European delegates were attempting to help the liberation of a young girl, Stefania from Bogdanci, who was brought to Salonica in order to be converted into Islam and to marry a Bay of Salonica, caused astonishment among the people through the whole of Macedonia and disbelief in Europe. The arrived Turkish and European war ships and 5,000 sailors protected the peace in Salonica. By the contribution of the revolutionary bustle and especially the tragic events in Salonica actually Macedonia got a status of a seriously crisis area that put on risk the peace in the Region. The crisis situation reached its peak after the arrival of the news regarding the Bulgarian rebellion (from the 20th of April to the 2nd of May 1876) and the power with which it was suppressed. So the possibility of a military intervention from Europe was becoming more and more real so that the ruling circles in Constantinople were becoming more aware about the problems. The Sultan was declared as the most responsible person for this situation. The Muslim extremists that were supported by the Young Turks led by Mithad Pasha actually dethroned Abdul Azis and Murad V came on the throne. Three months later Murad V was also removed so that the throne belonged to Abdul Hamid II (1876-1909) and under his rule the Empire finished the decay process and eventually crumbled.
163

The changes that occurred in Constantinople had nothing to do with the amelioration of the situation in the Balkans. On the contrary, upon a suggestion by the British Government the famous Constantinople Conference of the Great Forces was held when quite radical reforms were prepared, whose implementation should have improved the situation in the critical areas and would have prevented larger conflicts. The Conference started on the 23rd of December 1876 in presence of Turkish delegates. The same day it was publicly announced that a Constitution was brought into force in the Empire and that the state system would change from Absolutistic into a Constitutional Monarchy. With this, actually it was certain that the reforms proposed by the Great Forces had been useless, because the whole state would have been reformed in accordance with the Constitution gifted by the Sultan. Despite all this, the dispute about the proposed reforms continued till January 20, 1877 when it was concluded that the Conference ended failing to reach its results. There were no other means for peaceful ending of the crisis. So this task belonged to the war to do this. On the 24th of April 1877 Russia announced a war to the Ottoman Empire. Serbia and Montenegro also took part in the war against the Turkey. A great number of volunteers joined the way. A significant number of those volunteers were from Macedonia. After the fierce battles of oscillating success and enormous human loss on the both sides the Turkish Army was defeated. The war ended with the truce signed in Adrianopol on the 31st of January 1878 and with the Treaty of San Stefano from the 3rd of March the same year. With this Treaty the autonomous Bulgarian State was created, and the districts of Vranje, Korcha as well as entire Macedonia were added within its borders. No one was satisfied with this border definition of the constituted state, except Russia and Bulgaria. Under pressure of the Great Forces, the Congress of Berlin (the 13th of June to the 13th of July 1878) was held on which the Treaty of San Stefano was considerably revised. Bulgaria was divided into two parts: on the territory from Danube to the Old Mountain the autonomous Principality of Bulgaria was created while from southern Bulgaria the autonomous area Eastern Rumelia was created. Macedonia remained under the rule of the Sultan. Serbia, Montenegro and Romania were declared as independent states while Bosnia and Herzegovina was decided on occupation from AustroHungary. Tessalia and Ioannina (Epirus) were given to Greece and the Great Britain took the Island of Cyprus. Also the article n. 23 was dedicated to Macedonia and it provided implementation of some reforms bit it has never been accomplished.
164

The decades after the Congress of Berlin represented a new stage in the development of Macedonia and the Macedonian people. The general situation of the Christian population had deteriorated as a result of the following: the decay of the economy and the increase of the exploitation by the owners of the means of production and by the state, which had several priorities, in particular, to settle thousands of Madziri that had moved to Macedonia; who were fleeing from the territories that Turkey had lost in the wars; to stick to the decisions of the Congress of Berlin and also maintaining of the numerous army and the bureaucratic apparatus. Great dissatisfaction occurred among our people and as a consequence they started organizing the revolutionary activities i.e. the resistance which was mainly of spontaneous character was transformed into organized liberation struggle. The first more serious armed liberation attempt was marked with the Kresna Uprising. The initiative for armed actions in Macedonia was born in Bulgaria. According to the initiators, these actions should have represented a resistance of the population to the unsatisfactory decisions about Bulgaria brought at the Congress of Berlin. On this purpose, the socalled or Beneficial Committees under the name Unity were formed and were being managed by the Committees of Sofia and Dzumaya. The beginning of the uprising was planned to be carried out by inserting in Macedonia the military troops from Bulgaria, which would have a task to involve a part of the local population in the battles. The first two military troops led by the Head of the Kozaks, Kalmikov and L. Vojtkevich, from Poland, while attempting to breakthrough in Macedonia (at the end of September 1878) were broken up by the Turkish asker. It became clear that the rebellion could not be initiated by foreign intervention. Soon after, the local revolutionary forces started being active. At Kresna gorge several troops joined together and headed by the Voyvoda, Stojan Karastoilov, on the 5th of October (the 17th of October) 1878 attacked the local Turkish asker and captured it. This marked the beginning of the Kresna Uprising. The Committee of Gorna Dzumaya immediately after this victory received the following letter from D. Berovski: We, Macedonian insurgents, keep following our cause. Tonight we led an 18-hour battle with two herds of regular Turkish army. We suffered loses like one person killed and three people wounded while 9 Turkish soldiers are killed, 11 are wounded and 119 soldiers and 2 officers are captured. After this success at Kresna many villages were liberated and the free territory was created. Here was formed the first revolutionary Steering Committee The Headquarters of the Macedonian insurgents,
165

headed by D. Pop Geoprgiev- Berovski, with Sojan Karastoilov as a First Voyvoda while Kalmikov, who took part in the battles with his troop, was called an ataman of the insurgents. The Kresna Uprising is the first more serious and larger mass Macedonian National-Revolutionary Liberation and Nation-building Manifestation in the XIX century. Regarding the Uprising objectives its leadership came into sharp conflicts with the leading staff from Sofia. The Headquarters of the Macedonian insurgents thought that the general objective of the Uprising should have been the liberation of Macedonia while the Committee of Sofia was insisting on launching an armed murmur as a protest against the resolution of Berlin, which provided Macedonia to be cut off from Bulgaria as accorded with the Treaty of San Stefano. Basically this was the reason for the conflict between the leadership of the Macedonian uprising (the internal) and those who wanted to direct and manage the actions from Bulgaria (the external). The Committees factors from Bulgaria, and one of them was the eminent Metropolitan Nathanial, decided to take over the leadership of the Uprising through various intrigues and murders. Berovski was arrested and the Voyvoda Stojan was wickedly murdered, new leadership was formed but the split that was caused in the insurgents context and the hostile behavior of the Bulgarian Committees towards the liberation character of the movement as well as some other serious causes had an enormous impact on the negative outcome of the uprising so that it was suppressed in May 1879. Taking into consideration the main and the direct participants in the battles as well as their objectives that were directly supposed to be reached, the Kresna Uprising was a Macedonian uprising. It could be also seen in the documents that were brought by the leadership (Macedonian Rebellious Committee) related to the organization of the liberated territory. For instance such a document was the Regulations that contained 211 articles in which all issues that were supposed to be solved with the uprising were covered. With the Regulations the following issues were affected: nation-building, national, social, military, economical, and political issues and actually that was completely everything that might have been encountered while living in a free, organized sate. We rose up as fighters for the freedom, and with our blood that was shedwe serve the Macedonian Army of Alexander the Macedonian for the liberation under the motto: Freedom or death! is the quotation that stands among the rest in the short Preface of the document containing the Regulations.
166

However even after the suppression of the Kresna Uprising, the battles did not stop. In southwestern Macedonia, in the region of Kichevo and Prilep up to the region between Bitola and Ohrid an attempt was made for an organization and armament with the purpose to resist the great self-willed acts of the Authorities and the terror that was made by different outlawry banditry groups, so called Kachack bands. This revolutionary conspiratorial network lasted from the end of 1878 to the spring 1881 when it was revealed and fiercely destroyed by the authorities. At the end there was a trial on which just few of the 700 arrested were condemned and the rest of them were liberated. In the meantime, a serious armed movement appeared in southern Macedonia. As a result of its activities, the peoples Parliament formed a temporary government in Macedonia on the 2nd of June, 1880 on Gramos Mountain. The Protocol, which was signed by the 32 members who were present at the assembly as representatives from almost all over Macedonia, provided the basic requirements of the action organizers. Namely, the creation of unity of the people was required and the country and they also insisted on giving Macedonian character to the struggle that should have been inspired strictly by the Macedonian interests and rights. These were the attempts of the Macedonian Liberation Movement through appeals and also through threats directed towards the Great Forces to procure fulfillment of the Art. n. 23 of the Berlins Agreement so that the requirements exposed in the Protocol for the rights and the organization of Macedonia could have been included in it. Nearly at the same time with the formation of the temporary Government, eight Voyvoda -s as representatives of the 1800 former Macedonian warriors created the so-called Macedonian League in Bulgaria headed by the General Headquarters as a Temporary Administration of Macedonia. The League launched the motto: Freedom for Macedonia or death!. The Temporary Administration prepared a proper Constitution for the future organization of Macedonia, which contained 103 articles. The Constitution provided autonomy for Macedonia that would have been a vassal region composed of Macedonian ethnic territories headed by a general Governor. The League was a military organization and had a task to organize an uprising in Macedonia in order to reach its objective. For the purpose of a regular course of the battles it also prepared separate Military Instructions for the organization of the Macedonian Army within the autonomous Macedonian state. On the 29th of June 1880, the General Headquarters sent a Manifest from Pirin, which actually was an appeal to the Macedonian people to general uprising if the Great Forces did not ac167

cept the proposed Constitution. With the help of the Manifest, the League established a link with the representative of the temporary Government, Leonidas Vulgaris. Both sides reached an agreement to join the forces in the struggle for the liberation of Macedonia but the situation on the international scene was not favorable any more for the accomplishment of an over-ambitious plan such as a general Macedonian uprising. In the spring 1881 the numerous revolutionary and liberation actions were stopped by the revealing and the destruction of the conspiratorial network in western Macedonia and it is believed that this marked the end of the revolutionary crisis in Macedonia after which the relative peace set in that lasted approximately 15 years, till the appearance of the Macedonian Revolutionary Organization in the 90s of the XIX century. All events that happened in the period of the Great Easter Crisis (18751881) confirm the fact that the Macedonian people started a complex and continuing struggle for liberation, i.e. the struggle for creation of its own state through which it could have reached the political and national emancipation. By other side this would have meant the fulfillment of the nation-building open aspiration of the Macedonian Liberation Movement that was born and was growing and asserting as a historic and autochthonous phenomenon despite the enormous obstacles and strong resistance that it was encountering mainly the cause of the already formed neighboring countries with ready organizational platforms and concrete program activities for their propaganda. The basic program requirement of their ambitions was articulated as an inalienable right for national unification. The concept of national unification after the Congress of Berlin developed into a mental framework and became a life style attribute in all three Macedonian neighboring countries. They were fabricating and creating their own theories that would have served them for articulation of their right to be in possession of Macedonia, evoking the history, ethnology (various statistics), religion, anthropology. The Slavic character and the similarities within the language of the majority population in Macedonian were being emphasized as one of the relevant arguments as a proof for the Bulgarian or the Serbian character of Macedonia; further on, the ferman or the Decree for establishment of the Exarchate was pointing out, which actually was not defining the Bulgarian national borders in Macedonia; it was also quoted the Conference of Constantinople although it had not include the ethnical criteria in the definition process of the border framework that should have been a base for the implementation of the reforms and did not sanction the proposed reforms The Serbs were evoking the history regarding their Czar (Emperor) Du168

shan while the Greeks since they were not in a situation to underline some close gender relations with the Macedonian population, declared Macedonia as a proper part, mainly on grounds of some historical rights, considering Macedonia as an ancient heritage, and they were not even slightly worried about the fact that in the period of their ethnic ancestors, both Macedonia and the Macedonians were considered as a barbaric country and barbaric people, i.e. were considered as foreigners and enemy of the Hellens. However taking into consideration the affiliation of the people to the Orthodox Church, the Greek propaganda deduced its own right to have pretensions to the people and the territory on which they were living. The Orthodox Church up to the middle of the XIX century, in a situation of absolute lack of some other option, was recognized by all Orthodox peoples Macedonians, Vlachs, Albanians. This Church, by right of the historical circumstances, had been headed by the hierarchy of Greek origin the fact that was used for Hellenic assimilation of a significant part of these peoples, especially from the most southern regions as of right. The number of these peoples had not been absolutely small.

4. The affirmation of the Macedonian national identity after the events at Kresna In the years after the Congress in Berlin the growth of that Macedonian generation started which by right of the historical circumstances, would be predestinated to take part and to lead the last and the decisive revolutionary struggles of the Macedonian people for freedom as well as to protect the unity of the country. This was the period in which the armed actions were almost still but also a period in which the historical processes that were happening on the territory of Macedonia were actually creating the fundamental political hypothesis that conditioned the continuation of the liberation struggles that had been interrupted in 1881. Exactly in this period, due to the competitive character of the religious and educational propaganda, Macedonia enriched with numerous intelligence, something that no one could have predicted till then. Of course the intelligence was created for the needs of those who had happened to be its creators. However regardless of the plans, wishes and expectations of the Exarch or of the Patriarch, the great majority of this intelligence remained Macedonian and placed itself at disposal of the proper people in service of its ambitions and aspirations for freedom.
169

With the destructive and assimilatory actions of the foreign propaganda the resistance against them was growing and the Macedonian national idea was paving its own path concurrently. Being born at the initial period of the renaissance, it would be present in various forms, especially in the form of resistance against the bearer of the Bulgarian (and the Greek) policy for domination in the spiritual and social spheres of the Christians in Macedonia. This resistance intensified considerably after the establishment of the Bulgarian Exarchate that was created by the Sultan (1870). With the creation of the Bulgarian Exarchate the Bulgarian propaganda forces acquired the right to administrate and to give directions to the spiritual life of that part of the Macedonian Christians that had recognized its Church authority, giving it priority as Slavic over the Greek Patriarchy. As far as there were not favorable circumstances for the restoration of the Ohrid Archbishopric as Macedonian Church, the national and spiritual idea was put in a situation to make its own breakthrough and to develop under extremely hard conditions. In the Sheriat ruled Turkey the national activity was a right and a privilege of only those Church and propaganda institutions, such as the Exarchate and the Patriarchy, which had been acknowledged by the so called Subleme Port. On the other hand, these institutions de facto became organs of the external forces (the states) and were working in favor of their interests. As a matter of fact, these two churches that were working for the benefits of Bulgaria and Greece, impeded a legal, Macedonian national and spiritual activity in the country while the revolutionary struggle, which by its character was considered as a national liberation action because of the utilized means of action (for the autonomy and statehood), naturally was not accepted, and was constrained to work illegally. Due to all this it was in fierce conflict with the Ottoman authority. The struggle for national liberation in the first place was directed against the Ottoman domination and then against those forces that were disintegrating the people and were declaring it as proper, fabricating arguments in order to defend their separation and reigning policy for Macedonia. The Macedonian Liberation cause, characterized as a national and political by its ambitions, was constrained by the right of objective circumstances initially to be promoted abroad and by some foreigners, who were staying in Macedonia previously and who drew the arguments for their points of view directly from the field. The period of slightly more than five years, before the Macedonian Revolutionary Organization was formed (1893) had been particularly
170

rich with events of extreme relevance for the growth of the Macedonian National Movement. In this period in front of the whole Balkan as well as the wider scientific and political audience publicly was exposed the truth about the Macedonians as a separate Slavic entity by the eminent Bulgarian, Petar D. Draganov, who was a famous Russian scientist slavist, linguist, demographer. He exposed its assertion that Macedonians are separate Slavic people that caused tempestuous reactions among the interested scientific and political circles in Bulgaria and Serbia. Some Russian scientific workers joined the discussion that was developed on this issue, too. The Austrian, Carl Hron in its book The nationality of the Macedonian Slavs (1890) would underline: Through my own studies I came to the conclusion that Macedonians, are a separate nation by its history as well as by its own language. It means that the Macedonian problem as a national issue had already been exposed in front of the European scientific circles and particular interest and turbulences were raised in Bulgaria and Serbia. In Bulgaria concretely in circumstances of reduced democratic freedoms, the Macedonian emigration (in the period of Stambolov) was set in motion and at the beginning it provoked discussion about the destiny of Macedonia. Nearly at the same time when Draganovs points of view were fiercely disputed in the newspaper Makedonija (in property) of K.Shahov an interesting discussion appeared regarding the future of Macedonia. In this newspaper various ideas, proposals, polemics and burst of emotions related to the Macedonian patriotism appeared, but at the same time regret about the San Stefanos Bulgaria. It means that the questions about the liberation of Macedonia and about the means of its achievement were put up. From the media that were obvious bearers of the Bulgarian annexation policy towards Macedonia could illustrate better the real intentions and ambitions of the patriotically oriented Macedonian intelligence then for instance from the newspaper Macedonia. For example, the newspaper Southwestern Bulgaria was seeding poison against all opponents of its policy that of Macedonia to become the southwestern province of the Bulgarian Principality. Thats why it was mentioning in a negative connotation all those forces that were objectively affirming the Macedonian national cause, which hardly paved its way through many obstacles. The governmental newspaper Svoboda, which followed with extreme attention all Macedonian public or secret liberation manifestations, evidently
171

applied this tactic and articulated them to the public as anti Bulgarian activities. In this period of public national manifestations and actions, public debates and polemics related to the liberation of Macedonia, many secret and public Macedonian associations appeared in Bulgaria among which, as one of the most significant, was the Youth Macedonian Literary Group (1891) issuing its own newspaper Loza. The Group was formed by pupils and students that were unsatisfied of the Exarchates schools. That was the reason why they escaped from Macedonia to Serbia (1888-1889) and then dissatisfied also from the Serbian Authorities and having no other choice they moved to Sofia. The young Grapevine (Loza) supporters, as wrote by Misirkov, wanted to separate the interests of the Macedonians and Bulgarians through introduction and standardization of one of the Macedonian dialects as Macedonian Literary Language for all Macedonians. The fact those Loza supporters started being active under the Bulgarian mask was not efficient and could not blind the adversaries because in their activity context the Macedonian national essence was easily recognizable. They were mentioning Macedonia as their own fatherland, that was launching appeals for help and protection of the neighbors pretensions and with this it was clear that they were asking for the release from the Bulgarians too. The Group, proclaimed as hostile, was prohibited by the regime in June 1892. Many of its members participated in the process of formation and establishment of the Internal Organization and the most outstanding among them was Petar Pop Arsov. A bit later, the National Youth Associations were formed also in Serbia. During the 1893 the association Vardar was formed and later in 1902 the Macedonian Club was formed, which was issuing its own weekly newspaper Balkan Herald (Balkanski glasnik). In all these years it was the first informatory organ in which the Macedonian national activists managed to define and expose publicly their own national and political program for solution of the Macedonian national problem. The biggest national manifestation, inside Macedonia, in the years immediately before the formation of the Macedonian Revolutionary Organization was the movement for the Church independence in Macedonia in the Eparchy of Skopje. The church independence was supposed to be achieved through the restoration of the Ohrid Archbishopric. The Metropolitan of the Exarchate, Teodosij Gologanov (Teodosij from Skopje) headed the movement. He established contacts with like-minded people and took measures for substitution of the established apparatus of the Ex172

archate by its own as well as measures for suppression of the Bulgarian language etc. The whole policy implemented by Teodosij was leading towards achieving the Church independence and not only of the Skopjes Eparchy but of the whole Macedonia. He tried to achieve his goal through the union with the Pope. In December 1891 he personally met in Skopje the delegate of the Roman Church in Constantinople, Bonetti, and he presented him the joining conditions. Getting the solution for the Church issue according to the plan and requirements of Teodosij were exposed to Bonetti, was actually an intention to resolve the Macedonian national issue. Such a policy and activity of the Metropolitan Teodosij caused bitterness not only among the members of the Exarchate and the Patriarchy but also among the Serbian propagators. The Exarch with the help of the Turkish authority managed to expulse the bishop from Skopje and with this, the serious historical attempt for Macedonia with the help of the Roman Church to thread its way towards its national liberation, was impeded once again. It became obvious that everything that was happening in the country, especially unscrupulous interfering of the neighbors in the Macedonian affairs and the way in which the Turkish policy was being implemented, which quite successfully was applying the well-known tactic divide and rule, was leading only toward one outcome the partition and robbery of Macedonia.

5. The formation of the Macedonian Revolutionary Organization All conversation and polemics, led about the ethnicity of the Macedonians, then the formation of societies with programs of national liberation activity, or establishment and determination of the attitude towards the foreign propaganda as well as the analysis of the consequences of their activity for Macedonia lasted continuously for several years. This was an inspiration for the historical need to start a struggle with a concrete revolutionary action which by its side could have been implemented only through the formation of the necessary leading organization. So, the several year national and political movement was crowned with the formation of that leading revolutionary force that would set up its tasks to work on the canalizing of the liberation ambitions of the enslaved Macedonian strata and their organization, integration and preparation through revolution, to reach the final objective. The economical and social estimations for the possibility to achieve revolutionary changes in Macedonia
173

had been prepared. The matured economical and political crisis were accompanied by a larger differentiation and aggravated social disagreements, which were more and more getting the national and religious character due to the difference in the religious and ethnical affiliation between the oppressed and the oppressor. In the conscious of the Macedonian oppressed masses the entire injustice, exploitation and corruption of the state apparatus were associated with the political and national unjustice. That means that all the troubles in the cognition of the oppressed were associated to the fact that the country was under the Ottoman rule. It was believed that the liberation from that rule was absolutely necessary for the national and political liberation and since the beginning it was believed that the Ottomans would be the crucial adversaries in that struggle. And it really happened that way. Except the public debating about the Macedonian liberation issue and how it could be achieved, some intellectuals focused their attention on the same problem but having slightly different approach. They were doing this with a conspiratorial air, determined to take concrete actions. Dame Gruev, Petar Pop Arsov, Pere Toshev and some other intellectuals had come to the idea for formation of an organization much earlier. According to previous evidence, for the formation of the Secret Organization (except the conversation led between Delchev and Shahov in Sofia) several concrete discussions were being held during 1892 in Prilep, and at the end of the following year (1893) at the meeting held on the 23rd of December in Salonica, the leading core was formed and composed of: Dame Gruev, Petar Pop Arsov, Dr. Hristo Tatarchev, Andon Dimitrov and Hristo Batandziev. On the 5th if January 1894 the second meeting was held, with the same persons, at which was discussed the objective, the name and the normative acts of the organization that they were forming. According to Hristo Tatarchev, the Organization was named the Macedonian Revolutionary Organization (MRO) while on the base of some conserved press releases the leadership was given the name of the Macedonian Central Revolutionary Committee. The task to write a draft Constitution was given to P. P. Arsov. At the next meetings these six persons adopted the necessary documents and in accordance with them the Central Committee was formed with H. Tatarchev as a President and D. Gruev as a Secretary/Cashier. The original documents of these meetings are not preserved. But from the personal memories of the participants and from the Constitutions that were preserved, nevertheless not dated, is obvious that the objective of the struggle was to achieve the political autonomy of Macedonia exclusively through revolution.
174

The necessity for extension of the Organization was a stimulus for the convocation of a Consultancy meeting in a wider content of eminent members of the movement at which assessment of the previous work was supposed to be made and the next steps be adopted for further action. The consultancy meeting was held on the 15th of August 1894 and around 15 outstanding activists were present at it. The important decisions were brought for the development of the Organization about the formation of its structure, the ways of funding, carrying out propaganda activities etc. The significant role of the teachers was also emphasized on the scene of the liberation struggle and it was pointed out the need of their independence from the Exarchate and of their direct connection with the Organization. They also thought that the municipalities should be connected with the Organization and that both with the teachers should directly served the Organization. The activities for structuring and intensified development of the Organization started immediately after the meeting in Resen when the conditions were also prepared for its enlargement. The persons that were forming the Organization and were managing with it were mainly traders and the intelligence representatives. Almost all distinguished leaders that were building up the Organization and who sacrificed themselves for its objectives belonged to the progressive Macedonian intelligence and were representing the ambitions of the smallholders strata as well as of the Macedonian oppressed and degraded peasantry. Slightly later, the same year, Goce Delchev joined the Organization (1872-1903), whose organizational and leadership role made him a legendary person within the Macedonian National Liberation Movement from the Ilinden - period. He was building his ideological and political profile constantly during his education, in his place of birth Kukush, in Salonica and in Sofia. After he had been expelled from the military school in Sofia because of some political incident, in November 1894 Goce Delchev came back to Macedonia and started working as a teacher in the village named New Village (near Shtip) where he met Dame Gruev, who was a teacher in the city. The Organization was well formed in Shtip. So Delchev joined its orders and together with Gruev continued their revolutionary odyssey and until the end of their lives they remained at the top of the Organizations leading structure, acting mostly separated than together. The two year activity of G. Delchevs in Shtip was generally known by it role in terms of enlargement of the Organization through inclusion of the Macedonian villages in its orders. By the inclusion of the
175

villages in the Organization the social structure of its membership significantly changed and the Organization, which was of mostly urban character, transformed into a mass organization in which dominated the rural element. In the period in which Delchev and Gruev were staying in Shtip, as a matter of fact, the city became a main center of the whole Organization while the Central Committee in Salonica held only a formal status of a Central Headquarters. The preparations for the revolution in Macedonia started when the social and political life in the country was in a chaotic situation, caused by the propaganda of the neighboring countries. The whole situation was cautiously monitored by the numerous representatives of the Great Forces, who receiving the information at first hand by the Ottoman authority organs, agents and Consuls of the interested neighboring countries in Macedonia and by their Governments, were not in a position to have a real and right image of the objectives and tasks of the Macedonian Revolutionary Movement and wider of Macedonia, of the Macedonian population and its ethnical composition, of the ambitions of the Macedonian people etc. So being misinformed, they were misinforming their Governments, too and the negative impact on the policy building relative to Macedonia of these forces was inevitable. The personal researches and data collection made by some consuls were resulting in more objective and more suitable information then those received from the agents that were directly involved in the Macedonian issue. After a several year personal research, the French Vice-Consul in Bitola, Ledu, sent a thorough report (January 1898) to his Minister of Foreign Affairs in which he exposed exceptionally interesting information about the Bitolas vilaet, covering exactly the period when the Organization was completing its first steps towards its development. He sent, as he had explained in his writing, an attachment in the form of a draft table in which he put his estimations regarding the population composition (Christian and Muslim)the estimations are as objective as the specific circumstances in this region allow them to be, without considering the controversial theories about races and nationalities created by the fantasy of those that have pretensions to this region. Thats why, the languages, habits and customs of these people might serve as a base for situation comprehension as far as it is possible. The Ottoman statistics were considered by Ledu as unreliable. They were not giving more exact data than those that were created for the need of their cause, made by a separate and not always scrupulous
176

part, and which by their side were characterized with an exceptional confusion which was present also in all spheres of life Macedonia. The Vice Consul, personally through researches prepared an ethnographic study. Later, during his further research, he was encountering always more difficulties due to the mixture of the population as a result of the previous propaganda activities, when a lot of people, especially in the big cities, including also the intellectuals were not in a situation to define the nationality of their own families. Bitola, Ledu wrote, became a center acknowledged as a core of the shameless intrigues on which are based the adversaries propaganda of the small neighboring countries. At first place I should underline, he added, that the political aspirations in this region are not based on the languages, nor on the customs of the population, but on the individual feelings that are mainly built on the material interests and personal calculation of every single man, and eventually I would like to turn the focus on the fact that it is extremely difficult to find people morally degraded in such a rate like the Christian Macedonians (greedy, dishonest etc.). This basically should be put on the account of their low economical status and of the existence of the current derogatory regime, which at the same time is often very brutal. People suffer a lot living in a region where there is absence of security and justice. When the Bulgarian schism appeared, continues Ledu, actually the real separatist propaganda started, which successively created the vicious current partitions that completed the process of demoralization of these ill-fated populations . Ledu called the propagandas, Parties. Only the Greek and the Bulgarian Party had their own real meaning. The Greek party, composed of Greek, Vlach, Bulgarian, Albanian, and Serbian elements, were superior in its number and the Bulgarian Party composed of Slavic Exarchists was the second one (1898). A half of the whole population in Macedonia used to be Macedonian Christian. This means that a major part of the Macedonian territory was inhabited by a compact, homogenous population that was a precondition for the organization of a liberation and revolutionary movement and for the constitution of a state. This fact was an argumentative dement of the vicious standpoints of some individuals that the country ethnically was so mixed (Macedonian salad) so that it allegedly appeared as an obstacle for achieving autonomy and for creation of an authoritative political regime. As a result of the affiliation of the Macedonian people to the both main churches the Greek and the Bulgarian Church as well as the
177

theocratic character of Turkey, their naming as Greeks i.e. Bulgarian was accepted in an uncritical manner (literally), although it was also publicly confessed that the religious affiliation could not be a criterion of nationality definition. Moreover, all were witnesses of often changing and transfer of whole families and even whole villages from one church to the other. These transfers automatically caused the change of their national name.

6. The formation of the Macedonian Committee in Bulgaria and its first actions The Macedonian Committee in Bulgaria appeared with a role of a Steering Committee of the organized Macedonian emigration, whose policy formally was confirmed at the annual congresses of the brotherhoods. The Macedonian Committee was elected at the first congress of the Macedonian societies, held on the 19th of March 1895 in Sofia. A bit later, Stambolov submitted his resignation and after that, in May the same year, the emigration organized mass meetings at which through resolutions and other actions, euphorically and loudly made it clear to all European audience that the liberation struggle of Macedonia had started. With the appeals to the Bulgarian government and to the governments of the other Balkan countries as well as to the countries of the Great Forces and at the end with taking general measures dictated by the conditions in the country i.e. with the use of weapons should have been created a crisis and a climate for intervention of the Great Forces in favor of the requirements of the Macedonian Committee for autonomy of Macedonia deriving from the article n.23 of the Congress in Berlin. However, almost all the emigrations actions, which were taken during the period from 1894 to 1895, brought as consequence the discredit of the autochthonous struggle for autonomy which was led by the leadership of its own Organization and that the Macedonian people started in its own country exactly in that period. The congress telegraphic message that was sent to the Russian Emperor (Czar) Nikolaj II, to the Count Ignatiev the creator of Bulgaria of San Stefano, especially to the Bulgarian Prince Ferdinand, who was appointed a Supreme Head of the Bulgarian people, also the propaganda against Ottoman Empire with which Stambolov until then used to have a very good relationship, as well as the patrons attitude of Bulgaria towards the brother slave in Macedonia that was gradually constructing and curing among all the subjects within the Principality starting from the
178

Prince, were all facts that were clearly demonstrating that the Macedonian liberation issue which was created in Bulgaria after its liberation, started growing to new and dangerous dimensions in the political life in the country, the fact that would have negative impact on the liberation efforts of the recently created Internal Revolutionary Organization in Macedonia. The first Congress of the emigration, the formation of the Macedonian Committee and the organization of its first actions made the official announcement of an essentially anti-Macedonian policy of the Committees in Bulgaria that was led on the behalf of the Macedonian emigration but also by the name of Macedonia. This policy got an extreme manifestation since the beginning, with the insertion of the Bulgarian troops in Macedonia at the end of June 1895. After the initiative of Stoilov, the Prime Minister of the Bulgarian government, Boris Sarafov together with other officers and in collaboration with T. Kitanchev, the President of the Macedonian Committee, organized and transferred four troops in Macedonia, which had a task to initiate an uprising in Macedonia. Only the fourth military unit headed by Sarafov managed to conquest Melnik and to accomplish a successful patriotic deed. The other troops were defeated and broken by the Ottoman forces and deported in Bulgaria. These provoked armed actions which marked the beginning of the armed interference of the Balkan countries in Macedonian affairs and resounded loudly in Turkey and in Europe. Bulgaria got use of them and through causing pressure on Constantinople, Bulgaria succeeded to gain privileges for its propaganda in Macedonia and to gain the recognition of the Prince by Russia. The attitude of Greece and Serbia towards the armed incursion was extremely negative while the sharp reaction of the Central Committee of the Internal Organization was expressed through a protest letter sent to the Macedonian Committee with a categorical request and warning that the Organization will be pitiless towards all those that without its consent will make armed incursion in its territory. The loud noise made in Bulgaria in the period from 1894 to 1895 together with the armed intervention on the Macedonian territory had a fatal impact on the further growth of the Macedonian Revolutionary Movement and even on the destiny of Macedonia.

7. The Macedonian Revolutionary Organization after the Congress in Salonica (1896)

179

The Organizations Congress in Salonica was held in March 1896, slightly more than 2 years after its formation. But considering its significance it was called an assembly by G. Petrov that somehow had the status of constitutional meeting. The Salonica Organization dates from that period when the Central Committee was recognized. The need of Constitution and of a Regulation book was also emphasized there. Tatarchev regarding this meeting stated that it had constitutional and legislative character. The most distinguished leaders of the Organization took part at the Congress. All the problems that were encountered by the Organization were covered in the developed discussion and a decision was brought about for adopting the Constitution and the Regulation Book as basic documents of the future ideological activity of the Movement. The Constitution and the Regulation Book were written in 1897 and were published immediately after the formation of the Outlandish branch of the Organization in Bulgaria. G. Petrov and G. Delchev, who used to be also the first behind-boarders representatives of the Organization, prepared the documents. The documents in a perfectly clear way ranged over the objective of the Organization and the means that would be used for its achievement. The Constitution of the Organization was supposed to resolve the purely Macedonian tasks. It provided the formation of the Macedonian organization, which was supposed to be in possession of the whole oppressed population, which by its side through a common struggle should have obtained political autonomy of Macedonia. The testimonies of G. Petrov and Dr. Tatarchev lead to the conclusion that on the Congress in Salonica the Macedonian Revolutionary Organization (the first name of this organization according Tatarchev) officially was sanctioned, together with the Macedonian ideology and propaganda, whose final objective had been the liberation of the country. In the Constitution, in the Regulations Book as well as in the revolutionary literature that appeared later and in the official name of the Organization (TMORO), the Macedonian name exclusively and strongly appeared everywhere. The Macedonian patriotism and the independence of the Organization were directly and on purpose emphasized in its propaganda. Legalistically, the Organization was divided on seven districts. Later the district status was gained by the following cities: Salonica, Bitola, Skopje, Strumica and Serres plus Adrianopol The Constitution arranged by P. P.Arsov and that should have been adopted on one of the first meetings of the six founders of the Macedonian Revolutionary Organization, it is supposed that it contained the
180

basic principles (objective, means etc) necessary for the mobilization of the people and for the functioning of the Central Committee. This derives from the fact that otherwise it would not be possible to explain the fact that even on the Consultancy meeting in Resen (August 1894) a lot of significant decisions were brought about the development of the Organization and they were not included (present) in the first Constitution. That means it was more then a coincidence the statement of G. Petrov that the Congress in Salonica was actually an Assembly and Tatarchevs statement that it had constitutional and legislative character. It also means that the Organization was developing faster then it was actually in a situation to set up the legal framework. Liberty and autonomy were only 2 single words but it seemed that were sufficiently motivating to attract the great majority of the oppressed Macedonian people who were mass-joining the movement without any convictions, but also without thinking about the risks that might have appeared by joining the Movement. Soon after, they referred to the organization asking for weapons: Where is your weapon? Give us the riffles!

8. Secret Macedonian Adrianople Revolutionary Organization (TMORO) and the neighbors The appearance and the fast expansion of the Macedonian Revolutionary Organization (MRO) caused great interest among the governmental circles of the neighboring countries, especially in Bulgaria as well as among the bearers of their religious and educational institutions in Macedonia. The reason for that was the fact that on the same territory, which was the subject of their pretensions and that they declared it as proper, a new, Macedonian Revolutionary factor appeared, which was a product of the local social and economical conditions. The ambitions of that new Macedonian Revolutionary factor were dictated by the Macedonian peoples historical need for freedom and not by the pretensions of the neighbors to the partitions and usurpation of foreign territory. These reasons created the base of the conflicts that would emerge between MRO and the bearers of the external (foreign) interests. Actually even before the formation of the MRO a great part of the Macedonian intelligence had already been in conflict with the Exarchate, which aggressively and systematically was putting under its own rule the traditional selfadministrative rights that Macedonian people used to enjoy in the past. And it was not accidental that a great deal of that intelligence became one
181

of the first affiliates in the MRO orders, continuing the struggle against the Exarchate, but this time from different positions. The Exarchistic circles who were mainly composed of people that came from Bulgaria (teachers, officials, etc) in collaboration with the Bulgarian Government and the Supreme Committee and in order to combat the MRO formed the so-called Secret Bulgarian Revolutionary Brotherhood in Turkey. The Headquarters were in Salonica and Ivan Garvanov was appointed the Head of the Brotherhood. The attempt of the Brotherhood to expand its influence in Macedonia only through an ideological platform that essentially was of GreatBulgarian nationalist character and directed against MRO, could not have reached the projected results. On the contrary, in front of the threads of the Organization that the Fraternity would be liquidated, Garvanov with the help of the Supremist factors, managed to reach the reconciliation with the Central Committee in Salonica, to disband his structure and to make some of the leaders from that structure members of the Organizations leadership. Garvanov himself became member of the Local Committee in Salonica. It was an act of betrayal above all addressed to Tatarchev and Hadzi Nikolov, which had a fatal impact on the Organizations interests. In September 1899 the brotherhood stopped existing and soon after the well-known process of break-in and arrests carried out by the Central Committee Garvanov in January 1891 became a President of the new Central Committee. Actually he became at the heading position of the Committee in an irregular way and immediately started giving directions to the Organization towards a premature uprising. The fast growth of the revolutionary movement actualized the need of armament of the population as fast as possible. The problem however was quiet complex. They came up to the question where they could find the weapons? Exactly this problem made the leadership to require help from the Macedonian emigration in Bulgaria and even directly from the Bulgarian government. Was it not that Bulgarian, Serbs and Greeks were also asking for help and manage to get it by their neighbors in the past? The attempt however to receive weapons from Bulgaria revealed the extremely antagonistic interests between the Macedonian Revolutionary Movement and the Bulgarian state. During this attempt to get help from the Bulgarian state the leadership of the Internal Organization (G. Delchev, G. Petrov, J. Sandanski, D. Gruev) definitely discovered and understood the whole truth of the already defined policy of the Bulgarian state (whose servant was also the Supreme Committee) towards the Macedonian liberation cause. And that policy briefly referred to the follow182

ing: the uprising that was in preparation by the Internal Organization in no case could have been an act that would contribute to the creation of the Macedonian autonomous state, the Internal Organization should have prepared the people for an uprising and in a certain moment, when the Bulgarian army would initiate the war actions against Turkey this organization should have helped the Bulgarian Army. The leadership of the Organization was constrained to bring the only right conclusion: The Bulgarian Government did not desire the armament of the people. It did not like to help an Organization, which was independent and with a program opposite to the interests of the Bulgarian state. The government thought that the Bulgarian state itself should be the one that would liberate Macedonia. By the expression liberation of Macedonia the annexation of its territory to Bulgaria was meant and not gaining political autonomy through revolution, in the name of which should have been organized and carried out the armament of the Macedonian people. This was the main reason for the conflict that soon after the formation of the Internal Organization emerged between its leadership and Bulgarian authorities and it was often turning into an armed conflict with the Supreme Committee headed by the demobilized officers of the Bulgarian Army and the Prince as a Supreme Commander. The MRO in order to maintain its independence which was the only condition for liberation and unity of Macedonia, it decided to provide finances independently and to purchase weapons in Greece, in Macedonia or in Bulgaria. The kidnapping of Miss Stone and demanding a ransom was done namely, on that purpose. The other two neighboring countries had also a hostile attitude towards the MRO. They were not hiding their attitude but objectively they were not in a position to manifest rudely their policies and to interfere in the affairs of the revolutionary movement as it was made by Bulgaria. They were cautiously following the events that were happening in Macedonia and jealously reacted on the points that Bulgaria was attaining, utilizing the emigration for interfering in the Macedonian affairs and especially in the affairs of the Macedonian Revolutionary Movement. They were making particular efforts, by the use of the provocative actions of the Supreme Committee, to compromise the Macedonian Revolutionary Organization proclaiming it as Bulgarian, stating that it allegedly was leading the struggle only for the benefits of the Great-Bulgarian chauvinist interests, in a few words, through fabrication of the facts they were making everything that could somehow contest the Macedonian Re183

volutionary Organization and its Macedonian liberation character presenting it as an instrument of the Bulgarian policy in Macedonia. Preparing the people for the uprising, the organization simultaneously was creating its own state within the framework of the Ottoman Empire. Among the first organs, as a basic condition for the creation of the other organs of the state, the armed forces of the uprising i.e. its own Army was formed, so-called Chetnik institute (The institute of the troops). Its formation and structuring contributed a lot to the fast spreading of the movement almost through the whole country, including nearly the whole Macedonian (exarchistic and patriarchic) population as well as a great deal of the Vlach population. Much of the success relative to the formation of the Organizations Armed Forces can be credited to Goce Delchevs. The role of the troops in terms of raising the revolutionary spirit among the Macedonian oppressed and humiliated masses was enormous. They became the fundamental bearers of the revolutionary propaganda, executors of all significant tasks of the competent leadership, quite efficient protectors of the peoples interests and in a word, they became the main Force of the revolution and quite successful performers of its program tasks. After the formation of the troops, the secret police forces, punitive police forces and the most important institution the justice institute or department were also formed. The secret post service and courier service too were arranged and the correspondence code regulations were prescribed password, the ink type and so on. The Internal Organization took part in almost all spheres of the social and private life of the Macedonian people, in order, through various approaches to make it easier above all the difficult economical situation of the population. Within this charity framework the economical policy of the Organization was created with the fundamental task among the other things, to fight against the ciflic system and the self-willed activities of the ciflic saijbija and to protect the peasantry. The Organization launched the slogan: Give the land to the farmers and was insisting on the control of the unlimited raid on the rural and urban population by the greedy rich people in the cities-chorbadzhii and the usurers, who through high rates of interests were permanently sustaining the economical slavery over them. Through all these political, educational and economical measures taken by the Organization the people learnt how to gradually erode the Turkish authority and how to fight against the landowners. They also learnt how to implement an independent administration and what the modalities to become their own ruler had to be applied. The people were
184

also learning how to use various revolutionary instruments and were selfpreparing, through an Uprising, eventually to attain their own statehood and freedom.

9. The Ilinden Uprising The Macedonian intelligence that was heading the liberation movement, despite the existence of complex conditions in the country, managed to turn the Organization into a serious political factor capable to organize an Uprising that by its side would surprise many people and would also strongly preoccupy the neighboring pretenders to the Macedonian country. About the organization and way it was completed in an interview of Himli Pasha for the Parisian Le matin (from November 27, 1904), he stated: A secret organization has been created for more that 8 years which has its own branches not only in all major cities but also in the villagesThe lack of success regarding their capturing and punishment of its members is due to the fact that they have support by the intelligence all over the country where they it has its own dominationThe fanatical insurgents are represented in a range of 10% to 15%. Unfortunately, this small minority is made of wise and educated people who are inflicting themselves by the use of terrorist instruments. This partially but in some way objective admission regarding the autochthonous character of the Organization seems to be the only, at least until now, identified case in which an objective assessment was given by a such a competent and high Ottoman official about a serious issue such as this ten year preparation activity and attempts for liberation of Macedonia. The development of the Revolutionary Movement in Macedonia, considering the formation, enlarging and spreading of the Organization, the ideological growth and armament of its membership, (in a few words, encountering lots of difficulties and obstacles often acts of break-in and other problems), the implementation of the successful preparation activities of the Macedonian people for uprising (whose success in a great part should be put on the account of the several Macedonian socialists such as N. Karev, Vele Markov, N. Rusinski and others included in the Organization) were simultaneously accompanied by the permanent conflicts that movement was encountering with the Turkish authority and the organs of the neighboring propaganda above all with the organs of the Bulgarian
185

state represented by the Supreme Committee. The Bulgarian government was trying to inflict itself as a supreme leading factor upon the Macedonian movement through the Supreme Committee in all possible ways. Some times it was done in a friendly ingratiating manner offering material support, sometimes through armed confrontations and sly murders of eminent members of the Internal Organization or by occupying borderland regions transforming them into a proper basis for further penetration into the inner parts of the country. However, the only objective of all these actions was to subordinate or to eliminate the Organization. Verbal conflicts between the Internal Organization and the Macedonian i.e. Supreme Committee that started immediately after the formation of the Committee in March 1895, were of a permanent and mainly ideological and political character but in its essence they were of a national character. The situation aggravated and turned into an open and quite wide spread armed conflict after 1901, when Stojan Mihajlovski and the General I. Conchev, on the request and with the help of the Bulgarian Prince, became a leading person of the Supreme Committee. The favorable conditions for such development of the events were actually created after the so-called Salonica break in January 1901, when almost all members of the Central Committee were arrested, and when I. Garvanov, who was a proven adherent of the Organization and who used to be a President of the so-called Revolutionary Fraternity, was appointed as a Head of the Organization. In a period when Garvanov was a president of the fraternity he was trying to put the leadership of the Macedonian Movement under control of the Supreme Committee (that means under Bulgarian governments control) by the use of various, even not always allowed mechanisms. With the appointing as a Head of the Central Committee he actually kept the promise that he had given to Conchev he managed to remove G. Delchev and G. Petrov from the Outlandish branch of the Organization and he appointed Dimitar Stefanov and Tushe Delivanov as new delegates. Despite this G. Delchev and G. Petrov remained to be the most influential persons and pilasters of the Organization, a support for all patriotic staff in the struggle against the policy of the Supreme Committee so called, supremists. Conchev did not benefit at all with this change and Garvanov was not in a position to lead him any more. Mihajlovski and Conchev, as executors of the state tasks, should have caused mutiny in Macedonia with a purpose to destroy the Internal Organization from the revolutionary and political aspect, to take over the
186

initiative and to portray Bulgaria in Europe as a key factor in the process of the crisis resolution in Macedonia. The preparations that were carrying out in Bulgaria for an armed rebellion in Macedonia constrained the Subleme Port to take some counter measures in order to avoid being overtaken by the events. It required by the Great Forces to put a strong pressure to bear on the Bulgarian Government in order to disband the Macedonian Committees and from March 1902 it started sending military forces in Macedonia in particular in the Bulgarian border regions. While the troops that were sent in Macedonia by the Supreme Commands were chasing and sending back by the forces of the Organization, a propaganda struggle against the preparations of the Supreme Committee forces for the military intervention in Macedonia was being led in Bulgaria by the Organization, too, through the newspaper Dawn, Justice and particularly the newspaper The Action (Delo) portraying publicly the policy and the action of the Supreme Committee forces as an adversary pretense against Macedonia that they allegedly wanted to liberate it. But there were no ways that could have made the Prince and the Minister of Defense and General Conchev give up the idea of implementation of their plan, to cause bloodshed and cause burned out places in Macedonia, giving them the name Uprising. The uprising started in Gorna Dzumaja on the 23rd of September, 1902 and with some breaks it lasted until the middle of November. There were not around 400 soldiers of the troops (chetnici) as it stated until recently, but around 2,500 sub-officers and soldiers from the reserve team of the Bulgarian Army and a huge number of officers sent in Macedonia. It was a force that merited respect and whose transfer across the borders was actually impossible without the support and help of the state structures. From the local Macedonian population around 350 peasants were participating in these actions. The Ottoman Army, well-trained and prepared on time, defeated the Army of Conchev, leaving behind lots of human losses, burnt and desolated villages at the conflict regions, as well as a refugee mass of around 2,000 people that was sheltered across the borders. Thanks to the strong resistance of the Organization against the invasion of the Supreme Committee Forces this provocation was localized and the consequences were limited. The uprising that was on the initiative of the Supreme Committee caused great interest in Europe and among the diplomatic circles of the Great Forces, which piled on the reformist pressure that should have li187

mited the Macedonian crisis before it started escalating. However it was more then clear to anyone that the uprising had been organized in Bulgaria while the Macedonian uprising was still to come. The Ottoman government by its side utilized the Bulgarian invasion and announced that its interests in Macedonian vilaet-s were seriously endangered and continued reinforcing its garrisons that actually was the beginning of the war against the Internal Organization and against the Macedonian population as its fundamental base, with an intention to impede the forthcoming uprising. After the supremist uprising the crisis in Macedonia aggravated. The Supreme Committee forces kept appealing for a new and bigger uprising. Vienna and Petrograd moved their forces and took some actions to calm down the situation and to maintain the agreed status quo situation of 1897. The Russian Minister of Foreign Affairs, Count Lamsdorf visited Bulgaria and Serbia in order to suggest to them to keep the calm. Then the well-known Februarys Reforms followed (1903) and they were a complete failure. After the uprising at Gorna Dzumaja, the Central Committee of the Organization turned against it too, so that a switch of the opinion happened among a part of the leadership headed by Garvanov regarding the arising of so-called big uprising. A great contribution to the successful organizing towards uprising had H. Tatarchev and H. Matov, who were the new delegates of the Outlandish branch of the Organization. As far as they arrived in Sofia at the end of 1902 they put up the question about conciliation of the Internal Organization and the Supreme Committee, accepting the initiative of Garvanov for a new uprising, which should have been led together with the supremists (Supreme Committee forces). For the solution of this fateful problem Tatarchev got in touch with the Prime Minister of the Bulgarian Government. Aiming to obtain a legal status of the decision about the uprising the Congress at Salonica was convoked by Garvanov (3 - 4 January 1903) at which 17 delegates were present, mainly of secondary consideration, most of them legal and occasional participants in the movement. Without serious opinion diversity, by the use of lies and falsehoods during the discussion Garvanov managed to achieve the consent for the spring uprising. The proposal for the uprising was sent to Sofia for the purpose of the opinion sounding. The majority of the eminent activists of the Organization who were supporters of G. Delchev categorically rejected the proposal while the minority of the activist who shared the opinion with Tatarchev
188

and Matov accepted it. But, in the meantime the new information arrived that the Congress in Salonica had already decided on the Uprising. The attempts to annihilate the Salonica resolution through direct action in the field in Macedonia failed. Goce Delchev, the person of indisputable authority that perhaps could have made a turnabout in peoples opinion, tragically lost his life (Banica, May 4, 1903), when previously at the meeting with D. Gruev he had got his last strike. Dame Gruev, told him that he was on Garvanovs side as far as this fateful issue for the history of Macedonia was concerned. D. Gruev did his last strike to Macedonia too when, at the Local Congress in Bitola held in the period of 2-7 May 1903 in the village of Smilevo, he stood on Sarafovs side supporting the idea for an uprising. It is also worth mentioning that every single thinking person should have known that under the internal as well as international circumstances of that time the uprising would have been fiercely suppressed and that it would have been destined to be an absolute failure. In the meantime, those who supported the idea for an uprising and for the creation of the pre uprising climate were unexpectedly caught by an event known as the Salonica bombings of 1903 (on the 28th of April) followed through rancorous terror actions by the Turkish asker in Salonica, Bitola, Veles and other places. On the Congress at Smilevo the members of the General Headquarters of the Uprising was elected (D. Gruev, B. Sarafov, A. Lozanchev) and it was decided that the uprising should have started on the 20th of July 1903 (Ilinden the 2nd of August according to the new calendar). Although the date determined for the uprising was a top secret the Sublime Port managed to reveal the date of the uprising and informed the government of the Great Forces about that event giving the uprising actions the name of banditry devastating actions. That means that the population received the first information about the Uprising by the Turkish authorities. The information contained the following: Bulgarian revolutionary banditry groups sets on fire Turkish villages, kills and commits massacres upon captured soldiers and innocent Muslim population which means that almost all spiteful acts that were carried out by the Turkish asker and bashibozouks (irregulars) were put on the account of the insurgents. The same or the similar information was served by Athens, adding that the banditry troops were killing Greeks. All that wrong information, that vicious propaganda, which was translated into diplomatic reports, was sent to the governments of the Great Forces to those who were making decisions about the Macedonian crisis. Many newspapers
189

also spread the wrong information. The Austrian Consul in Bitola, August Kral, was one of the rear witnesses that manifested a special interests and virtue to send to the proper government right information about the happenings in his region, about the Organization and the Uprising. He wrote that, Here (distinguishing the Uprising organized by Conchev) we could really talk about an uprising, the first one in Macedonia, that should be seriously consideredIt is an outburst of dissatisfaction of an entire nation, it is an appeal for help by a deeply oppressed population which is fighting for freedom and for a decent lifeThe uprising here is almost general and it affects almost all the Slavic part of the vilaet.As far as the activities of the uprising in the vilaet of Bitola are concerned the worse falsehoods are spread around the world. However, the love for the truth and not the partiality towards the Christians makes me, although thoroughly in opposition of the standpoints released by the press, but with great pleasure, to conclude that the actions of the insurgents were humane and loyal while the actions of the Turks were barbaric, cruel, AsiaticThe fact that the first do not catch their adversaries through gloves is in the domain of the revolution. The uprising in the countryis a much profound issue that it is considered, wrote the distinguished Greek researcher Corbashogly (in his report from March 27, 1904). Regarding the dramatic event in Krushevo he added that The collaboration of the Orthodox Greeks Patriarchist), as we were convinced by the Metropolitan of Pelagonia, with the troops was based on a brotherly liberation spirit. The uprising spread over the major parts of Macedonia but it was the most organized and the most dynamic in the District of Bitola. They were determined to ruin everything that symbolized the hateful authority, but also to conquest territories and to destroy the current authority replacing it by a new, revolutionary authority. The most concrete expression of this policy was registered during the liberation of Krushevo on the 3rd of August, 1903 and in the process of establishment of the revolutionary authority, through equal participation of all nationalities. In this case, the religious communities were treated as nationalities: the Patriarchic (composed in major part of Vlachs and a certain number of Macedonians and orthodox Albanians), the Exarchistic (composed of Macedonians) and Vlach (composed of so-called romanophile, i.e. nationalists as they were regularly called by their affiliates). On the base of the affiliation to the church community in accordance to the regulations in the country the national affiliation was also determined (Greeks, Bulgarians, Romanians). The new temporary authority of the so-called Krushevo Republic was
190

formed from these three religious and propaganda communities. The new authority was consisted of the basic organs of a regularized administrative community Parliament (60 delegates) and Executive Body (Executive Council) made by 6 members responsible for (in charge of) the six most relevant sectors. The responsibility for the defense of the freedom remained to the leadership of Highland Headquarters that was managing the battles for the liberation of the city, headed by Nikola Karev, who was elected on the Congress in Smilevo. Soon after the liberation of the city, aiming to conciliate or to neutralize the Muslim population of the area, the leadership sent the wellknown Manifest in which the objectives of the revolutions and the will for common life in liberated Macedonia had been exposed. Besides Krushevo, other towns were liberated in the district such as Klisura (near Kostur) and Neveska (near Lerin). Considering the achievements due to the enthusiasm of the participants, the dimension and the dynamism of the activities, the region of Kostur was the first place in competition with all regions that took part in the Uprising. In the Region of Bitola with an exception of Prilep all other parts participated in the Uprising. Other districts in Macedonia started the Uprising, too, but due to the fact that they were insufficiently prepared and for some other reasons, the results of the uprising were remarkably weaker. Considering these participating districts Adrianopol was an exception to some extent. 9.1 The suppression of the Uprising The first task of the Sublime Port during the suppression of the Uprising was to take over Krushevo. The action was well organized and Bahtiyar Pasha with great forces aimed at the city. There were battles all over the city but considering the intensity and fieriness, besides the battle at Sliva, the battle at Mechkin Kamen overcame all the battles ever led on the territory of Macedonia during 1903. The battle itself is an epopee and thats why it is profoundly traced in the consciousness of our people, as a symbol of its heroism and self-sacrifice. The leading role in the battle belongs to the great hero and main Voyvoda, Pitu Guli. After the battle at Mechkin Kamen, Krushevo was eventually defeated on the 13th of August. The general campaign against the Uprising in the District of Bitola started on the 25th of August and lasted about 2 months. The short lasting and fierce confrontation between the slave and the master ended with hard
191

consequences of the whole life of the Macedonian people, because this war was not only against the armed forces of the Organization but also against the entire Macedonian population. During the Uprising almost 16 areas with 200 inhabited places suffered loses, 12,400 houses were burnt, or 71,000 people lost their homes and 30,000 people left their birth places. Over 8,800 people, mostly rural, were killed. The Ilinden Uprising was a Macedonian uprising. It was the rebellion of the Macedonian people and wider, of the majority of the Christian population no matter what Church it was praying, what schools it was attending and what (nationality) name beard. We have a Slavic uprising in Macedonia Ion Dragumus excitedly informed his father in AthensThe whole Slavophone (writers note, Macedonian) population follow the direction of the Committee both the Orthodox (writers note, patriarchist) and schismatic (writers note, egzarhist) and mostly on a volunteer base. The Ilinden Uprising and the consequences of it resounded loudly in Europe and America. The standpoint of the neighboring countries regarding the Uprising was negative and hostile. The governmental circles in Greece, Bulgaria and Serbia, interested exclusively in occupying and partition of Macedonia, could have been satisfied only with the suppression of the Uprising. The Great Forces instead, which were interested in maintaining the status quo position on the Balkan Peninsula, approved and were actually expecting the suppression of the Uprising. AustroHungary and Russia required from the Turkish government to establish peace and order in the country and that signified giving a right to Turkey to use force accordingly to the needs and the Ottomans knew how too use the force. Great Britain and France as well as Italy to some extent had different points of view regarding the happenings in Macedonia. The Count Lansdown thought that Europe should not have stayed indifferent any more as far as the events in Macedonia were concerned. He suggested taking measures that would end the disgraceful situation in Macedonia. The results of that policy were the so called Mirtsshteg reforms, created and proclaimed by the Russian and Austro-Hungarian Emperor in October 1903, with the consent of the other great forces. The great self-sacrifice of the rebelled people, then the fierceness of the Turkish authorities applied for the suppression of the Uprising aroused sympathy and sorrow among the European and American public. Therefore various Macedonian Committees were formed that were spreading around the truth about Macedonia and were collecting help for
192

the suffering population. The eminent persons such as Leo Tolstoy, Anatole France, Victor Bernard and others participated in these actions. The help was arriving from various European countries and from America but the help from the British has a special place in the historical memory of the Macedonian people. It seemed like the whole British society took part in the action for the salvation of the people who stayed homeless. The Secretary of the Aid Committee, Henry Noel Brailsford, together with his wife, arrived in Bitola in October 1903 in order to manage the aid distribution action. The Balkan Committee continued sending aid during the whole of 1904. The Ilinden Uprising and everything that came as a follow up contributed to the creation of the new and qualitatively different political situation in Macedonia. The Uprising actually put an end to an era of the history of Macedonia and also of the history of the Ottoman Empire and initiated a new one. It signed the final stage of the decaying process of the Ottoman state and announced its disappearing from the Balkan Peninsula. The Ilinden tragic events caused the first more serious interfering of the Great Forces in the internal affairs of the Empire after the Congress in Berlin. The National Liberation struggle in the period of Ilinden represents a turning point in the historical process of the development of the Macedonian national awareness. Proclaiming the principle of autonomy as an aim by itself, mobilizing the masses by the name of that principle, taking care and constantly defending the autochthonous and autonomous character of the Organization, and in a few words, leading the struggle on all fronts, against all opponents of the Macedonian peculiarity, heading the people in an armed uprising for obtaining a proper statehood, the MRO objectively contributed to the development and reinforcement of the awareness of the people regarding the Macedonian expanse as a separate enclosed territory which is a property of a separate nation, and its fatherland with a celebrated past. It was also emphasized the specificity that only through a self-sacrifice the Macedonian people now and here where it had been existing for centuries should have provided liberty and created normal living conditions attaining autonomy or its own state! 9.2 Macedonia after the Ilinden Uprising In his book On Macedonian matters, Krste Petkov Misirkov with arguments proves and defends the existence of the Macedonian na193

tion and emphasizes the requirement for affirmation and use of the Macedonian language as a standard language of the Macedonian people. The book appears at the end of 1903 in Sofia. The reaction of the opponents of independent Macedonia to the book was fierce and hostile. The book was confiscated and destroyed and the author was brutally attacked so that he was forced to flee in Russia. Nevertheless, several copies of the book were distributed and spared so that in 1945 it was actually used as a base in the process of recognition and legalization of the Macedonian language and orthography. The appearing of the book On Macedonian matters by K. P. Misirkov, just by itself represented a separate chapter in our history. If we exclude this event, the period after the suppression of the Ilinden Uprising could be characterized by three other major events that happened simultaneously bur considering their content they had been only apparently disconnected. These three events that marked the following historical period of Macedonia were as follows: The Mirtsshteg reforms that were supported by the Great Forces; the so-called armed propaganda, led by the three neighboring countries and the destiny or the future of the Macedonian National Liberation Movement supported by the TMORO-The Secret Macedonian-Adrianople Revolutionary Organization. The reforms were related to the territories of the three Macedonian vilaet-s and they should have been implemented by the Turkish authorities, headed by the main inspector, Hilmi Pasha and with the assistance of the European experts. The aim was through reforming the administration, gendarmeries, the financial sector and so on to establish order within the state administration that would contribute to the amelioration of the situation and would have been achieved through the previous agreement that of keeping the status quo situation in the Turkish Balkan. The Turkish government was not interested in successful implementation of the reforms, while the Organization considering them as incomplete and insufficient had a negative approach towards them. The successful implementation of the reforms was not acceptable by the neighboring countries either. Nevertheless the MRO did not accept the reforms their implementation however was not being impeded by it. The Ilinden Uprising resounded loudly in particular in the neighboring monarchies. They could not believe that the Macedonian Organization and the Macedonian people were prepared and capable of doing such immense deeds. They were quite disturbed by the Uprising and it caused reversal of their policy towards Macedonia. Their new policy concept was mainly based on the following principles: increased aggressive194

ness against the Macedonian revolutionary action, use of weapons against the revolutionary forces and in general against their propaganda, (on the path to) partition Macedonia and (on the path to) causing a war. Various troops, organized, equipped and led by officers, whose action was behind the mask of protection of their own population from the terror of the Macedonian revolutionaries and opponents, were being sent to Macedonia as a support to the propaganda carried out by the church and by the schools in charge of keeping the old positions in the country but also with a task to contribute to the creation of the new positions in the field. Taking into consideration the terror applied and the use of the brutal instruments the most distinguished ones were the Greek troops (andarti) managed by Athens. The Macedonian and the Vlach population was the population that suffered the most because of the fact that they participated in the Uprising and disobeyed the Greek Church and propaganda. The conflict among the Greek, Serbs and Supremist military units on the territory of Macedonia and the fierce clashes with the civil population caused chaos in the life of the whole Christian population. The emigration especially of the male adult population in America as well as in neighboring countries and outside Macedonia within the territory of the Empire started intensively. Simultaneously, the MRO was desperately trying to consolidate its orders. The turbulences were of such a character that they affected both, all the segments of its functioning and its existence as an organized revolutionary force. Soon after the Uprising the leading structures of the Organization initiated a serious activity of consultation and analysis in order to get as much as possible objective assessment regarding the substantial events that had happened in Macedonia and to develop points of view regarding the future steps of the Ilinden revolution. The initial discussions started at the end of 1903 but the first larger meeting in the presence of the most competent leading persons was held in Sofia, in January 1904. Despite the presence of the delegates of the Outlandish branch of the Organization, Dr. H. Tatarchev and H. Matov there were also numerous distinguished regional leaders, then J. Sandanski, B. Sarafov, D. Hadzhi Dimov and some others. Since the beginning of their discussions the two points of view and tendencies emerged which had been present within the leadership even before the Uprising. The consultancy namely ended with differentiation of two factions among the leadership of the Organization, which later became well known as the right-wing faction headed by H.
195

Matov and Tatarchev and the left-wing faction headed by the members of Serres District and supported by many other distinguished revolutionaries from different parts of Macedonia. The right-wing faction insisted on maintaining the existing leadership of the Organization while the leftwing faction required essential changes in its leading structure, its decentralization and democratization, in terms of creating somehow a protection from the repetition of the old mistakes and for better implementation of the revolutionary tasks. At the meeting the Directive for the future activity of the Organization was adopted which actually resulted in a program platform of the left-winged forces. The thorough conversations and discussions led to the general cognition that the reconstruction and consolidation of the Organization could be achieved only through holding congresses in each district as the most acceptable democratic form for the solution of the problems and for the election of the leadership. The first such congress was held by the Regional Organization of the District of Bitola so called Congress of Prilep in May 1904 on which were present G. Petrov, D. Gruev, P. Toshev and many other famous leaders that remained in the district. Sharp disagreement emerged from the discussion. The disagreement regarded the question if the Organization should keep the existing structure as suggested by D. Gruev or to be decentralized and democratized as suggested by G. Petrov and P. Toshev. This polarization of opinions became more evident and was spreading over, affecting the congresses that were being held in the other districts too in the following period until August, 1905 when the Congress of Serres was held as the last one in the series before the General Congress of the Organization scheduled for October that year. In the meantime regional meetings were being held too, so that almost all parts of the Organization had a possibility to expose their opinions regarding the tragic happenings of 1903 and to develop their position in regard of the future course of the National Liberation Struggle. The Congress of the Organization, which was held in Rila Monastery, started in October 1905 and terminated at the end of the month. Five items were on the agenda and they covered the most important problems related to the functioning and the activity of the Organization. The most important item on the agenda was concerning the structure and the leadership of the Organization. Nearly 20 days discussions were being led. On this item actually the first disagreement appeared between the two already created factions, the moderate conservative or right wing faction and radical reformatory left wing faction as called by H. Siljanov. The outstanding representatives of the first one were H. Matov and Dr. H. Ta196

tarchev (their participation was not allowed on the Congress) and their ideas were represented and advocated by their like-minded persons present at the congress and B. Sarafov, while H. Dimov, G. Petrov, P. Toshev, J. Sandanski and others were representing the other faction. At the request of the Congress, General Conchev had to disband his "supremist" organization while B. Sarafov who had received an amount of money from the Serbian Government as a favor in return for the permission given to the Serbian troops to enter in Macedonia was severely deplored. Considering this as well as the chaos that he created with his troops in the country he was sentenced to death on probation. The winning policy of the Rillas Congress was that of the majority faction i.e. the left-wing faction, which was expressing the will of the Revolutionary Macedonia. The right-wing faction was not strong or brave enough to resist openly against some decisions without discovering completely itself as a bearer of the foreign interests. But soon after the Congress the rightwing faction consolidated its orders (arrays) ready to attack in terms of annihilation of the adopted decisions and directions of the Rila Congress. Above all it considered them as anti Bulgarian and thats why it was decided by all means to impede their implementation. The right-wing faction moved decisively against the majority without hiding its pro-Bulgarian orientation proclaiming the Organization itself as Bulgarian, standing on opinion that the Organization activity should also protect the interests of Bulgaria. The opponents from the left-wing were proclaimed as a faction. The leftwinged were named internationalistic, socialistic, Marxistic and anarchistic etc. and all this was aimed to compromise them almost as betrayers and to characterize them as incapable of leading the activity of the Organization. Leaning on the Bulgarian state structures and finances it started a campaign against the Rila Congress and against the left-wing faction so that through revealing the date for the next coming General Congress, and skipping all form of making decisions in a legal and democratic way, through organizing their own meetings it self-declaimed a majority and with this act it seceded from the Internal Macedonian Revolutionary Organization (VMRO) and constituted in a separate organization. After they had negated the principles of the Organization they split off and created another organization not revolutionary any more, but acting in favor of the Bulgarian national propaganda, this was concluded in the first letter from the revolutionaries from Serres, which had been written upon the assassination of B. Sarafov and I. Garvanov organized by the Sandanist (supporters of J. Sandanski)
197

The insisting of the right-winged to be recognized as a successor of the historical Internal Organization and to eliminate the left-wing as a legal and decisive factor of the revolutionary movement was a reason for great conflicts and uncertainties. The victory could have been only achieved through expulsion of the forces that appeared to be uncompromising opponents of their pro supermists policy from the leading structures of the Organization and it referred especially to the delegates from the District of Serres and Strumica, headed by J. Sandanski. So they prepared a conspiracy against Sandanski (an attack from ambush at Rashina and the defeat of the conspiring troop that was sent), which was discovered on time. B. Sarafov and I. Garvanov were accused for the conspiracy so that they were condemned to death and liquidated by T. Panica (November 28, 1907 in Sofia). This event was a strong strike and defeat of the right-winked. All dissonances and conflicts accelerated the definitive disintegration of the IMRO (VMRO), which was sanctioned on the Kustendil meeting (called Congress), convoked by H. Matov and his like-minded people in March 1908. This signed the beginning of a new era of the Macedonian National and Revolutionary Liberation Movement.

10. Young Turk Revolution (1908) The so called Young Turk Movement appeared on the political scene in the 70s of the XIX century when the new social forces appeared within the Ottoman Empire the bourgeois. The aim of the movement was above all to maintain the integrity of the Empire, through implementation of reforms of democratic character that should not have made any essential change within the social and economical sector of the country, but that would have improved in some extent the life of the population and moderate the serious existing crisis. The incapacity of the bourgeois was the reason why this movement was headed by the intelligence, i.e. the military intelligence the officers. The first Young Turk Organization appeared in 1889 in Istanbul, under the name Unity and Progress. It also established its own center outside the Empire, in Paris, which used to have branches in some other cities in Europe, too. The Ilinden Uprising, Mirtsshteg reforms and the armed conflicts in Macedonia were the events that were particularly worrying and drew the attention of the Young Turks. They believed that everything that was
198

happening in Macedonia, especially the Mirtsshteg reforms were seriously under-mining the Turkish authority in European Turkey. This was the reason why the focus of the Young Turk activity was put on Macedonia. Here actually the Young Turk Uprising began, with the Third Army Corps (the Headquarters in Salonica). It started on the 3rd of July 1908 and the information was that the Sultan had founded the Constitution of 1876, arrived in Salonica just on the 24th of July. From this day on the period of the social system called freedom (hurriet) was established in Turkey. The victory over the absolutism was admiringly accepted in Macedonia. The twinning between the argued Christian and Muslims due to the propaganda activities started and the messages containing brothers love, harmony, equality could have been heard everywhere in the country. The prisoners were let free and the expelled got back home. The troops of the agitators that were sowing fair through Macedonia, through legal procedure disbanded. Some workers from the Macedonian cities also joined the movement so that they brought up their class requirements. The new government was established in Istanbul but there were no representatives from the Young Turk Party. Salonica, where the headquarters of Central Committee Unity and Progress was located, remained still the center of the Young Turks. Simultaneously with some changes, mainly in the administrative sphere, the Young Turks carried out the Parliamentary elections and managed to gain absolute ascendancy. Its President became Ahmed Riza Bey, who was also President of the party Unity and Progress. Meanwhile the opposing forces, where the clerical and reactionary forces prevailed, succeeded to consolidate its orders and to begin a countercampaign. On the 13th of April 1909 they succeeded to take over the authority in Istanbul and to push out the Young Turks from their positions. But against the reaction in Istanbul the Balkan provinces arose, primarily the army and the population in Macedonia. In a fast procedure organized forces, such as the forces of the Third Salonica Corps accompanied by numerous volunteers, from whom around 1,200 were Macedonians, headed by J. Sandanski as well as the Albanian volunteers moved towards Istanbul. After a three-day period of fierce battles the putsch rebels were defeated and the social system reestablished. On the 27th of April the Peoples Assembly dethroned Abdul Hamid II and appointed his brother Mehmed Reshad V. After this victory, the era of the Young Turks rule in the Empire started. The quality of their rule definitively depended on the salvation or the fall of the state.
199

The period after April 1909 was characterized by the dynamic political life in which the social forces in Macedonia, utilizing the new conditions of life started, they organizing themselves in order to continue their old activity but by the other name to continue their old activity, which was still in force. In this context the Young Turks did not change anything. They left the Patriarchy and the Exarchate to keep functioning with all their privileges that they previously had had. The probationer liberties enabled the propaganda to organize themselves into various clubs (Bulgarian, Greek, Serbian) and other kind of associations and to participate with their own delegates in the Parliament, but from all these opportunities the poor and oppressed masses did not have any benefits. They were expecting land, work, bread, but the Young Turks did not plan to start resolving the essential social issues nor did they want to make the majority of the people in Macedonia their loyal alliances and faithful protector of the Revolution and the state. In the Macedonian revolutionary movement the old problems and divisions were still present. The right-winged only formally accepted the constitutional reforms and under the new conditions it continued to implement the Great-Bulgarian nationalist and annexation oriented policy in Macedonia. The new social system in Turkey huriet was really accepted only by the left-winged, headed by the people around Sandanski. The left-winged created the Peoples Federative Party (NFP), whose program provided the implementation of the radical economical and political reforms that should have satisfied the majority of the oppressed and impoverished population and to bring it closer to the Young Turk Revolution. This should have reinforced the victory of the Revolution and should have saved the Empire from the almost certain fall. The fundamental requirement of the Peoples Federative Party was the re-systematization of Turkey and peoples self-administration that would ensure a national equality to all ethnical communities and minorities in Turkey. The starting point was the fact that this was the only way in which the Macedonian people would have acquired their national rights and would have secured the territorial integrity while the Empire would have achieved its democratic growth and survival. The implementation of such reforms to a remarkable extent signified the change of the system that was not acceptable by the Young Turks and it did not also match with the interests of the neighboring monarchies. They preferred a sick and weak Turkey then a reformed and the European like state.
200

After the suppression of the counter-revolution of 1909 the Young Turks, feeling dominant instead of continuing with the implementation of the reforms that were eagerly expected by all people and especially by the Macedonian population and that way to strengthen their positions, they took completely other direction. Finding excuses that it was necessary to ensure the safety of the country they brought into force various laws, which transformed the violence over the population that admiringly accepted their victory into a ruling system. The Law against the troops (cheti) and the Law for the colonization of Macedonia whose application caused an immense dissatisfaction among the Christian population were among the most popular. The actions for disarmament and the attempts for colonization of Macedonia with the Muslim population remained in the memory of the Macedonian people as the most brutal achievement from the Young Turk legislation. A major part of the benefits gained in July 1908 was completely destroyed by the Young Turks themselves nearly by 1910. That was the reason for the aggravation of the relationship between the Turkish authorities and J. Sandanski, who, nevertheless was one of the Christians in Macedonia, he was the person who contributed significantly to the struggle against the absolutism of the Sultans rule and the best friends of the Young Turks. When the principles of the hurriet were abandoned in the Empire and the previous system got back to significant extent, the Young Turks created the base for the three Balkan neighboring countries to join their forces and to fulfill their long time expected moment for a national unification by the means of war through appropriation of Macedonian land. The plan of the Young Turks was that with the elimination of absolutism but without radical reforms in the economical and social system (agrarian reform and others) would manage to gain the sympathy from the oppressed and dissatisfied masses in Macedonia and wider on the Balkan Peninsula and that could save the state from its fall resulted as unreal.

201

202

MACEDONIA IN THE PERIOD FROM THE BALKAN WARS TO THE BEGINNING OF THE WORLD WAR II IN THE BALKAN (19121941)
1. The struggle of the Macedonian people for liberation and creation of an autonomous state as one of the reasons for the beginning of the Balkan Wars The first Balkan war had consequences of many ways, among which two of them are particularly important. The first one is internal while the other one is of international character. The reasons for internal character actually represent a splice of many problems generated by the Ottoman social and political system as well as by the multi-ethnical and multi-confessional character of the Empire. The first and the main reason was a long-lasting and painful decay of the Ottoman feudalism, its incapacity for modification and adaptation on the needs for development and modernization of the time, especially in the field of industry, the resolution of the ownership relations in the field of agriculture, i.e. the agrarian issue, the decay of the agricultural production, the increased dependence of the state on the food and industrial products exportation, the bad and corrupted state administration, the pon203

derous and non-military apparatus, the state obligations towards the strategic capital etc. Another important reason for the decay of the Ottoman Empire derived from the numerous controversies in the sphere of international relations and the incapacity of the state to solve them. Despite of the skillfully organized administrative and territorial organization of the state that disabled the territorial grouping of different nations within its territory authority could not have stopped the national unification of some peoples nor to suppress their ambitions for liberation and creation of their own states. This phenomenon was being present during the whole XIX century when also some of the neighboring countries of Macedonia had been created, such as: Greece, Serbia, and Bulgaria. The uprisings of the oppressed nations on the whole vast territory of the Ottoman Empire, among which was also the Macedonian nation at the beginning of the XX century, testify this phenomenon. An important place as far as the understanding of the reasons for the Balkan Wars belongs to the ambitions of the Macedonian people for its own liberation and for the creation of its own autonomous state. The aspiration of the Macedonian people towards the liberty in international context on the Balkan and wider in Europe would be synthesized in the metaphor about the unsolved Macedonian national issue. Within this slogan were placed national aspirations of the Macedonian people but also the interests of the neighboring Balkan states formulated in the unsolved Balkan issue. Exactly this contradiction between the ambitions of the Macedonian people for a sole and undivided Macedonia and the ambitions of the neighboring countries to possess the whole or parts of Macedonia would be one of the key factors that after the Berlins Congress (1878) would lead to conflict and would bring the Balkan Wars (1012-1913).

2. The Balkan Wars and the destiny of Macedonia The negotiations for the borders from the neighboring tribes Bulgarians, Serbs and Greeks in Macedonia immediately after the Congress of Berlin (1878) developed in one of the most important political objectives in which the interests of the three already established states in the Balkans were interweaving. The negotiations about the partition of Macedonia, despite with various intensity and with often breaks, was initiated between Serbia and Greece.
204

At the end of the XIX century emerged the idea for creation of the Balkan League. Then (1878) was concluded the first agreement between Serbia and Bulgaria for the partition of Macedonia into spheres of domination. From then to the moment of signing the agreement between Bulgaria and Serbia or within the period of the whole 15 years (1878 - 1912) although with periodical breaks the conversations for the definition of the interests of the both countries in Macedonia were being led. The conversations that brought to the definite signing of the agreement between the allies started in October 1911 and ended on the 13th of March, 1912. Actually then the agreement of friendship and Alliance was signed between the Bulgarian Empire and the Kingdom of Serbia. However, at the same time with this agreement, which was of public character, in Sofia on the 29th of April 1912 was signed another Secret Annex. In the Article N.2 from the Annex were demarcated the borders of Macedonia without mentioning its name. Among the rest of all in the Annex was mentioned that in a case that this unnamed but territorially demarcated geographical area, because of the common interests of Bulgarians and Serbs, or due to some other reasons happened not to be organized in one separate autonomous area the borders were predetermined and it was divided between these two countries. That means that exactly the territory of Macedonia, whose borders without mentioning its name were precisely marked, and which was precisely divided in a case that both sides could not reach an agreement for its organization as an autonomous area, metaphorically had been marked as litigious and non-litigious so that for its alleged marking off was agreed to refer to the Russian Emperor to arbitrate. The agreement between Serbia and Bulgaria actually was a basis of the Balkan Alliance so that later Montenegro and Greece joined it too. They signed bilateral agreements but in these documents there was not a single word that could indicate some territorial problems. The first Balkan war started on the 18th of October 1912 with the attack of Montenegro on the Ottoman Empire. It also marked the beginning of the six-year long war in the Balkan, from 1912 to 1918. During this war Macedonia was one of the main battlefields. The first Balkan war from the technical point of view lasted a month and a half. With this ended a century long agony of the Ottoman feudalism and Ottoman Empire. The fall of the Ottoman Empire actually entailed the disintegration of the ethno-political unity of Macedonia. The most important battles of the First Balkan War happened on the territory of Macedonia (near Kumanovo and Bakarno Gumno, then near Bitola) as well as on the Thrace Front. The Serbian Army reached Lerin and Gevge205

lija and occupied the major part of Vardar Macedonia and almost the whole of Albania. The Bulgarian troops occupied the eastern Macedonia along the line Gorna Dzumaja (current Blagoevgrad) Stip Gevgelija Kukush Cavala and large part of Thrace. The rest of the Macedonian territory including Lerin was occupied by Greece. The Bulgarian and Greek troops entered Salonica at the same time but the Ottoman command center surrendered the city to the Greeks. On the 4th of December 1912 a truce was called. The peace negotiations started on the 16th of December 1912 in London. The main factors of the peace negotiations were the ambassadors of the Great European forces, such as: Russia, England, France, Austro-Hungary, Germany and Italy. The negotiations were held in a tense atmosphere especially when on the 27th of November 1912 a decision was brought so that Serbia withdrew from Albania. After that the negotiations were stopped because of the renewed conflict between Bulgaria and the Ottoman Empire but they continued on the 17th of April 1913 and on the 30th of May 1913 the Peace Agreement between the Balkan Allies and the Ottoman Empire was signed. The signed Peace Agreement in London between the belligerent sides did not resolve the situation of the conquered territories, i.e. it did not mark off the territories among the countries-members of the Balkan Alliance. They were left on their own to solve this problem. This was actually the reason for the Second Balkan War. It was not accidental at all that in the agreement for the partnership among the members of the Balkan Alliance it was not agreed how and in what manner would be organized and implemented the territorial division in a case of victory. Upon this issue during the peace negotiations with the Ottoman Empire the discussions were also led at the same time between Greece and Serbia in terms of their positions on the territory of Macedonia and about creation of their own alliance. The objective was both countries to force Bulgaria to renounce a part of its conquered territories. The problem engraved when Serbia on the account of its compulsory withdrawal from Albania asked for an adequate territorial compensation. Bulgaria not only did not think of renouncing part of its conquered Macedonian territory but it also considered that it was high time to solve this problem with Macedonia once and forever in its own favor, through military conflict with its rivals. Convinced in its own estimation that it would be the winner from the battle against the allied Serbia and Greece, Bulgaria, on the 29th of June 1913, ordered its troops to attack the forces of Serbia and Greece. This way actually the Second Balkan War started.
206

Ten days later on the 10th and on the 14th of July, Romania and the Ottoman Empire entered into the war against Bulgaria. Bulgaria was defeated and it capitulated. During the Second Balkan War after the outburst of mutual rage and intolerance, the weapon and the hater devastated the region. All this was left on the neck of the Macedonian people. An example of this was the battles at the river Bregalnica and in Ovce Pole as well as the pitiless destruction of the cities of Kukus, Dojran, Gevgelija and Strumica. About the attitude of the foreign armies on the territory of Macedonia, their fierceness and hatred is best testified by the information from the Carnegie commission and they are only in regards of the part of Aegean Macedonia. Nearly 170 villages and 16,000 houses were destroyed, burnt etc. Under the pressure of the Greek military and para-military formations more then 100,000 people were forced to leave their homes. After the capitulation of Bulgaria, the Peace Conference was held in Bucharest in the period from the 28th of July to the 10th of August 1913. On the 10th of August was signed the peace agreement between the belligerent sides, in the history known as Bucharest Agreement. This agreement for almost 100 years was perceived by the Macedonian people like a synonym of ethnical and territorial (dividing into quarters) torment of Macedonia. It was a tragic ending related to the wholeness of Macedonia but also to the relationships among the Balkan peoples. It was an end of the aspirations for partition of Macedonia or for complete overruling, which started after the Congress of Berlin (1878). Considering objectively the situation, in all combination of discussions led about the destiny of Macedonia and Macedonian people, there was not an alternative for the aspiration of the Macedonian people to create its own Macedonian state just like its neighbors did. However, the signing of the Peace agreement of Bucharest did not mean the end of the military conflicts in the Balkan and especially in Macedonia. Namely, on the 29th of July 1914 Austro-Hungary declared war on Serbia and this was the beginning of the World War I. The war represented the conflict between the two confronted blocks of the Great Forces in Europe. England and Russia belonged to one block and after 1915 Italy joined their group while later the same was done by Japan and USA. The other block, the central one, was composed of Germany, Austro-Hungary and Italy (up to 1915) and the same year Bulgaria and Turkey joined them. The crucial thing of the conflict between these two blocks was around the control over the worlds maritime roads (lines). It
207

was also required the new division of the colonies and the forces from the central block, headed by Germany, particularly insisted on this. Long negotiations were being led regarding the association of Bulgaria with one or the other block. The final outcome of these negotiations or the decision Bulgaria to affiliate the Central Block was due to the estimation that the Alliance with this block would make a guarantee for Macedonia. The Bulgarian attack on Serbia in the autumn 1915 actually represented the involvement of Bulgaria into the First World War. In a short period of time its army managed to occupy the territory of Vardar Macedonia and reached the border between Greece and Serbia demarcated with the Agreement of Bucharest. With slight movements in the south towards Lerin or in the north in the direction of Bitola within the three-year period it would represent the Macedonian Front line of the two belligerent blocks. At the end of the war, around one million and two hundred thousand soldiers were positioned on the both sides of the front. During the period of three years the territory of Macedonia was a target of devastations. The cities of Doiran, Bitola, Voden, Lerin, Enidze Vardar, Gumendze and Kostur every single day were targets of the cannons fire. Many villages were also destroyed or burnt or simply wiped from the grounds face for good. The turning point of the First World War actually happened exactly on the Macedonian Front. Here the forces of the Entente at the second half of 1918 started a great campaign against the allied forces of the Central Block. Bulgaria was defeated and on the 17th of September 1918 it capitulated. After that, sequentially capitulated also Turkey, AustroHungary and at least at the beginning of November, Germany capitulated, too. This represented the end of the World War I and it was at the same time the end of the six-year warfare on the territory of Macedonia (1912 1918)

3. Macedonian people at a crossroad during the period of the wars (1912-1918) and after that A calm analytical review of everything that was happening to the Macedonian people from the period of the Young Turk Revolution and the period of the Balkan Wars to the end of the World War I and after it brings about many questions. The first one and exclusively important is the question: How was it possible that after the bloody suppression of the
208

Ilinden uprising and the fierce repressions over devastated villages after it, actually during the first months after the Young Turk Revolution in Macedonia, to be created an atmosphere of conciliation, which was unseen before, among the Macedonian people and the people belonging to other ethnical communities and confessions. The conciliation actually seduced almost all structures of the Macedonian liberation movement and created an atmosphere of faith that the period of peace and tranquility was coming as well as the period in which the aspirations for creation of autonomous Macedonia within the framework of the democratized and decentralized Ottoman Empire might be achieved. Therefore, another question emerges or how it was possible, only two years after that conciliation, the situation typical for the period before the Young Turk Revolution to be brought back so that it brought about many disappointments and the people were actually forced to ask for kind of help in military action of the neighbors against the Ottoman Empire. What is more peculiar is the fact that this request was identical by both parts, the forces of the national liberation movement that were in relation with the political interests of the neighboring countries as well as by the forces of Jane Sandanski and some others who firmly believed and honestly were acting in direction of preserving the compactness of Macedonia within the framework of the democratized Ottoman Empire. They clearly distinguished the fact that any other political option opposite to that one would bring to disintegration and denationalization of Macedonia as well as to the assimilation of the Macedonian people. There were significant reasons for such development of the events. Among them mostly mentioned were: the law against political parties, Ottomanization of the non-Turk population, the law against the press etc. They were surely really important for the increasing of the tension between the Macedonian people and the regime of the Young Turks. But objectively the above-mentioned arguments and some other acts were not of primary significance. The experience from the Young Turk Revolution and from the events that followed it demonstrate something different: the unimplemented processes for transformation of the social development, the necessity for transformation of the ownership relations (as in the field of agriculture), the underdeveloped economical situation and the dependence of the country actually are ranked as most significant for that course of the events. The cumbersome and unproductive state administration and military system, the slowing down of the democratization processes, the spiky inter-ethnical relations, the secessionism, the aggravation of the international relations, the strong resistance from the oppo209

nents regarding the changes, the fear from the fall of the state and so on had also their own impact on the situation. On the other side, the oppressed and exploited people, especially the Macedonian people had no time to waste. They requested a quick improvement of the situation, which was far behind the situation of the free neighboring peoples. All this and many other remnants of the previous system in the everyday life such as the corruption, the betrayals, inequality and so on were additional reasons for the active change from the positive political atmosphere of support to the Young Turk regime to the creation of an atmosphere full with rage and hostility and conciseness for the need of changing the situation regardless what might have happened after that. Exactly because of that in the last years of the Ottoman rule, among the Macedonian people emerged the dilemma of where they should direct, how to achieve and with whom they were supposed to act. Regarding those segments of the Macedonian population that were under chauvinistic propaganda there were not problems in that context. They completely disposed themselves to the needs of the troops of their mentors. In order to gain the sympathies from the suspicious the faithless people they spread over the information that with signing of the alliance agreement, Serbia and Bulgaria would also oblige themselves to create the autonomous Macedonia on the liberated territory of Macedonia. This lie has a facilitating effect in terms of attracting the part of the Macedonian liberation movement that were firmly determined not to give up the idea for creation of autonomous Macedonia. It was the case of Jane Sandanski. He and his affiliates swallowed the whole story hook, line and sinker and joined the Bulgarian army in the battles against the Ottoman Empire. Despite the fact that Sandanski and its troops entered into the war as an independent factor its position was by no means different from that of the partisan units, which were headed by Alexandar Protogerov and Petar Darvingov and were under the command of the Bulgarian Army. Around 2,000 Macedonian solders were active on the territory of Macedonia and they were of great support to the Bulgarian troops. These units actually liberated the cities of Melnik, Bansko, Nevreokop, Krushevo, Lerin, Gumendze, Veles and Ohrid and here they formed local administration units that were functional till the arrival of the allied troops. Unfortunately, the triumphs of the Macedonian solders were exclusively, if we could say so, of technical character. They were not carried out under the Macedonian insignia nor they were bearer of the Macedonian political objectives in compliance with the Ilinden uprising. In this context, the troops of Jane Sandanski represented an exception. Actually in Macedo210

nia the Macedonian solders were fighting within the partisan units without bearing the name. In Thrace, where a respectable number of Macedonian soldiers had been sent, they were fighting under the name of Macedonian Adrianople voluntaries. Mainly, declaratively, the Macedonian soldiers during the First Balkan War were acting in compliance with two different program objectives. The first one was defined by the Central Committee of the Internal Macedonian Revolutionary Organization (IMRO) in December 1912 and it contained the entire and undivided Macedonia to be preserved for the Bulgarian people and the second one, which was much more emotional than realistic, was articulated in the struggle of J. Sandanski for an autonomous Macedonia. The Balkan Wars especially the period between the First and the Second Balkan War caused complete confusion among the members of the Macedonian Revolutionary Movement. This state continued to the end of the World War I. Realistically, the Macedonia Revolutionary Movement with all its divided structures participated in the wars serving the achievement of the Bulgarian aspiration towards Macedonia. Naturally it does not mean that there were not resistance, protests, petitions and in one word, actions from some groups that were against the division of Macedonia and were supporting the idea for its organization as an independent autonomous unit in the Balkan. Such an action was the attempt carried out by the group of Chupovski in Salonica, Skopje and Veles, says Martulkov, in the winter of 1912/13. The leaders of this group were chased away. Far away from the Balkan, on the 1st of March 1913 the group of Chupovski sent a memorandum to the Conference of the Ambassadors in London in which was required Macedonian state to be created with all its political, cultural and religious attributes on the liberated territory of Macedonia. Closely before the beginning of the Second Balkan War, the Macedonian colony in Petrograd, on the 7th of June 1913 sent a Memorandum to the governments and to the social opinion of the allied Balkan states containing clear program determination towards the creation of the Macedonian state. However, considering the fact that all this had been exposed publicly but far away from Macedonia and as a request by a group of Macedonian intellectuals it did not resound at all. Jane Sandanski manifested the most courageous behavior, when toasting at the celebration of the Bulgarian Army in Salonica he demonstrated openly and without fear his espousals to obtain the autonomy of Macedonia. But this ended as an incident only that more that certainly
211

increased the rage against the Janes espousals for autonomous Macedonia and later by order of Ferdinand he was killed on the 21st of April 1915. During the Balkan Wars Macedonia was tremendously devastated and disfigured. The Second Balkan War, although short-lasting, left behind undeletable traces such as desolation, ruins and exile of around ten thousands people in emigration. The seeded illusions and rage that characterized the Balkan Wars were reasons for the both uprisings: The Tikvesh Uprising, which was raised in the period between the two Balkan Wars and the Ohrid Uprising that happened after the agreement of Bucharest had been signed. Their suppression was done in an absolutely bestial way. However, despite the destruction and burning of the material goods of the people and the destruction of their lives something that inflicted a particularly heavy strike to the Macedonian liberation movement people was the lost of self-assertion, as well as the lost of faith in proper capacity to be able to gain better conditions of life by one side and by the other side it was the ideological disfiguration of the proper national liberation struggle. The defeat from the Balkan Wars caused almost total capitulation of all ideological structures. Some segments from the left-wing intellectuals adapted and harmonized their points of view regarding the liberation objectives of the Macedonian people with the objectives of the Bulgarian state. An example of this represents the inclusion of the eminent Macedonian intellectuals and creative brains of the Macedonian liberation movement into the administrative apparatus of the Bulgarian occupying state administration (Ghorce Petrov, Dimitar Vlahov etc). Even a more characteristic example is the dramatic development of the events related to Krste Petkov Misirkov, who publicly during the Balkan Wars was articulating the state, cultural and national objectives of the Macedonian liberation struggle. But at the same time, intimately, and in his letters that he was sending to the distinguished persons from the Russian cultural and scientific world he actually demonstrated a kind of hesitation as far as the solution of the Macedonian issue was concerned. Nevertheless how much strange and incomprehensive it might resound today it is not the first nor the last time when the policy and science had changed their standpoints in the periods of dramatic processes that come along the constitution of some national subject as in the case of the Macedonia or during processes of deep social, political and economical changes. These phenomena have been always present and they are still present nowadays.
212

Beside the confirmed different ideological structures within the Macedonian liberation movement, mainly related to the Bulgarian policy in Macedonia, during the month of June 1917, at the Conference of Corfu, where it was discussed about the unification of the Yugoslav nations, for the first time the Macedonian question was exposed. More concrete discussions were led about Macedonia in July 1918 at the plenary session of the Yugoslav Council. The discussion coincided with the announcement of a declaration by group of Macedonian intellectuals, who were headed by Gligor Hadzi Taskovich and required Macedonia to be included into the Declaration of Corfu so that the Yugoslav Council would have accepted Macedonians as proper members but outside of the Serbian borders. The declaration states that Macedonians as a Yugoslav tribe express solidarity with the other Yugoslav ambitions and that they accept the unity with the other Yugoslav peoples as well as the democratic administration system of the future community that would be ruled by the Karagorgevich Dynasty.

4. The end of the wars the new stage in the development of the Macedonian peoples struggle for liberation and state constitution On the 29th of September 1918 in Salonica, Bulgaria signed an unconditional capitulation in front of the Entente Forces. It was the end of the World War I on the territory of Macedonia. At the same time it represented the end of the six-year period of destruction of the material and human capital of Macedonia. The tough reality after the capitulation of Bulgaria imposed to the Macedonian national liberation movement and to the Macedonian people numerous and almost unsolvable problems of economical, demographical and political character. Despite the awful devastations of the Macedonian villages and towns and the enormous human loses, suffered without any reason and for foreign interest, another phenomenon appeared in Macedonia, that of an exile of a flow of refugees who were trying to survive. Most of the refugees headed towards Bulgaria. According to the data of the Carnegie commission basically due to the Balkan Wars and other devastations around 50,000 people fled from Macedonia to Bulgaria. The emigration from Macedonia to Bulgaria continued into the period during the World War I (1914-1918) and also after it. The last thing refers to the Aegean part of Macedonia and it was a result of the so called Convention of voluntary exchange of population between Greece and Bulgaria,
213

which was signed on the 29th of September 1919. On the basis of that Convention Greece from the Aegean part of Macedonia expelled around 33,000 Macedonians in Bulgaria. Unfortunately, with the agreement for the regulation of the property problems of the voluntary chased Macedonians, the Bulgarian state sold to the Greeks not only their villages, houses and land but also their churches and graves. The objective statistical information shows that in the first 30 years of the XX century around 100,000 refugees from Macedonia tried to spare their lives in Bulgaria. They settled in around 1,600 settlements in the country. The settlement was a difficult and painful process. Actually the refugee mass was composed of nearly 75% poor peasants and farmers. They were coming to Bulgaria with absolutely no means of life and were exposed to various illnesses and epidemics. The end of the wars and the following events after the wars imposed to the Macedonian national liberation movement several questions, such as: where and what way should be followed; what objectives and with what means the struggle for liberation of Macedonia should continue. The situation was extremely dramatic. At the Peace Conference in Bucharest (August 1913), the Macedonian liberation movement was excluded from the discussions. Macedonia was treated as a piece of land in the Balkan that rivals were arguing about how it should be divided and who was going to take which part of that land. At the end of the World War I, Macedonian subjective forces were encountering with another peace conference and this time it was in Paris. The question was imposed: How to avoid the Bucharest resolutions and how to expose the aspirations of the Macedonians, how to inform the world that their guilt during the past wars leys in the fact that their homeland was named Macedonia and that this land was a target of the ruling interest of the neighboring states. By its side the situation in Europe waiting for the peace conference in Paris was drastically different from the situation before the Conference of Bucharest. First of all, after the wars it was absolutely clear that Europe together with the Balkan was not any more what they used to be before the Balkan Wars and the World War. In a part of Europe, in Russia, during the autumn 1917, the great October Revolution happened. Lenin addressed to the exhausted peoples with an appeal for peace. The American president, Woodrow Wilson, who espoused the principles of respecting personal and collective human rights, objectively supported him. In attendance of the incoming Peace Conference at Paris but also due to the political situation in Bulgaria and the situation of more that ten thousands Macedonian refugees the expectations was warmed and it encouraged and
214

stimulated the actions for liberation and defense of the proper, Macedonian rights for living. However, once again were created two Macedonian projects profiles. The standpoints of the both antagonistically positioned groups regarding the future of Macedonia emerged. On one side it was the left-winged democratic orientation that was organized under the unique organization called Temporary representations of the Former Internal Macedonian Revolutionary Organization while the other group, the right wing, was led by the so-called Executive Committee of the Macedonian Brotherhood in Bulgaria headed by Todor Alexandrov and Alexandar Protogerov, closely related to the factors of power in Bulgaria. Both factions, each with its own projection of the Macedonian future, participated at the peace conference in Paris. The temporary representation of the IMRO sent the Archimandrite Pop Hristov as its delegates at the Conference in Paris. On the 10th of April in 1919 he addressed a Memorandum to the President of the Peace Conference, George Clemenceau, and to the Prime Minister of the British government, Lloyd George. With this act he made an appeal for the autonomy of Macedonia and required on the behalf of Macedonia and not of Bulgaria or as Bulgarian to expose the request of the Macedonian people. By it side, the right wing faction during its first presentation at the Peace conference in Paris required Macedonia, undivided and as a whole to be attached to Bulgaria. Becoming aware of its political stupidity, the Outlandish branch of IMRO headed by Todor Alexandrov and Alexandar Protogerov, on the behalf of the Macedonian Bulgarians sent another Memorandum in which they required autonomy for Macedonia. On the 19th of January 1917 the Peace Conference in Paris was also addressed by the Macedonian emigration in Istanbul, which required Macedonia to be organized as an autonomous political unit upon the example of Switzerland. Among the numerous request addressed to the Peace Conference in Paris particular attention drew the appeal by the General Council of the Macedonian emigration in Switzerland addressed to the worlds public (June,1919). It was one of the rare documents in which in a clear and precise way it was defended the Macedonian peoples right of national selfdetermination, based generally on the consciousness of the existence of separate cultural and national subjectivity. The essential context of this thorough appeal was consisted of the following: We, the Macedonians, require this inviolable right (writers notethe right of self-determination and independence) to be respected as far as Macedonia is concerned. The Macedonian people is in possession of the necessary and needed capacity for self-administration because it is not an
215

amorphous mass nor unconscious community as many interested in it writers would like to convince us. On the contrary, under this apparent chaos the spiritual unity is hidden founded on tight psychological relations such as: constant and mass revolutions, common troubles and pains under the same yoke. One of the main links of this spiritual unity is exactly this sublime self-sacrifice of the Macedonian people masses for independence of its country which has been creating heroes, apostles and martyrs for all the times in Macedonia. Anyway, the requests sent from various Macedonian associations and from the both political factions of the Macedonian national liberation movement to the Peace Conference in Paris on the bottom line resulted in no resonance. The division of Macedonia in Bucharest considering some slight modifications was sanctioned. Under pressure of France and of the Kingdom of Yugoslavia did not succeed neither the good-willed attempts by some delegations such as the Italian, British and so on for the Macedonians in Greece and in the Yugoslav Kingdom to obtain minority rights. Actually in Bucharest as well as in Paris the Macedonian people did not have a right to defend its interests. The debates in some of the bodies of the Peace Conference in Paris related to the Macedonian issue were led without the presence of Macedonian delegates and they failed to reach any result. The struggle for the affirmation of the proper cultural and national individuality, which was clearly and concretely formulated in the appeal of the General Council of the Macedonian Emigration in Switzerland, was still to be processed into an action. Actually it happened in the period between the two great world wars.

5. Macedonia after the Peace Conference in Paris On the 27th of November 1919 in Neuilly at the river Sena was concluded the Peace Agreement among the allied forces and the Bulgaria. With this agreement the decisions of the Bucharest Peace Agreement of 1913 were sanctioned, with which Macedonia was partitioned among Serbia, Greece and Bulgaria. The Bucharest Peace Agreement sustained slight corrections and mainly regarding the territory of the southeastern Macedonia. Strumica and its surroundings were taken from Bulgaria and were annexed to the newly formed Kingdom of the Serbs, Croats and Slovenians (SCS). With this correction without taking into consideration
216

some insignificant changes of the borders with Albania near Debar and with the Monastery St. Naum, Macedonia divided again was found in the following situation: - the largest part of the territory or around 35,169 km belonged to Greece; - 25,774 km belonged to the Kingdom of SCS; - 6,798 km belonged to Bulgaria - Only a small part of the territory of Macedonia remained within the borders of Albanian state. In this way the wholeness of Macedonia that within its geographical borders, which mainly correspond to the ethnographical borders and spread over the territory of 67,741 km, was actually broken. With this its economical and national compactness were also broken and the normal demographical, social, economical, cultural and national development of the Macedonian people was also disabled. The Macedonian people came under the rule of three different Balkan states of different economical and social development, of various cultural and historical traditions, which were economically underdeveloped, exhausted and with heavy traumas from the six-year wars (19121918) as well as from another war between Greece and the Turkey (19191922). All three states were suffocating in the difficult social and political problems. This was a period when the Balkan and Europe after the October Revolution hit by a strong revolutionary wave. Just from the very beginning of their rule over the determined parts of Macedonia the foreign authorities defined its objectives for fast and efficient denationalization and assimilation of the Macedonian people. For that purpose, Greece and Serbia introduced some draconian measures with which all manifestations of Macedonian linguistic and ethnical character as well as all contacts among Macedonians from various parts of the country were forbidden and persecuted.

6. The situation of the Macedonians under the rule of the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenians/The Kingdom of Yugoslavia The changes of the demographic characteristics of the population were one of the things that drew most of the Greeks and Yugoslavs attention in the process of implementation of the policy of denationalization and assimilation. In the Yugoslav Kingdom there was intention to accom217

plish this objective through colonization of population from the other part of Yugoslavia. In Macedonia they were settled in the parts of strategic meaning. The objective was to be controlled the movement of the Macedonian population as well as to achieve successful influence over the process of its Serbization. The whole activity of the state administrative institutions of Yugoslavia in Vardar Macedonia was submitted to the accomplishment of this objective. In the field of economy the labor of the peasants was a subject of cruel taxes and fines, there were not investments for economic development, the development of the road infrastructure and so on. The educational policy was particularly submitted to the assimilating objectives. Except the primary education that was to some extent organized almost no attention was paid to the secondary education while secondary vocational education did not exist at all. As far as the higher education was concerned there was only the Faculty of Philosophy in Skopje as a clone of Belgrades University. The educational program was exclusively focused on the accomplishment of the intention to be created Serbian consciousness among the young generations. The lessons were held exclusively in Serbian language and prevalently by the teachers brought from other parts of the country. The teaching staff of Macedonian origin in a cycling manner was being transferred in Serbia and Montenegro. From the beginning of 1921 and with the introduction of the exceptional regulation, so-called Notification (Obznana) to the 6th of January 1929 in Vardar Macedonia actually was established and was in force the military regime. An enormous number of security forces, most of all gendarmeries, were allocated and concentrated in the country. At all more significant sites in the country gendarmerie stations were built. Besides the gendarmeries and the army there were lots of para-military formations such as that of Jovan Babunski and some others. At some places in determined regions all kinds of movements of the people were forbidden from the sunrise to the sunset time. There was pitiless terror all over. Mass judicial cases were organized and in this context the trial after the assassination of one Serbian general in Shtip, the trial against a group of students in Skopje (1928), then in Resen as well as number of political murders represent a typical example. Regarding the situation that was typical for this part of Macedonia the following facts are the best testimonies. In 1924 the authority of Ljuba Davidovich amnestied 18,000 prisoners. From the period of establishment of the Serbian rule over Macedonia to 1930 there were 50,000 persons
218

accused of political acts. In a ten-year period 1,400 political murders were committed and 14 villages were burnt by the gendarmeries and the counter-bands. A paradigm of the terrorism represents the attack on the village of Garvan near Radovish on the 3rd of March 1923, which was performed by the order of the zupan, Dobrica Matkovich. In that attack 28 peasants were killed. Regardless of the complexity of the denationalization and assimilation policy for whose implementation were engaged all segments of the Serbian political, educational, para-military, economical system, the aspiration failed to reach its goal. The application of mass terror, huge concentration of army, gendarmeries and other para-military forces, the prohibition of any kind of non-governmental political activity represents the best testimony of that. But this was not typical only for Vardar Macedonia. The same was happening in the other non-Serbian parts of the Yugoslav Kingdom. Thats why at the beginning of 1929 the regime of the exceptional regulation that had been brought in 1921 was replaced by the well-known Dictature of the Sixth of January. With it all political activities in the country were forbidden. With the declaration of the Dictatorship of the Sixth of January (1929), all previous forms of denationalization and assimilation disappeared from the political scene. It does not mean that the policy was abandoned. Actually it was replaced in the practice with the attempt to achieve its goals but in a hidden form through the pro-Yugoslav and cosmopolitan context. New societies and associations were formed under new names and without national marks. But the practice of persecution and translocation of the Macedonian teachers in other parts of the Yugoslav Kingdom continued. Not only the teaching staff but also the Macedonian intellectuals that were not numerous as well as writers, publicists, persons with acquired higher education who manifested courage and managed to find a way to assert the cultural heritage of the Macedonian people were persecuted and sent to other parts of the country. This was the case of the members of the magazine Luc reduction then of the intellectuals of Macedonian National Movement (MANAPO) etc.

7. The situation of the Macedonians under the rule of Greece The Greek denationalization and assimilation policy directed towards the Macedonian people of the Aegean part of Macedonia immediately after its annexation to the Greek state actually represented a con219

tinuation of its century long Greek practice. In the past before the annexation of this part of Macedonian to Greece the Greek Church, the education and the aggressive activity of the Greek military units used to be the instruments for implementation of that Greek policy. Until the beginning of the Balkan wars Greece was doing this within the framework of the Ottoman state but despite of the high ranged tolerance by the authorities its policy could not have reached its targets. During the six-year period of wars the Greek denationalization policy was being implemented by the use of weapons and through devastations of the territory. After the annexation of the Aegean part of Macedonia to Greece or after the World War I with the predetermined strategic goal for total Hellenization of the country the Greek policy in Macedonia was not changed at all. It was changed only the intensity of that assimilation and policy for disfiguration of the Macedonian people that was enabled by the Greek position gained exactly with the annexation of this part of Macedonian towards its territory and by its situation after the defeat in the war against Turkey. Realistically, the Greek defeat from the Turks and the deportation of the non-Greek Orthodox population from Turkey to Greece enabled Greece to implement radical transformation of the ethnical composition in the Aegean part of Macedonia. Actually the most important thing for the Greek state policy was to disfigure completely the Macedonian character of the country in as much as possible more efficient way. The first step taken in this direction was the change of the names (toponyms) of the inhabited places, villages, rivers, mountains giving them Greek names. Actually we can talk about cultural genocide in the field of toponymy for the purpose of elimination of everything in the appropriated part of Macedonia that was reminding or might have reminded that it was not Greek country and that actually it belonged to other people. The act, which was brought on the 10th of October 1919 by the Ministry of Internal Affairs of Greece, demonstrates how much it was urgent for Greece to give to this part of Macedonia a Greek image and Greek context. It was done in the period when the Peace Conference in Paris was still in course. Most probably it was the first official act with which actually started the campaign for changing of the names of the populated places which bore Slavic or Turkish signatures. It seams that because of the war against Turkey this campaign for a certain period of time or until 1926 was stopped. On the 21st of October 1926 in the Official Gazette of Greece n.332 was announced the Law of obligatory change of the names of all settled places in the Aegean part of Macedonia. How systematically this measure was implemented is demonstrated by the fact that in a period of 10 years from 1918 to 1928 the names of
220

1.497 inhabited places were changed. This process of disfiguration of wiping out everything that bore Macedonian-Slavic signature, the names of the rivers, mountains, local toponyms lasted until nowadays. Besides the changes of the geographical places the Greek state particular attention paid on the demographical changes of the population. The fact that Macedonian people even after the devastations and persecutions remained to live in their grandparents homes was not acceptable for Greece. So the process of its persecution and deportation continued even after the Peace Conference. However, radical changes in the demographical characteristics of the Aegean part of Macedonia happened after the Greek defeat in the war against Turkey. In that time Turkey deported around 1,500,000 Christian population from its territory. More then 500,000 from these refugees settled the Aegean part of Macedonia and they somehow even today represent the iron fist of the Great Greek nationalism. Nonetheless, and despite all violent methods that the Greek state was applying against the Macedonian people, relatively great number of it still remained to live there. Considering the fact that the Greece negates the existence of that Macedonian population since then the Greek authorities have not ever announced the statistical report of the exact number of that Macedonian minority. However, because its existence could not be hidden and despite of all this, Greece was absolutely intending to minimize it. In 1926 it was claimed that there were 77,000 Macedonians in Greece. Around this number up to 1934 in Greece there was certain unity. Certain deflection from this number appeared with the information in the Annual of the Greek Statistic Office when in 1934 there were announced the data of the Census from 1928. According to this information 81,984 persons lived in the Aegean part of Macedonia speaking the Macedonian language and 16775 were speaking the Bulgarian language. The quoted number with slight deflections matches with the data published in the Great Greek Encyclopedia where it is stated that foreign elements in Macedonia that still did not acquire Greek national awareness are estimated as: around 80,000 slavophones and most of them live in western and central Macedonia in the area around Voden, Kozani, Lerin and Kostur while smaller number of them live in eastern Macedonia (in the area near Serres, Drama and Demir Hisar). Different from the Greek figures, except in the data of the Greek Communist Party (from 1935), the number of the Macedonians in the foreign statistical reports was regularly higher then those by the Greek. Actually in the period when the existence of this population could not be further negated, there was an intention by the Greek authorities to
221

represented this population in as minimal number as possible. So in accordance with the information of the Italian diplomatic representatives around 140,000 150,000 Slavomacedonians were living in the Aegean part of Macedonia in 1927. In the content of an interpellation answer of January 1925 in the Peoples Assembly of the Kingdom of Serbs, Croatians and Slovenians after World War I in the Aegean part of Macedonia remained to live 250,000 of our nationals. According to Vladimir Rumenov, on the base of the official acts of the Mixed Greek-Bulgarian Emigration Commission and of the information by the Chief Directorate for settlement of the refugee from the Aegean part of Macedonia still under the Greek authority remained 206,435 Macedonian. Considering the information reported by the Greek Communist Party in 1935 in Greece the number of the Slavomacedonian population was estimated from 240,000 to 280,000 persons. It is believed that at the beginning of the World War II in the Aegean part of Macedonia under the Greek authority were living around 250,000 to 300,000 Macedonians. The relatively elevated number of the Macedonians that was living in Greece, almost 20% of the total population, is demonstrated by the care of the Greek state for the development of the education. The Greek authority hoped that through education of the younger generations, would succeed to eliminate everything that might nourish the individual and collective memory of a nation, its independence, history, culture, customs and traditions that were being created having lived for centuries in these areas. The objective was in the primary education to be affected as much as possible bigger number of pupils. Although the economical situation of the state was not satisfactory, the state was insisting to provide finances to spread over the scholastic network. In the information by the Ambassador of the Kingdom of SCS from London (1926) it was said that during the visit of the Dictator Pangalos to Lerin he gave 14 million drachmas for the construction of 80 schools prevalently in the settlements inhabited by the Macedonian population. In the comment regarding the information of the Ambassador it was said: The whole of this plan of work clearly demonstrates the intention of the Greek authority as quick as possible to erase the issue related to the Slavic minority from the right side of the river Vardar. The terror was particularly considered within the policy of the Greek state regarding the quick denationalization and assimilation of the Macedonians in the Aegean part of Macedonia. Besides the repression carried out by the state administrative organs, the teaching staff, the Greek priests and so on numerous para-military formations were also
222

formed with a task to terrorize the Macedonians especially the rural population. Among various organizations of this type the following names remained traced deep in the memory of the Macedonians from the Aegean part of Macedonia: The Greek-Macedonian fist (formed on the 27th of January 1926); National Youth organization (well-known under the abbreviation -EEE); Pavlos Melas; The National League of Greece known under the name of Steel Helms and others. A paradigm for the terrorist actions of these and other similar organizations represents the edict by the The Greek-Macedonian fist of January 27, 1926 in which it was ordered the Greek language to be spoken in all public places, at restaurants, during the trade negotiations, at meetings, during meals, weddings and the required information from the state administrative institutions to be formulated in Greek. All those that would not act in compliance with this order would be declared traitors and they would be most severely sentenced. The army was also using similar instruments. It was mentioned in the report of January 25, 1932 related to the accomplished inspection in the village of Armensko by an infantry lieutenant. Considering everything, the Greek terror towards Macedonians in the Aegean part of Macedonia was characterized with tremendous xenophobia. The writings of various foreigners that were visiting Greece or more precisely the Aegean part of Macedonia are the best proof of the Greek attitude towards Macedonians. The Greeks, wrote an English publicists of 1928, not only hound all the alive Slavs, that are sometimes called Bulgarophones and sometimes Slavophones, but also all passed away Slavs whose graves are found all over Macedonia. They do not let them even die in peace because they wipe out the titles written on the crosses in Slavonic letters, take the bones out of the graves and burn them. N. Kondos, the journalist from the newspaper Rizospastis, who visited this part of Macedonia in November 1932, excellently illustrated these Greek methods of terror performed in the western part of Aegean Macedonia. In the resume of the information that he had been given then and there, he wrote: in the past the current days Macedonia which is under Greek authority was reigned by the bands, andartes and comitadzies (komiti) and the peasants in order to save their lives were forced to change their determination. To the comitadzies they were presenting themselves as Bulgarians and in front of the andartes they were Greeks. Today they are forced to declare the authenticity to the Greek affiliation
223

every single hour. Otherwise the whip that was never demobilized accedes to action. As far as implementation of the terror is concerned various measures appeared. The objective was to affect all the segments of the social life all for the purpose of a more effective implementation of the assimilation policy. The approach was fierce and aggressive. It eliminated everything that was an obstacle or might have been an obstacle to the quick implementation of the Hellenization process. The administrative apparatus was being constantly purified from the persons of Greek origin who might have somehow acted protectively towards the Macedonian minority. These people were most often declared as corrupted people. Particular attention was paid to the education and the teachers behavior. Those who were supposed to have suspicious national awareness were being dislocated in the interior of Greece or were being simply dismissed as unsuitable. The native priests were being also removed and replaced by priests that had been brought from Greece. Regardless of the facts that the repression policy was being continuously implemented towards the Macedonian national minority in the period between the two world wars and that the existence of the Macedonian minority, which was living under the Greek authority, was officially negated the achieved results of the assimilation process were under the expectations. The Macedonian language was preserved and was still a basic means of communication in the economical activities as well as in the everyday communication among the people especially in the western part of Aegean Macedonia.

8. The situation of the Macedonians under the rule of Bulgaria After the Peace Conference in Paris as previously mentioned the Pirin Macedonia with around 6,758 km of territory and with a population of around 150,000 people became under the Bulgaria authority. In this part of Macedonia the situation of the people was not essentially different from the situation of people in the other two parts. As a whole, in all three parts of Macedonia regardless the partition, for a long time after the regulation of the Ottoman feudalism remained still in force. The changes hardly made their way. The corruption, the violence, political pressure and exploitations were still ruling. Particularly difficult was the constant raids that were carried out by the IMRO of Vancho Mihajlov and Alexandar Protogerov. In this context the letter of Protogerov, which was written in
224

August, 1926 and was addressed to Ivan Mihajlov is more than proof. In this letter Protogerov informed about the citizens complaints and requests addressed to the government to be helped in terms of being protected from the organization that was terrorizing, robbing and imposing them taxes that were much higher then the taxes imposed by the government itself. He suggested in the letter the Organization to undertake some measures to reduce the revolt of the citizens. Pirin Macedonia was under the totalitarian regime of the Bulgarian Prime Minister Alexandar Ljapchev. On the 10th of October 1927 it was declared military situation related to the activity of the Organization headed by Mihajlov. The close functional relation between Ivan Mihajlov and the Bulgarian government was confirmed by his words at the seventh Congress of IMRO: The leading principle for us was and still remains: we need a base that should stay as longer as possible provided, with no warfare with anyone. So we took care to avoid the misunderstandings with the authority. We did not flee from it but we answered regularly every single invitation to arrange the problems, being aware of the fact that we are in necessity for this and not the governmental bodies. Upon the protest of foreign diplomats against the terrorist activities of the IMRO the Bulgarian government negated even the existence of such an organization. After the prohibition of the activities of IMRO (in May 1934), in June the Central Committee of the IMRO announced an information that by right of the congress resolutions of 1931 its structures on the Bulgarian territory would disband and in that context it recalled them to become loyal to the country. The created situation on the territory of Bulgaria automatically stopped to represent an activity object of the IMRO. Objectively, the situation of the Macedonian people in the Pirin part of Macedonia which was under the Bulgarian authority as previously mentioned did not differ from the situation of the Macedonians, who were living on the territory under the Greek authority and the Kingdom of SCS. But the situation of the Macedonian emigration of the refugees, who during the period of the wars as well as after that in attempt to save their lives from the harassers, murderers, humiliators saw their salvation on the territory of Bulgaria is something that gave particular mark to the situation of the Macedonians from Pirin Macedonia. Macedonian refugee mass of over then 100,000 people was concentrated in Bulgaria. Besides the banished refugee mass, mainly the rural mass, in Bulgaria after the wars arrived the major part of the personnel of the Macedonian liberation movement that was still alive and had been active before
225

the wars as well as in the period of the wars. Practically, in the both part of Macedonia, the Aegean and Pirin part, the national liberation movement inflicted a hard strike. It remained without its leading structure and without its active personnel. Under existing conditions the Macedonian emigration in Bulgaria together with the escaped members of the leadership in the period of some 10 to 15 years after the wars or more precisely between 1920 and 1935 managed to impose themselves as dominant factor in the programmed political addressing of the national liberation struggle of the Macedonian people under the newly created circumstances. The Macedonian emigration founding itself outside its natural habitat it was subjected on the state and political interests of the new living country and exposed to hard social conditions of life during the process of association and adaptation on the new living environment. In this context its political and revolutionary activity regardless its ideo-political determination, bore the name of the country in which the activity was carried out. Thats why, both within the borders of the Bulgarian state as well as outside Bulgaria its activity was treated as a deed of the Macedonian Bulgarians. Actually it was perceived as a problem of the unsolved Macedonian national issue that in fact meant unsolved national issue of the Bulgarians in Macedonia. This misstatement or disinformation would cause many problems in the process of cultural and national selfdetermination of the Macedonian peoples identity, whose influence would drag out through its historical itinerary. Another relevant moment of far reaching consequences was the fact that the transformation of the old, or the pre war period forms of the Macedonian Liberation Movements Organization while it was adapting on the new geo-political position of Macedonia, was happening in the period when the new ideo-political changes of global character such as the communism in Russia that came along after the October Revolution (1917) and the fascism in Italy when Mussolini had acquired the authority, were stepping forward. The hard economical situation, the political instability and the international isolation of Bulgaria were additional elements that completed the situation. This diapason of elements had direct impact on the positions of the Macedonian emigration in Bulgaria as well as respectively on the forces of the Macedonian national revolutionary movement in the orders of the emigration but also in the other two parts of the divided Macedonia. In fact, although the Macedonian emigration in Bulgaria soon after the wars was perceived as leading factor of the Macedonian national
226

liberation movement in general, considering the fact that it was cut off from its native environment and that it found itself in different country with proper state policy, with the passing of time it integrated into the existing political and state administrative structures of the Bulgarian state. This means that it melted with the interests of the Bulgarian state and with the policy of the determinate political party. It also meant that the leading positions of the emigration in Bulgaria in the national liberation movement of the Macedonian people were under control of the Bulgarian national and state interests.

9. The Macedonian National Liberation Movement challenged by the new situation The wars and the division of Macedonia moved the Macedonian national and revolutionary movement away from its natural milieu and created two new backgrounds and two new centers: the first one is external, moved away from the natural setting of the Macedonian people, among the emigration in Bulgaria and the second one, in the divided parts of Macedonia. The first one, immediately after the wars was filled with ambitions to gain the domination as far as the leadership of the movement was concerned. The time of its action was limited by the natural processes. The second one, concentrated in its natural milieu considering the reality of the divided and enslaved Macedonia was adapting to the new circumstances. Independently of the mentioned turbulences on which the Macedonian liberation movement had been exposed in the period after the wars it did not lose its Macedonian national orientation. Moreover, it would make strong influence and passing through dramatic phases it would manage to stabilize itself and become a factor of defense and affirmation of the national marks, cultural and national identity of the Macedonian people. The village was the bearer of this process that provided its stability in all three parts of Macedonia. Actually the fact that the villages used to be closed and protected from the foreign linguistic influences they managed to provide continuity of the Macedonian peoples culture, language and customs as well as of the Ilinden uprisings ideas for liberation and constitution of Macedonia as autonomous state in the Balkan, under protection of one or more big states. Actually by the right of the logics the village in this concrete situation became a symbol of the resistance against the foreign national, cul227

tural and linguistic penetration in its own habitat. It opposed with its own centuries-old tradition, customs and language so that became itself an assimilator of those that had been sent to assimilate or of the bigger minority groups that happened to live in its majority setting. The Greek refugees that settled after the Greek-Turk war are a typical example in these terms. They accepted the Macedonia language of the Macedonian peasants as a means of communication and it was used for trade as well as in everyday communication in terms of establishing good neighborly relations. The Macedonian language broke through the judicial acts in which the purchasing contracts were regulated. For instance, in the property purchase contracts concluded between Greek and Macedonian contractors which were being authorized by the Greek Courts in Voden and Lerin the language of the Macedonian contractor- seller was denominated: Macedonian linguistic idiom or Macedonian or Local Slavophonic idiom. The Australian scientist Loring M. Danford, stated that exactly then, a great part of the population that previously had considered itself as local Macedonians in both regional and ethical context, started considering itself as Slavo Macedonians or Macedonians in a national context. In this period is characteristic that more and more Slavs started calling their language by the name Macedonian that in the past they used to call it simply our language or the old language. It is due to be mentioned that this phenomenon was not characteristic only for the Aegean part of Macedonia. The same things were happening in Vardar Macedonia that was under Serbian authority. Therefore the methods of the Greek and Serbian authorities in terms of putting an end of this situation were identical or similar. But in both states the expected results were hardly to come. On the contrary, despite of the regime the Macedonia language continued to spread over the areas in which the Macedonian people were in the majority. Exactly the repressions against the linguistic and cultural rights of the Macedonian people in both Aegean and Vardar Macedonia would draw the attention of the international factor above all of England and arose an initiative in front of the Peoples League in Geneva during 1924/25 and again in 1927/28 to be given limited cultural autonomy in the field of primary education (from the first to the fourth class) and regarding the use of the local Macedonian language into the Church. The result of this intervention of the Peoples League in Geneva by the insistence of England was the publishing of the speller of Macedonian language called the abecedary for the needs of the children from the Aegean part of Macedonia.
228

But stronger the resistance of the Macedonian village and Macedonian intelligence against the Greek assimilation policy was more aggressive was the states approach towards the use of various terrorist instruments to wipe out the Macedonian language. It became clear that if they had not managed to eradicate the Macedonian language they would not have managed to reach effective hellenization over the great Macedonian minority. The repression against the Macedonian language and name was elevated on the level of consensus within the Greek state policy regardless the political orientation of the government in authority, dictatorship or democratic government. An illustrative example in this context represents the period of Metaxas in Greece after the 4th of August 1936. During the period of the Metaxas dictatorship in the country had been established an atmosphere of insupportable xenophobia towards everything that was Slavic, Macedonian. The Greek chronicles of that time confirmed that the main concern of the government of that time was to prohibit severely the use of the Macedonian dialect on the street, in the restaurants, while trading or generally in any similar situation. The main objective of this policy was at least to make the new generation understand that they live in Greece and that the Greek language is not a scholastic subject that is taught at school as a foreign language. In western Macedonia were formed adult-schools for slavophones and turkophones. In these schools the following subjects were taught: reading, writing and history and they were attended by woman from 15 45 years of age and men up to 50. The Macedonian language and the Cyrillic letters were being pushed out of all areas where they had been present. In the churches the old Slavonic inscriptions were being erased, the liturgical service was performed exclusively in Greek language although the population did not understand it. Well as a matter of fact the supreme cynicism was the instrument that the Greek state was using in order to accomplish the assimilation over the Macedonian population. It is pure cultural and national genocide all for the purpose of disfiguration of the Macedonian Slavic profile in global terms. On the 15th of July 1937 in the Greek state newspaper was announced a Decree in which the use of the Slavic names of villages and cities were forbidden in public and private communication. It is due to be mentioned that the state cannibalism that was harassing everything that was Macedonian sometimes caused indignation even in the regimes press. Vangel Ajanovski Oce in his book Aegean storms transmitted a part of a written communication in Voden, published in the newspaper Acropolis which was related to the regimes
229

measures against the slavophonic language. In the article was quoted the following critical suggestion by the newspaper: All these have to be implemented through a well-planned action, without ups and downs, following a strict and detailed plan and without making noise around regarding what has been done and achieved. Simply, the Greek words have to be heard here and not some Macedonian dialect to be spoken by the population, so that the foreigners and visitors get an impression that here, even after 25 years, the Greek administration failed to enable the population to speak the language of the state. There was not a dilemma in the public whether the use of the Macedonian language by the Macedonians that were living in Greece should be eradicated or not. The fact that there were some reactions by individuals regarding this it is important to emphasize that they were related to the way in which it would be implemented. A close friend of Metaxas, Godzomanis, testifies how strong that pressure was. He had courage in front of the Dictator to expose in written form his personal disagreements with the authoritys operations: to be addressed insulting words, he wrote, for instance, to an elderly man and woman or to be deported to police stations just because they do not speak Greek well is something that could not be justified as a system. This responsibility of the history and of the state regarding one reality, in the concrete case is transferred to one innocent individual.The practicing of such measures by one state administrative organ is considered vicious and hostile and it compromises the state in the eyes of the citizen and the citizen started hating it. In any case this practice cannot be interpreted as a method of the Greek language teaching. And exactly this hate towards the methods of the Greek assimilation policy remained deeply in the memory of the Macedonian people and is transmitted from generation to generation. Here is one example from thousands of them, which was registered in the resolution text of a protest meeting organized by the refugees from the Aegean part of Macedonia: The terrorist groups by giving castor oil to everyone who speaks the Macedonian language will remain forever present in the memory of the Macedonian people from Aegean Macedonia. The negation, harassment, eradication of the Macedonian language were the practices, which had been applying for more than two centuries by the neighboring Balkan countries with their aspirations to acquire the rule over Macedonia and to demonstrate that the people who live in it is exclusively theirs. But except partial results, the existence of the current Macedonian Literature Language is best proof that their attempts were defeated. The Macedonian village is mostly responsible for
230

this victory, its quiet, still and dramatic struggle to preserve the language and the customs as a proof of its centuries-long existence in these Macedonian expanses and to leave in heritage to the incoming generations. The Macedonian village resisted to all kind of pressures over its language, customs and folklore. The Greek arrogance with participation of all Greek state administrative institutions and the enormous refugee mass of Asia Minor that had changed the national character of the Aegean part of Macedonia did not succeed to accomplish its intention. Regarding the fact that the Macedonian language was a bastion of the Macedonian ethno-cultural identity and it was considered as the most important relevant element that had to be extinguished or otherwise the expected results of the chauvinistic propagandas would not have been achieved is superbly manifested in the synchronized attacks of Bulgaria and Serbia against the abecedary dedicated to the Macedonian children that were living in the Aegean part of Macedonia (1925) and later against the initiative of the Balkan committee in London in front of the Peoples League (1928). The case repeated during 1937 when the magazine of a group of Macedonian intellectuals from Skopje, Luch was issued for the first time in the Macedonian language. For the Serbian regime the issuing of Luch in Macedonian was aiming towards the following: the people of south Serbia deliberately to give up its Serbian mainstream and name, to be proved the existence of some separate language, particular culture in the past and its distinctiveness. This event was perceived by the Great Serbianism as a direct threat for the Serbian interests in Macedonia. In Bulgaria, Luch was considered as far-reaching menace to the Bulgarian interests in Macedonia. In one analysis related to the publishing of the texts written in the Macedonian language in this magazine and its impact on the future course of the Bulgarian propaganda in Macedonia, was emphasized: The road of the dialects even treated in that way, might reach the Slavic Macedonian nation or our national disintegration and separation. These is the only reason why the Serbs today look differently on the new nationality that is coming to the world and swallow the existence of magazine in Macedonian dialect (writers note -it is not true that they swallowed it), such as the magazine Luch that is published in Skopje. Here is something that we do not hide: the Macedonian dialects represent a double-edged-sward. If the Serbs are going to make a benefit of them depends on many conditions. The Macedonian dialects in this context and in this way treated like it is done in Yugoslavia not only they will not have their place in Bulgaria but
231

they represent for it reactionary means of national decay directed by Belgrade It is absolutely certain that the transformation of the Macedonian language as a means of communication in the villages, at the street, at the markets, at home and used in the everyday communication for the purpose of mutual understanding and agreeing into a means of written expression in the field of literature or in the prosaic, dramatic and poetry books, in the field of politics and publicist activity despite of living under foreign authority was an expression of increased national awareness the thoughts and the feelings to be expressed in its own language. In simple words the language is the function of the consciousness related to the proper existence.

10. The political forces of the National Liberation Movement in the period after the wars Quite naturally, everything that was happening in the Macedonian national liberation movement in the period after the wars (1912-1919), in the next two decades after the Peace Conference in Paris basically represented a follow-up of what had been happening within the movement in the period after the Ilinden Uprising. That means that without regards to the changes that were brought by the time and further more regardless the dramatics of the events that happened, the ideological and program structuring of the Macedonian national liberation movements forces that had started after the Ilinden Uprising continued after World War I. And this fact merited to be emphasized because it was done under circumstances in which Macedonia was divided and ruled by three states, i.e. under radically changed geopolitical circumstances. It simply explains the autonomy of the Macedonian liberation movement and of its programmed political objectives. Of course, this conclusion does not refer that the continued activity of the Macedonian national liberation movement kept going on smoothly and without encountering obstacles. First of all, in the period before the Balkan wars Macedonia represented a single ethnical and political unity. Its forces and the headquarters of the liberation movement were based on this fact. After that with the partition of Macedonia and after that huge refugee mass fleeing from Macedonia had concentrated in Bulgaria where at the same time a major part of the activist members of the movement arrived in Bulgaria too, the situation changed. Due to this fact in the period after the wars and
232

in a period of 20 years, the Macedonian emigration in Bulgaria became the basis of the Macedonian liberation movement. Exactly this Macedonian emigration in Bulgaria took upon itself the transfer from Macedonia previous ideological and political programmed polarization that had been typical for the period before the Balkan Wars. It is obvious that we do not talk about mechanical transfer of the ideas from one into another time. We talk about the general frameworks of the both program orientations of the liberation movement, that of the left-winged and the right wing one. Under new after war circumstances both factions of the liberation movement were under the influence of the new world ideologies, the communism and the fascism. Because of this, the position of the Macedonian emigration in Bulgaria, the forms of its organizational linkage and action as a basis of the national revolutionary and cultural and political activities under the new post-belligerent conditions caused particular interest taking in consideration the further development of the national liberation movement. Actually the Macedonian emigration in Bulgaria even in the period of its appearance had a significant role in the process of program objectives definition of the national liberation movement in the country. Considering this, the establishment of the Macedonian emigration in Bulgaria, the way in which it established links with the new living setting and its growth into significant political factor were aspects that caused great interest. However, it became a factor that acquired relevant positions in the period between the World War I and World War II and this left deep traces in the development process of the national liberation movement. As far as it was known the basic form of the linkage of the Macedonian emigration in Bulgaria was the brotherhood. It was generally formed on the principle of the birthplace i.e. according to the village where the refugees of Macedonia were coming from. Most often as a manifestation of tradition and continuity, the refugees were giving their new settlements the name identical as the name of the village that they were coming from. The number of the Macedonian emigrations brotherhoods in Bulgaria depended on the intensity of the new refugee arrivals. That number mostly increased in the period of the wars (1912-1919). According to some information in November 1918 the number of the brotherhoods was 22 while 10 years later (1930) the brotherhoods reached the number of 200. However, one part of the Macedonian emigration, mainly veterans from the Ilinden Uprising, was organized in so called societies of the Ilinden organization. Of course, the number of the brotherhood and the societies of the Ilinden Organization, in principle did not determine their posi233

tion as far as the development of the liberation movement of the Macedonian emigration in Bulgaria was concerned. Actually, the number of the brotherhoods members was no more then 3-4 % of the total number of members of the Macedonian emigration. Nevertheless it did not minimize their position within the Bulgarian state. On the contrary, due to the Bulgarian aspirations towards the Macedonian territory, the Macedonian emigration in Bulgaria assumed the right to talk on the behalf of the Macedonian emigration in Bulgaria both in the country and abroad but it was also talking about the situation of the compatriots in Macedonia. This was the reason of the enormous importance of the brotherhoods or of their central committees the National and the Executive committee regarding the development and the management of the Macedonian national liberation movement of the Macedonian people among the members of the emigration and wider. Actually the major part of the Macedonian emigration to Bulgaria at the very beginning of its appearance gradually and systematically was being transformed into an instrument of the Bulgarian policy for the development of the Macedonian national liberation movement. The events related to the uprising at Kresna (the autumn 1878) are an example that prove this. Actually the formation of the Supreme Committee (1895) during the period of the Ferdinands rule is due to be mentioned as far as it insisted on putting under proper control the Internal Macedonian-Adrianople revolutionary organization and the preparations for the uprising that had been in preparation. A careful observation of the political action of the Executive and The national Committee of the Macedonian brotherhoods during the Peace Conference in Paris (1919) as well as of the situation that was created after that within the emigration in a quite argumentative way demonstrates that the leadership of the Macedonian emigration as a matter of fact represented the organizational diversity of the Supreme Committee that was adapted on the new circumstances after the World War I. Therefore, nevertheless the number of members of the brotherhoods was not higher than 3-4% of the total numbers of the emigrants the struggle to overpower them and above all their central leadership during all the period of their existence (from 1918 to 1934) was fierce. Both factions within the emigration, i.e. the right-wing and the left-wing, were fighting to have under their control the leadership of the brotherhood, respective of the emigration. The conflict for the absolute domination over the bodies of the brotherhoods was particularly fierce in the period from 1919 to 1925. The essence of this conflict, identically as in the period before the Balkan
234

wars, was of program and political character. The basic problem was the unification issue of Macedonia. Formally, all participants in this conflict were focused on the realization of the idea for an autonomous Macedonia. Exactly due to its engagements for the autonomy of Macedonia the oldnew IMRO, under the role of Todor Alexandrov and Ivan MIhaljov got the epithet autonomist. However, the problem was not in the term but in the content and in the objectives that were involved in that term. Actually, the question in terms of what kind of autonomy were supporting both political streams within the national liberation movement was closely related to the question that was risen immediately after the military conflicts had ended and it was articulated as follows: whose the Macedonian national issue is, whom this issue belong to and how it can be solved? As a matter of fact, it was not a new question. Its presence had been also registered in the period before and after the Ilinden uprising. However after World War I and after the division of Macedonia it became remarkably sharp. Same as in the period before the wars, too but this time antagonistic standpoints appeared in the period after the wars. This time the question was not addressed to the Macedonian people in Macedonia but to the Macedonian emigration in Bulgaria. The political faction close to the Executive committee of the brotherhoods supported the standpoint that the Macedonian problem was actually the problem of Bulgaria and thats why the Bulgarian state should have been in charge of its resolution. On the other side the second faction within the emigration believed that the Macedonian national issue was exclusively a Macedonian problem related to the liberation and unification of Macedonia and to the creation of an autonomous Macedonian state that should be founded on the equality among all peoples that were living in it. Its objective should be present in the Macedonian peoples consciousness; the sense of appurtenance to the common nation should be built among the people regardless of the ethnical affiliation; to be encouraged all those people that instead of using the name Bulgarian use the name Macedonian. The antagonism between these two political streams regarding this essential question related to the further development of the liberation struggle of the Macedonian people transformed into a serious conflict that led to a split within the right-wing. Namely, at the Second Congress of the brotherhoods 63 delegates left the meeting. A year after on the 4th of December 1921, 27 brotherhoods organized their own Congress at which the new Macedonian emigration federative organization (MEFO) was formed. Its objective was: an Autonomous Macedonia within its geo235

graphical and economical borders in which following the example of Switzerland all peoples that settled the country would have equal religious, national, civil and political rights. The formation of MEFO as new political subject in the national revolutionary movement was an expression of the deep political and ideological crisis that the movement was passing through after the defeats in the past period. The crisis was a result of the internal realignments searching for the right way of continuing the liberation movement under the new circumstances. The deepening of the crisis was also a consequence of the influence of certain nationalistic circles in Bulgaria. They considered particularly important to keep the Macedonian emigration under control. For that purpose they immediately after the defeat of Bulgaria initiated the renewal of the Internal Macedonian Adrianople Revolutionary Organization. But it was not a current issue any more to renew the old Internal Macedonian Adrianople Revolutionary Organization but to create a new Macedonian revolutionary organization whose center was supposed to be in Bulgaria while its activity was supposed to be carried out in Macedonia, above all in Vardar Macedonia. With the assistance of the Military League in Bulgaria, Todor Alexandrov was appointed as Head of this oldnew organization that was denominated identically omitting only Adrianople from its name. The news about the constitution of the Internal Macedonian Revolutionary Organization (IMRO) was announced on the 11th of June 1920. The re-constitution of the IMRO led by Todor Alexandrov did not stop the process of stratification within the right wing. On the contrary, due to the fact that it reappeared and the new tasks that were delegated, what means to struggle for the old concepts of the supremists within the new reality led to the formation of MEFO and to the sharpening of the relations between both organizations so that it grew into an armed conflict. The consequences of the conflict with the MEFO inflicted a particularly hard strike to Vardar Macedonia. In the period between 1919 and 1924, military units from Bulgaria carried out 64 entering into this part of Macedonia. In the conflict among the MEFO, the IMRO and the Serbian authority agencies over 500 people were killed, several hundreds were detained and maltreated and a few tens were sentenced. Although from this conflict IMRO of Todor Alexandrov gained the victory it did not succeed to impose its program objectives on the Macedonian struggle. The issue related to the struggle for an autonomous Macedonia, liberated from the influence of the Bulgarian policy continued to be the source of further disagreements and conflicts. Todor Alex236

androv did not mange to build a consistent program regarding the objectives of the Macedonian peoples struggle. For instance, in the Directive of the Central Committee of IMRO from the 11th of June 1920, when the organization was formed, was stated that its main objective was the liberty of Macedonia, in a form of autonomy or independence within its ethnographical and economical borders. Nevertheless in that same directive was required federal status for the Vardar Macedonia within the framework of the Kingdom of Yugoslavia, while regarding the Aegean part of Macedonia the objective was set to be stopped the emigration of the people and to be acquired in some extent certain rights in the field of local self-administration, freedom in terms of linguistic, religious and some other context. The Declaration did not provide anything for Pirin Macedonia. Most probably, Todor Alexandrov was exposed to severe criticism addressed to the obvious inconsistence regarding the set objectives of the struggle for the liberty of Macedonia so that 17 days later, as nothing happened, he announced a new program platform in which he declared as follows: the struggle for the liberation of Macedonia will continue until we acquire autonomous administration for all three parts of Macedonia! Todor Alexandrov was often changing the program objectives of his autonomists IMRO. The biggest step forward and surprise in this context he made with the establishment of some relations with the USSR and the Cominform. The documents that were brought by the Central Committee of the IMRO in April 1924 represented an almost unbelievable act of Todor Alexandrov. Radical news in these acts is the conclusion that the objectives of the struggle of the Macedonian people in terms of the liberation and unification of Macedonia might have been accomplished within the framework of one Balkan federation and by the support of the USSR. Under the influence of the USSR he accepted the almost unacceptable proposal to stop the fierce conflict against the MEFO and both organizations to unite themselves into a sole organization that would have represented the unification of the Macedonian liberation movements forces. This act of Todor Alexandrov, who was known as a fierce opponent of the left-wing was aiming towards putting an end to the factionalism. This orientation reached its peak with the Manifest of May signed on the 6th of May 1924. In the Manifest, among the rest, the following was concluded: Macedonia today is again enslaved and divided among the three Balkan states: Serbia, Bulgaria and Greece and was added that none of them was thinking about the possibility of self-determination of
237

the Macedonian people in autonomous political unit nor to give the Macedonians the right that will provide their cultural development as national minority. Although after the publishing of the Manifest in the newspaper Balkan Federation Todor Alexandrov having been scared for his life declared it as a communist fiction, the fact that he had approved the signing of the Manifest was of extraordinary importance. It demonstrates that Alexandrov had clearly distinguished that IMRO could have endured at the political scene in the Macedonian national liberation movement of only its objectives had corresponded with the primary ambitions of the Macedonian people. Todor Alexandrov paid his signature on the Manifest of May with his life. But he was not the only one. His assassination was depicted as a communist deed and his successor Ivan Mihajlov becoming a head of the IMRO and in agreement with the nationalistic circles in Bulgaria benefited from this and committed a massacre over the ideological members of the left-wing in Pirin Macedonia and wider in Bulgaria. With the program that Ivan MIhajlov had committed over the left-wing of the Macedonian national liberation movement he inflicted a hard strike to the unification process of the movements forces not only within the emigration in Bulgaria but also all over Macedonia. However, this massacre or the unprecedented terror of Ivan Mihajlov did not succeed to break the moral of the Macedonians in Bulgaria. He, Ivan Mihajlov as well as Todor Alexandrov organizing the so-called Great Meeting in Gorna Dzumaja (Blagoevgrad) in February 1933, honestly motivated or not is another question to be answered, but similarly motivated as Alexandrov, tried to break the chain of the Bulgarian policy in favor of the political aspirations of the Macedonian emigration of Bulgaria. But the history repeated and this time, the same as 10 years ago as in case of Alexandrov, his attempt was brutally disabled by the Bulgarian state administrative bodies. The truth is that he did not pay with his life as Alexandrov had done. He was simply expelled from Bulgaria and the activity of IMRO of all its factions and other organizations that were under its control were banned (May 19, 1934). The situation that affected Macedonia and the Macedonians after the end of the Peace Conference in Paris created confusion and restructuring within the emigration campus but also in the divided part of the country. It was a merit of the relevant Bulgarian political forces, both the leftwing and right-wing. The ideal for Great Bulgaria was deeply nested in all political structures in Bulgaria. It continued to exist even after the defeats from the wars. In order to achieve this ideal both social and political
238

blocks in the Bulgarian society, the left-wing and the right-wing, largely was benefiting from the situation of the Macedonian national liberation movement after the wars and in particular of the presence of the numerous Macedonian emigration in Bulgaria. The nationalistic forces in Bulgaria formed the autonomists IMRO of Todor Alexandrov and Ivan MIhajlov. The left-wing in Bulgaria headed by the Bulgarian Communist Party insisted to accomplish its political interests in the Macedonian national liberation movement through creation of obedient political structures. The disintegration of the former United Internal Macedonian Revolutionary Organization and the creation of the disfigured Communist Union of Emigrant, the interfering of the Macedonian left-wing in the September Uprising in 1923 risen by the Bulgarian Communist Party are all examples that illustrated the above mentioned. In a word, the Bulgarian Communist Party as well as the rightwing systematically engaged themselves to transform the Macedonian liberation movement into the instrument of its class, national and political strategy. It insisted to achieve this not only within the emigration in Bulgaria but also wider in Vardar and Aegean Macedonia by the use of its influence in the Communists International and in its branch the Balkan Communist Federation. This interference of the Bulgarian Communist Party in the activity of the Macedonian liberation movements left-wing caused, as Dimitar Vlahov said, resistance and mistrust towards the Bulgarian Party of the narrow by the supporters from Serres and by Ghorce Petrov and respectively towards Dimo Hadzi Dimov. The same happened in Vardar Macedonia. Here the policy of the Bulgarian Communist Party collided with the policy of the Communist Party of Yugoslavia regarding the character and the objectives of the Macedonian national revolutionary movement. The dilemma was if it still should be based on the name and the objectives of the IMRO or should a new organization be created that would include the social interests of the village. While insisting to become an arbiter in the definition process of the objectives of the left-wing forces of the Macedonian national liberation movement, after the failure of the both basic fractions, IMRO and MEFO, to unite and after the assassination of Todor Alexandrov, the Bulgarian Communist Party providing the support of the Balkan Communist Federation which was based on the Manifest of May, during the whole of that year was attempting to unite the disintegrated forces of the Macedonian left-wing in a sole organization under the name of IMRO. This way the IMRO (United) was created in October 1925. During that period eve239

ryone that used to have points of view different to those of the Bulgarian Communist Party was a subject of severe criticism. So, Gheorgi Dimitrov on the behalf of the Presidency of the Balkan Communist Federation in his letter addressed to the Central Committee of the Yugoslav Communist Party from the 16th of November 1924 sharply criticized Panko Brashnarov and Rizo Rizov accusing them that they had insisted to create a new Macedonian organization or national Bolshevik party in Macedonia. They have, he said, to popularize the Manifest from the 6th of May of this year. No new Macedonian organization will be formed or any national Bolshevik party, was categorical Gheorgi Dimitrov. But the idea for creation of a new Macedonian organization, according to the testimonies of Vasil Kolarov, derived from some Russian circles of the Communist International. He was claiming that in that period in the Communists International or in the Balkan Communist Federation there was a debate regarding the future of the Macedonian liberation movement that lasted up to 1929. There was a proposal IMRO in Macedonia to be replaced by the Peasants (Agrarian) Party. In that debate prevailed the opinion of the Bulgarian Communist Party that the struggle of the left-wing forces of the Macedonian liberation movement should continue under the name of IMRO with the addition united, of course, under control of the Bulgarian Communist Party. Actually, the BCP was insisting on creation of the left-wing fraction as an antipode of the autonomist IMRO. It actually happened with the creation of IMRO (United) in October 1925 in Vienna. The question is what were the reasons for the collision of the Macedonian communists with the Central Committee of the Yugoslav Communist Party and the Balkan Communist Federation or respectively of Gheorgi Dimitrov with the Bulgarian Communist Party? A direct answer of this question would be: The right of the Macedonian people of its own language and culture, of its own identity. Namely, in the resolution of the activity and the unification of the Macedonian national revolutionary movement that had been brought at one of the regional conference of the Macedonian communist, most probably held in the autumn 1925, the Macedonian and usurers were criticized that not only they did not struggle for the independence of Macedonia but they also did not struggle for the most fundamental cultural and political rights of the Macedonian people, such as the right of the Macedonian language in the schools, literature, newspapers, the right of the name and of organization of the Macedonian people in Yugoslavia. With other words, the Macedonian communists under the form of criticism towards the incapacity of the Macedonian bourgeoisie to acquire these rights they ac240

tually engaged in the affirmation of the Macedonian cultural and national identity that was against the policy of the Bulgarian Communist Party at that time. This and some other disagreements between the Central Committee of the Yugoslav Communist Party and the Regional Committee of the Yugoslav Communist Party in Macedonia led to the suspension of the last one and with this the communist movement in Vardar Macedonia entered into deep crisis that lasted until 1940. As a matter of fact, the Bulgarian Communist Party as far as the Macedonian national and cultural self determination was concerned, for all that period between World Wars I and II was insisting to keep the control over the activity of the left-wing forces of the Macedonian national liberation movement in Bulgarian as well as in the divided parts of Macedonia. An example of this was the accepted platforms of the Constitutive Conference of IMRO (United) in 1925. The defined program objectives at this constitutive assembly related to the national identity of the Macedonian people are a step backwards compared with the position it had in the Manifest of May. In this context, after 1928 the situation started changing as a result of the most present expressions of the national feelings. IMRO (United) is the first Macedonia political organization that adapted its organizational structure to the reality of the divided Macedonia. Separate regional leaderships were created for all three parts of Macedonia and they were subordinated to the Central Committee of IMRO (United). The foundation and the activity of the IMRO (United) in the divided parts of Macedonia were differently implemented, depending on the concrete situation of each part respectively. For example, in Vardar Macedonia, IMRO (United) was being active in the period between 1926 and 1929; in Pirin Macedonia and within the emigration in the period between 1929 and 1936 when actually started the process of disbanding of its organizations; in the Aegean part of Macedonia it actually did not start functioning at all. The reasons for its marginalization were founded in the fact that it did not manage to adapt itself to the situation of the country in which the feeling of national appurtenance was strengthening more and more along with this intensified the requirements for affirmation of the Macedonian language. As far as its activity is concerned, in Pirin Macedonia and among the emigration in Bulgaria, it was related to the process of strengthening of the Macedonian national self-identification. The weak side of the activity of IMRO (United) in Bulgaria was the doctrinal phraseology dominated by the schematic rhetoric regarding the Macedonian nation, language and culture. Exactly this, in the propaganda of
241

IMRO (United) to liberate itself from the schematic phraseology, to engage for its concretization in the spirit of the requirements of the Macedonian emigration and also to adapt to the increasing tendency of the national feelings in the whole of Macedonia was one of the reasons why the Communists International in January 1934 brought the appropriate resolution. Namely, in this resolution, which actually was published in April 1934 in the newspaper The Macedonian deed (Makedonsko delo) as a resolution of the Central Committee of IMRO (United), was suggested that the organization (IMRO united) should engage itself for the introduction of the Macedonian language in education and publishing activity and for the affirmation of the Macedonian nation. However, it seems that the suggestion for concretization of the propaganda of IMRO (United) with the current requirements did not mach with the interests of some circles within the Bulgarian Communist Party. Thats why a year after the adoption of the above mentioned resolution at the Fifth Congress of the Cominform, as Vlahov said, it was suspended, and with its suspension the IMRO (United) as an organized form of acting of the left forces in the Macedonian national liberation movement was also disbanded. Nevertheless, it is due to mention that regardless the tough interference of the Bulgarian Communist Party in the policy of the IMRO (United) and the fraction struggles in it, the IMRO (United) and its activity in Pirin Macedonia, among the emigration in Bulgaria, in USA and in Canada created a space for the appearance of the intellectual and organized publicist activity and for cultural activity of Macedonian cultural and national context. Its activity however gave its own contribution in the process of strengthening of the Macedonian national consciousness. The Macedonian literary circle that was formed in the autumn 1938, the publishing of prose and poetry works, composing of artistic and musical works all based on Macedonian national motifs were all typical expressions of that need. It is important to mention that the Macedonian Literary Circle was organized three years after the disbanding of IMRO (United) and two years after the break of every organized activity related to it. The appearance of the Literary Circle and the publicist works that appeared in the period before World War II is clear evidence of the increased Macedonian national self-action. By its side, a great number of Macedonian intellectuals and idealistic-strugglers such as: Simon Kavrakirov, Hristo Trajkov, Hristo Horlev, Bozidar Mitrev, Anton Jugov, Vasil Ivanovski, Asen Charakchiev, Hristo Kalajdziev, Mitko Zafirovski, Gheorgi Abadziev, Angel Dinev, Kosta Veselinov, Mihail Smatrakalev,
242

Kiril Nikolov, Keraca Visulcheva and others appeared from the orders of the Macedonian emigration in Bulgaria and the IMRO (United). The partition of Macedonia as it was previously mentioned objectively opened the process of separation of the Macedonian national liberation movement into the different parts of the divided country. However, despite these conditions, although weakened, it had never given up its objective to liberate and unite Macedonia and to organize it in an autonomous state in the Balkan. So that, it definitely started adapting on that reality within the framework of the circumstances in which it was being active. In the period between 1920 and 1930 that process was not that visible. It was a period in which the veterans of the liberation movement were still active, the period of hard and painful transformation often with tragic consequences. The changes started being noticed 10 years later when the new, young generation appeared on the political scene, which was relatively liberated from the ballast of the past, the generation that could not have been accused for the past, of being someones agents, or enemies of the state. The changes that affected the emigration in Bulgaria and had started at the beginning of the thirties achieved its final form at the end of the decade. What is more important is that the weapon was not any more in the focus of the struggle but it was the written words, literature, poetry, paintings, music, the theatrical argumentation of the natural rights and ambitions of one nation for cultural and national self-determination. After the thirties of the XX century it was particularly noticeable in Vardar Macedonia within the framework of the Yugoslav Kingdom. Therefore, in 1932 the formation of a high-school literary group marked this process. The organization later was transformed into a political organization called Macedonian youth revolutionary organization-MMOR. The following were its objectives were known as: the admission of the national individuality, absolute freedom, the right of proper schools implementing the education in Macedonian, its own officials and courts, the Macedonians Yugoslavia to be recognized as an equal nation the same as Serbs, Croats and Slovenians. After 1930 the Students Movement appeared on the political scene in Vardar Macedonia. Form the orders of the Macedonian students the well known students organization was formed, called the Macedonian national movement (Makedonski naroden pokret-) MANAPO. It was a deed of the Macedonian students in Zagreb where they had more space for action. They were affirmed in public with its cultural and artistic association named Vardar. Starting on the 2nd of July 1936 the male choir of
243

the association was organizing a tour in the cities of Vardar Macedonia. They had their performance in several cities: Kumanovo, Skopje, Veles, Prilep and Kochani. The program of the concerts was exclusively composed of Macedonian folk songs. Wherever they performed they were causing outbursts of national emotions. Having been afraid that this wave of Macedonian national self-expression might have been spared over the authority prohibited their performances in the other cities of Vardar Macedonia. In Zagreb, the association started publishing its own newspaper in Macedonian. The newspaper was named Vardar and only one edition was issued. After the publishing of the first edition (the 30th of March 1937) the authority forbade it. MANAPO extended its organization among the Macedonian students in Belgrade and in Skopje. The political objectives of MANAPO were defined at the meeting in Ohrid held on the 28th of August 1936. They contained as follows: We, the Macedonians, as a separate nation join the struggle united in the independent national movement under the following principles: 1. MANAPO is an independent and sole political, economical, national and cultural movement that could be joined by anyone regardless of its nationality, religion or sex and that agrees with the following principles: 2. The recognition of Macedonia as a historical unit and the Macedonian people as a separate nation; 3. It should represent a separate unit within the Federative Yugoslavia; 4. MANAPO is based on legal national democratic principles in its struggle for liberation and peace; The objective of MANAPO was to affirm its activity among the people through political action. For this purpose in Prilep and Prespa during the 1936 under the form of the independent list an attempt was made to participate in the local elections. In 1938 in coalition with the allied opposition, and above all with the Peoples Agrarian Party of Dr. Dragoljub Jovanovich, MANAPO managed to participate in the parliamentary elections. Not having political opportunity for an independent participation in the elections MANAPO supported the candidatures of the Allied opposition. The election results that were achieved by the Allied opposition in Macedonia demonstrated the popularity of MANAPO and pointed out that without its support no one could have counted on greater success in Vardar Macedonia. In this moment the interests of MANAPO coin244

cided with the interests of the opposition Agrarian Party of Jovan Jovanovich Pizhon in Serbia. During the period of the electoral campaign led in 1939 at the pre electoral meetings in Veles, Prilep, Bitola, and Ohrid, besides the orators of the Agrarian Party of Pizhon the representatives of MANAPO also had their speeches. Their speeches were in Macedonian and were focused on the struggle for recognition of the Macedonian national identity, for the right of self-determination, for free use of the name Macedonian for all Macedonians, for the federal administration system of Yugoslavia. Such performances of the delegates of MANAPO were often widely accepted by the people in Macedonia. They were encouraging MANAPO and intensified its national action. The Macedonian national activity of MANAPO and of the other intellectual circles in that period reflected upon different segments of the Macedonian social life. June, 1937, the day when the magazine LUC was published, represented an important date from that period. It was being issued until May 20, 1938 when the authority forbade it. Totally 7 editions were published and there were articles in Serbian and Macedonian language. Briefly, the objective of the editing was psychologically to move energy of the Macedonian people in order to let it free for action in terms of overcoming all obstacles of that time. Another important date from the period of affirmation of the Macedonian national and cultural identity was the day when the pioneer of the Macedonian contemporary poetry, the verse book White dawns (Beli mugri) by Kosta Racin (1939) was issued in Samobor, Croatia. It was small but epistolary poetry book that had an enormous impact on the rising up of the national consciousness of the Macedonian people. The increased and publicly manifested national cognition of the population in Vardar Macedonia under Serbian authority caused discomfort and fear in Serbia. The article written by the famous Serbian archeologist, Nikola Vulich, with the specific title: Southern Serbia or Macedonia in the newspaper The Times (Vreme) from Belgrade represented a reflection of this phenomenon in Serbia. In this article the name Macedonia for Vardar Macedonia was negated as well as the right of its people to be called Macedonians. This Vulichs article caused fierce reactions in Vardar Macedonia. Similar reactions were noticed among the Macedonian emigration in Bulgaria. Particularly sharp was the reaction of the Macedonian students in Zagreb, which supported by the Croatian colleagues managed to stop Vulich to give a lecture on the 2nd of December
245

to the students of Zagreb. In direct contact with him they forced him to accept a debate related to the sustainability of the statements exposed in the newspaper Time. The debate was held in Zagreb on the 3rd of December 1939. Five persons participated in the debate by the side of the Macedonians led by Kosta Racin and on the Serbian side there were Nikola Vulich and Jovan Radonjich. The debate was long and severe. Macedonian representatives took the chance to reject in public the thesis of Vulich and to defend the right of the Macedonian people to exist, equally to the right of the other neighboring peoples. The collision with the thesis of Vulich, i.e. with the Great Serbian ideology at the end of the 1939 represented the peak of an absolutely successful march of the Macedonian people for cultural, national and political affirmation as national subject within the framework of the Yugoslav Kingdom. In the period before the beginning of the antifascist and national liberation struggle that was considered as a great step forward. It is due to be emphasized that what was done by the Macedonian intellectuals from Vardar Macedonia matched with the activity of the Macedonian Literary Circle in Bulgaria. That is a proof that the struggle of the Macedonian people in the divided Macedonia was permanently nourished with the ideas of the Ilinden Uprising and despite of the fact that any kind of contacts among the divided parts were absolutely forbidden the same ambitions were beard by them. The historical leap of the Macedonian cultural and political thought became represented by MANAPO as a national students movement. However, the coming of the World War II in the Balkan and the necessity for participation in it on the side of the antifascist forces brought up the question about the creation of a political party with its own ideological and organizational program. MANAPO as a general peoples movement exhausted its possibilities. As a new, contemporary political subject, the Communist Party in Macedonia appeared as a part of the Yugoslav Communist Party. The platform of the CPY in Macedonia was defined on the basis of the historical ambitions of the Macedonian people for liberation and independence. They were incorporated into the declaration of the CPY (in the spring 1939) titled: Communist Party of Yugoslavia and the Macedonian national issue. The fundamental point of this declaration was as follows: The Macedonians represent a separate nation in the Balkan, they are not Greek, nor Serbs or Bulgarians and without an absolute
246

freedom of the Macedonian people the consolidation of Yugoslavia could not be imagined. Intensive political and organizational spreading of the Communist Party in Macedonia was registered since the beginning of the autumn 1939 and especially at the first half of the 1940. Local party organizations were created in many places. On the 2nd of September 1940 on the mountain Vodno near Skopje the Regional Conference of the Yugoslav Communist Party in Macedonia was held. In the resolution brought at the Conference the direct tasks of the partys organization in Macedonian were determined. In these tasks on the first place was the need to be created a general Macedonian national revolutionary front as a part of the general struggle of the Yugoslav proletariat. The essential point of the Resolution was that only the alliance of the workers in Yugoslavia can put an end to the Serbian imperialism and bring liberty to all peoples. The year 1940 in Vardar Macedonia was characterized by mass demonstrations in Prilep and Ohrid on the occasion of the anniversary of the Ilinden Uprising. The Ilinden demonstrations were an expression of the increased and strong Macedonian national movement. The analysis of the political life in Vardar Macedonia during 1940 and especially at the second half of the year demonstrates that the Macedonian partys organization became a dominant factor in the development of the Macedonian national liberation movement. But at the same time considering its behavior it was registered a tendency for monopolization of the social life, which was expressed in the attempts to discipline the cultural authors. The characteristic example in this context was the boycott of Kosta Racin, the author of the White dawns and one of the fierce opponents of the great Serbian thesis in the debate with Nikola Vulich. That resolution caused serious confusion in the intellectual circles close to the national movement in Macedonia. Those people that embraced the White dawns as an emanation of the Macedonian spirit now were found in front of a great dilemma in terms of what should be their attitude towards the author and towards his work. The question was if the work should be separated from the author or vice versa and if it was at all possible? This was the serious spot in the political capital of the Party. The Macedonian national liberation movement in the three parts of the divided Macedonia at the end of the fourth decade of the XX century and immediately before the World War II on the Balkan entered in the new higher phase of its development. It was a period in which all three parts of Macedonia, Vardar, Aegean and Pirin, regardless of their division and the lack of the political and organizational connection among the re247

volutionary forces of the Macedonian people but thanks to the previous struggles, the tradition and created historical and national consciousness, the process of affirmation of the Macedonian national and political individuality expressed in form of defense of the right of autonomy of the Macedonian people affected almost all strata. In all three parts of Macedonia the current issue was the struggle for the admission of the national identity of the Macedonians, the struggle for affirmation of the Macedonian language and for the revealing of its own historical being. It was a period in which it was emphasized the necessity for an organized and conceptualized effort for affirmation of the cultural heritage of the Macedonian people and for development of the contemporary Macedonian culture.

248

MACEDONIA DURING THE SECOND WORLD WAR (1941 1945)

1. The Second World War on the Balkan Peninsula World War II was the result of numerous contradictions and antagonisms between the winning and the defeated forces during World War I. The Italian fascism and the German National Socialism created a fertile ideological background based on revision and revenge in order to bring closer the defeated countries during World War I. On that basis Germany, Italy and Japan created an alliance called the Threepartite Pact and through the force-based policy expressed their wish for a new division of the spheres of influence or even dominance. World War II began with the Germans attack on Poland on the 1st of September 1939. Bulgaria joined the Threepartite Pact on 1 March 1940 and immediately after that on the 2nd of March the entry of the 12th German Army from Romania across the Danube River into Bulgaria began. In a seven
249

day period 680,000 German solders were placed along the southern borders of Bulgaria toward Greece, Yugoslavia and Turkey. The Government of Yugoslavia signed a protocol joining Yugoslavia to the Threepartite Pact on the 25th of March in Vienna. After the demonstrations of March 27, 1941 organized in Belgrade, Skopje and other Yugoslav cities by the pro western oriented Serbian political parties and after the state strike, the Pact with Germany was canceled and new pro English government was formed led by the General Dushan Simovich. On the 5th of April 1941 the new government signed an agreement with the Soviet Union for nonattack.

2. The April War from 1941 and the division of Macedonia Shortly after these events Hitler decided to destroy Yugoslavia as a military force and as a country too, because it became an unstable factor as far as the forthcoming actions were concerned such as operation Marita (the attack on Greece) and operation Barbarossa (the attack on the Soviet Union). The plan was to attack Yugoslavia and Greece simultaneously with the co-action of the Italian and Hungarian forces as direct participants, while the Roman and Bulgarian forces had the task to ensure the operations against the potential Soviet and Turkish intervention. After the entry of the German forces into Macedonia on the 6th of April 1941 in the regions of Stracin and Strumica fierce battles were led in which the Yugoslav Army tried to stop the fast breakthrough of the German forces. The Yugoslav Air Forces, stationed in Skopje and Kumanovo, attempted to oppose the German Air Force but they failed and were destroyed. On the 10th of April, the German forces occupied Macedonia. On the 17th of April 1941, the Yugoslav Army signed the unconditional surrender in Belgrade. After the capitulation, in accordance with the decision for the annihilation of Yugoslavia as a state, its territory was divided among Germany, Italy, Hungary and Bulgaria. When the defined borders were decided, all in favor of the need of the German forces to attack the Soviet Union, Hitler required Bulgaria to occupy Macedonia within the previously defined borders, spreading along the borderline Pirot-Vranje-Skopje and further on along the Vardar valley to the border with Greece. The breakthrough of the Italian forces in Macedonia, its approach to Ohrid and its suburbs, as well as Hitlers request were sufficiently strong reasons for Bulgaria to break up the diplomatic relations with Yu250

goslavia on April 15, 1941. On April 18, 1941 the Bulgarian Army entered on the territory of Macedonia. The Bulgarian forces on the part of the Vardar Macedonia were breaking through in three directions: in directions of Kriva Palanka, Berovo and Strumica. The Bulgarian Army entered on the territory of Thrace and the Aegean part of Macedonia, from the west bank of the river Marica to the river Struma on the 19th of April, 1941. However, in order to satisfy the German interests, considering the military and the political situation in global context as well as the events on the Balkan Peninsula, Hitler, in the directive N.29, which referred to the occupation of Greece, divided the Aegean part of Macedonia. According the directive, Northern Greece or Aegean part of Macedonia was divided into three occupation zones: Italian, German and Bulgarian. The Italian zone spread to the Lerin - Katerina line. The German zone was the largest and spread over the richest part, on west of the Katerina Lerin line and on east to the river Struma. The Bulgarians occupied the area from the river Struma to the river Mesta. Each of the occupiers prepared a defense plan for their own zone but the supreme command of the 12th German Army, situated in Athens and headed by the Field Marshal List was in charge of the control and the command over all zones. The entry line of the Bulgarian Army on the territory of Yugoslavia was demarcated in the Wehrmacht Supreme Command plan brought into being on April 27, 1941.

3. Establishment of the occupying authority in Macedonia The Bulgarian Army entered on the territory of Macedonia on April 18, 1941 and immediately started establishing their own authority on the occupied area within the military defined borders by the Germans. The process of establishing the occupying system was implemented in three phases. The first phase started with the entry of the military forces and with the establishment of the military regime. It was simultaneously established with the forward entering of the troops, initially in the cities and smaller populated places and then in the major communication points. During the second phase the police authority was established by the use of different measures such as: imposing curfews, movement limitations and severe movement control, issuing new identification documents, displacement of the population, arrests, severe censorship and terror and spiteful acts were applied in case of disobedience. Along with these activities the Bulgarian authorities were piling on the pressure by preparing
251

psychological propaganda. During the third phase, which could be called the phase of establishing civil or administrative authority, the economical activities and different social sectors were revitalized such as education, health, church, culture, information, finances and other segments of the social life. The organization and the functioning of the Bulgarian occupying system in Macedonia at the same time implied taking over the natural, historical, cultural and all other resources on the Macedonian territory and they also started with the assimilation and denationalization of the Macedonian people. The Bulgarian authority had previously prepared proper forces for such liberation which in short period of time and without greater efforts initially managed to set military, judicial, and legislative authority and later they also established the administrative and the political authority including the jurisdiction of the Church. The life and the way of functioning of the Bulgarian authority should have been identical as those in Bulgaria. On the Italian occupying area the military and police authority lasted up to July 1941. The period from April to July 1941 actually is considered as an interregnum. The ex authority of the Kingdom of Yugoslavia left the territory and the new authority was still not appointed. Because of that the Italian military bodies imposed to the ex Yugoslav Municipality Courts and Administrative officials to continue doing their job but conditioned by the loyalty to the Italian military authority and the collaboration with the Italian command centers. With Mussolinis Decree the military authorities, or the command centers organized and established civil and judicial authority in the Municipalities. According to this Decree and to the Military Law, on the territory occupied by the Italian forces, civil commissaries appointed by the Supreme Command should have performed the civil authority. The civil commissaries could have employed or dismissed officials on the needs-based requirements or on the orders of the Supreme Command. Actually they were in charge of the public order and security and responsible for the implementation of the activities of the occupying forces in terms of maintaining the occupying system. In July 1941, with the Decree issued by the Royal Representative of Italy in Albania, Francesco Jacomini, the occupied part of Macedonia by the Italian forces was annexed to Albania and Great Albania was created in accordance with the League of Prizren.

4. The Bulgarian Action Committee

252

After the entry of the German forces the ruling system of the Yugoslav Kingdom failed and followed the period of anarchy i.e. political interregnum. With the arrival of the German forces in Macedonia, Macedonian emigrants from Bulgaria, which were oriented pro-Bulgarian, founded the Bulgarian Central Action Committee in the middle of April 1941 in Skopje. Immediately after that in the major cities, they created another 25 local Bulgarian Action Committees. The idea about the formation of the Bulgarian Committees in Macedonia derived from Stefan Stefanov and Vasil Hadzi Kimov who considered that in the circumstances created by the occupation of the Kingdom of Yugoslavia, Bulgaria might not participate in the war. In that situation their aim was implementation of the concept of autonomous Macedonia under the Bulgarian protectorate or alternatively, in case of obstacles, they should have organized actions, demonstrations, petitions and other manifestations in favor of the idea to annex Macedonia to Bulgaria. But the Bulgarian government after it had established its occupying authority on July 7, 1941 brought a decision to discharge the Bulgarian Committees and to ban their activity. Besides the activities of the Bulgarian Committees the adherents of Ivan Mihajlov continued the collaboration with the Bulgarian government and some of them were collaborating not only with the German occupying command centers but with Ivan Mihajlov as well who was staying in Zagreb in that period. That way, the collaborators with the occupying forces separated into two groups. In the first group, among the most eminent, belonged Dimitar Chkatrov, Spiro Kitanchev, Dimitar Ghuzelov and others, while Vasil Hadzi Kimov, Stefan Stefanov, Kiril Drangov, Boris Ognenov and others belonged in the second group. Both fractions used to have Bulgarian nationality determination and on that basis were carrying out the collaboration with the Bulgarian government. Both of the factions supported the idea of the Bulgarian character of the Macedonian people but deferred about the belonging of the future state. The first faction had foreseen the future of autonomous and independent Macedonian state under the protectorate of the Third Reich. The state had to have a Bulgarian character and its official language to be Bulgarian. The second faction supported the idea of the unification of Macedonia in the frames of the Bulgarian state. Although both of the factions tried to impose their attitudes upon the Bulgarian occupation authorities, they were disappointed from the behavior of the Bulgarian state which wanted to use them only for its own occupational aims.
253

Also their ideas, except for a minor group of Macedonian people, were not accepted for the people, who for a short time foresaw the occupational role of the Bulgarians in Macedonia and their aim for assimilation and denationalization. The group whose members were Dimitar Chkatrov and Dimitar Ghuzelov was composed mostly of local intellectuals. After the breakthrough of the German occupying army this group separated into another two smaller fractions. The first one wanted Macedonia to be annexed to Bulgaria and the second group to which D. Chkartov, D. Ghuzelov, S. Kitinchev and others were affiliated required Macedonia to be decelerated as an autonomous or independent Macedonian state under direct protectorate of the Third Reich.

5. Arms struggle in Macedonia from 1941 to 1945 5.1 Political and military preparations of the National Liberation Movement (NLM) for the struggle against the occupiers In February 1940 in Skopje, Regional Committee of the Communist Party of Yugoslavia (RC CPY) had a conference in Macedonia in which the current and insufficiently active Regional Committee (RC) was adjourned and a new temporary, regional presidency was elected, constituted of Metodija Shatorov-Sharlo as a Secretary with Pero Ivanovski Tikvar, Orce Nikolov, Koce Stojanovski Metalec and Dobrivoe Vidich as members. The new Regional Committee was a link for all other party organizations and provided the necessary leadership unity. After the accomplishment of the situation analysis, the Regional Committee took measures to reinforce its activity. The leadership affirmed the struggle for national and social liberation and started issuing declarations, publishing flyers and newspapers that were mainly distributed among the Macedonian intelligence as well as among workers. In June 1940, the Communist Party in Macedonia formulated the basic elements of its national program. The Regional Conference of the Communist Party in Macedonia, held on September 8, 1940 on the mountain Vodno near Skopje, and was particularly focused on the Macedonian national issue. At this Conference the Resolution of the Regional Committee of the Communist Party in Macedonia was brought relating to the objectives of the National Liberation Movement of Macedonian people. A new Regional Committee was elected and it consisted of nine members
254

and six delegates for the Fifth State Conference of the Communist Party of Yugoslavia. On that Fifth Regional Conference of the Communist Party of Yugoslavia, held in the period from 19 to 23 October, 1940, in Dubrava, near Zagreb, Shatorov represented the political standpoints regarding the national liberation and unification of the Macedonian people. Because of these political views Shatorov was a subject of severe critics and as his views had seemed to veer away from the national issue concept and the issue regarding the colonists. In January 1941, the extended Plenum of the Regional Committee of the CPY in Macedonia reached the conclusion that the final objectives of the Macedonian peoples struggle are total liberation and equity. Nevertheless this was not anywhere distinctly recorded that at that meeting the fundamentals of the national unifying state-building program of the Macedonian Liberation Movements were set and the objectives of the national Liberation and Antifascist struggle of the Macedonian People were defined. Taking into consideration the general conditions as well as the situation in the whole Macedonia, Metodij Shatorov, as a Secretary of the Communist Party, tried to transform the part of Vardar Macedonia into Piedmont for integration and creation of an autonomous Macedonian state. Due to the fact that almost all Balkan Communist Parties referring to the Macedonian national issue expressed greatpower or imperialistic interests, Shatorov mostly trusted the Cominform and its General Secretary Gheorgi Dimitrov. Considering this fact, at the beginning of May in 1941 Metodij Shatorov went to Sofia following the directives of the Cominform and the message from the telegram of G. Dimitrov to Tito, and established contacts with the Bulgarian Workers Party (BWP) which also strictly followed the decisions of the Cominform. In that period the name of the Regional Committee of the Communist Party of Yugoslavia in Macedonia was changed into the Regional Committee of the Workers Party of Macedonia During May of 1941 under the leadership of Metodij Shatorov Sharlo more organized parties on the territory structured military training initially regarding use of weapons. On June 2, 1941 a group of young people created a diversion in which a German transport airplane of the type JU-52 was hit and destroyed. Immediately after that a German truck was also put on fire in the city. On June 12, 1941 after an agitation action in the village Gorni Disan near Kavadarci, the Bulgarian solders murdered Dime Pop Atanasov. He was the first victim of the Macedonian
255

national liberation movement during the struggle against the Bulgarian occupying forces. After the attack on the Soviet Union, the Regional Committee of the CPY in Macedonia, around the end of June 1941, formed a Military Commission, which was supposed to deal with military issues. The Military Commission of the Regional Committee contemporarily was in charge of dealing with the military issues of the Local Committee in Skopje. In concrete terms, it has the following responsibilities: collecting of weapons, munitions, explosive material, and other military equipment; providing information regarding the movements of the occupying forces and the railway timetable; organization of diversions; training abut the use of weapons and other means of diversion etc. With the intensification of the diversions and complete implementation of the preparative activities, the military commission of the Regional Committee and the Local Committee of Skopje brought a decision to withdraw the specialized groups for diversions from their base along the river Vardar on the Vodno Mountain. With the fusion of these groups the Skopje Partisan Unit was formed on the 22nd of August 1941. At the end of August under the Military Commission order, this Partisan Unit carried out its first action attacking the Pyrotechnical Center in Hanrievo (Ghorche Petrov) which was a German warehouse for captured weapons from the Yugoslav Army in Vardar Macedonia. The formation of the local military commissions, of the Regional Military Headquarters and of the military bases, especially after the first diversions and after the formation of the partisan units, created a beneficial situation for formation of wider military organization. The collaboration was established with the local headquarters of the Aegean and Pirin part of Macedonia too. In this context the Local Headquarters from Bitola was collaborating with the Headquarters of Lerin while Strumicas Headquarters was collaborating with the Military Headquarters of Gorna Dzumaja. Actually, the Local Organizations of the Macedonian National Liberation Movement implemented the preparation activities for the armed struggle and continued the activities related to the integration program. On the 24th of July 1941, the Central Committee of the Communist Party of Yugoslavia held a meeting regarding the situation in the Regional Committee of the Communist Party of Yugoslavia for Macedonia. At that meeting M. Shatorov was accused for antiparty and contrarevolutionary acting, after which a decision was made about his dismissal of his duty as Secretary of the Regional Committee and about his expulsion from the Party. The Central Committee of the CPY appointed
256

Dragan Pavlovich as its own delegate in the Regional Committee of the CPY in Macedonia. At the beginning of August in 1941 Dragan Pavlovich and Lazar Kolishevski arrived in Macedonia and Pavlovich had a task to dismiss the current committee and to form a new one that was to be led by Kolishevski. Due to the fact that CPY had already started the armed struggle against Germanys and other occupying forces, that used to have a very practical meaning for the struggle of the Soviet Union, the Cominform made a decision that the party organization in the part of the Vardar Macedonia became under direction of the CPY for practical reasons. That means that after the attack of Germany on the Soviet Union, Stalin recognized again the territorial integrity of the Kingdom of Yugoslavia, and that enabled Tito to integrate the revolutionary forces in one front. On the 4th of September in 1941, a new Regional Committee of the CPY for Macedonia was formed consisting of Bane Andreev, Lazar Kolishevski, Borka Taleski, Mara Naceva and Blagoj Jankov Mucheto, and a bit later Vera Aceva became a member also of this Committee. On the 24th of September in 1941, the new Regional Committee made an operational decision. The Regional Military Headquarters in Macedonia was formed on the 26th of September 1941 whose members were Lazar Kolishevski, Cvetko Uzunovski, Mirche Acev, Strasho Pindzur and Mihailo Apostolski. The Macedonian Military Headquarters continued the preparation activities for the armed struggle and for creation of the partisans formations. The military organization was adequate of the party organization. On the 24th of September 1941, the Regional Committee held a meeting on which operational decisions were brought. At that meeting the Regional Military Headquarters decided to intensify the process of activation of the partisan units. For that purpose, the terrains of Kozjak, Skopska Crna Gora, Karadzica, Babuna, Pelister, or near Skopje, Kumanovo, Prilep, Veles, Bitola, and in western Macedonia the areas of Debarca and Mavrovo were declared as the most suitable. Then besides the formation of the Skopjes Partisan Unit, at the beginning of October two more units were formed, those of Prilep and Kumanovo as well as many diversion groups. In accordance with the October decisions of the Regional Committee and of the Regional Military Headquarters, on the 11th of October 1941 a Prileps Partisan Unit attacked the police station and the prison building. At the same time the Kumanovos Partisan Unit took other actions. At the beginning of October 1941, the Central Committee of the Bulgarian Workers Party sent Bojan Blgarianov as its own representa257

tive in Vardar Macedonia, with a scope to control the leadership of the Macedonian Liberation Movement and to impose the pro Bulgarian idea on it. In the early November days a Bureau of the Regional Committee was formed which was constituted of four members and among the other members Mirche Acev and Kuzman Josifovski were included as well. In the middle of December 1941 Orce Nikolov and Trajko Boshkovski were also co-opted. During 1941 in the period of constitution of the Macedonia military and political leadership while the Macedonian Liberation Movement was strengthening, The Communist Party of Yugoslavia and the Bulgarian Workers Party through their representatives Pavlovich and Blgarianov were making efforts to put into practice the Yugoslav and Bulgarian political line, that reflected as one of the largest obstacles in the organization and consolidation process of the Macedonian anti fascist and national liberation movement. The initial intensification regarding the organization of the armed struggle in Macedonia, expressed through the carrying out of various diversion actions and the creation of new partisan units, slowed down a little bit, during the autumn 1941. At the end of the year, under the directive of the Regional Committee of the CPY in Macedonia the partisan units were disbanded. 5.2 Intensification of the arm struggle At the end of December 1941 the leadership of the National Liberation Movement in Vardar Macedonia was in a very difficult situation. The Regional Military Headquarters and the partisan units were disbanded; the Regional Committee was polarized between two separate groups, the links with the Central Committee of the CPY were not working, and the Bulgarian occupier strengthened the measures and started an enforced mobilization process of the Macedonian population in the Bulgarian occupying army. On the 26th and the 27th of December a meeting of the Regional Committee was held at which the act of the Partisan Units disbanding was criticized and some changes within the Regional Military Headquarters were made so that the new people such as Mihailo Apostolski (as a commander), Trajko Boshkovski (as a political commissioner), Strasho Pindzur (as a commander assistant), Borko Taleski and Cvetko Uzunovski (as members) were included. At the same meeting the Regional Committee brought a decision for holding regional party consultation. This consultation was held on the 7th of January 1942 in Skopje and it is well known by the name of January consultation. Not all mem258

bers of the Regional Committees Plenum were convoked for the consultation and the convocations were without an included agenda. The only information included in the convocations was that the invited persons would deal with the issue of mobilization and the soldiers who were sent on home-leave. Bane Andreev led the consultation, and many military and political items were put on the agenda. At the beginning of 1942 the Regional Military Headquarters brought several conclusions of strategic character and that influenced the further development of the armed struggle. In order to be implemented on the field, the Regional Military Headquarters formed its own Military Operational Headquarters with Pero Ivanovski as a commander, Trajko Boshkovski and Kiro Krstevski, both as members. In the middle of April 1942, the Military Operation Headquarters of Skopje started operating in the field. Due to the fact that the Bulgarian police caught the Commander of the Operational Headquarters of Skopje, it did not manage to meet the partisan units. During the spring in 1941 a directive was sent for the creation of several partisan groups, which would have played the role of nuclei for new partisan unit formation. Simultaneously with the new partisan, the new political leadership of the National Liberation Movement units was formed too. The Regional Military Headquarters, at the meeting held in Skopje in the middle of March in 1942, analyzed the actions of the first partisan units and concluded that it was necessary to make some changes as far as the organization and armed struggle tactic were concerned. Beside that some other inferences were drawn at that meeting too, such as: - The partisan units to be put under direct command of the Regional Military Headquarters; - The newly formed partisan units to be composed of 2-3 troops; - The supply of food, clothes, weapons and equipment to be completed by carrying out the actions directed against the enemy or directly from the villages; - As far as the territorial maneuvers of the military units were concerned it was said that they were not supposed to be strictly related to the local places but should have had a wider territorial range. The units that were supposed to act on the territory under Bulgarian occupation were being recommended to move on the territory under Italian occupation in case they met hard situations. At the end of May 1942, at the request of the Local Committees and other Local Organizations, the existing Regional Committee was changed and a provisional Regional Committee of the CPY in Macedonia
259

was formed. Cvetko Uzunovski, Mara Naceva, Mirche Acev, Cvetan Dimov and Ljupcho Arsov were members of the new temporary Regional Committee of the CPY in Macedonia. With the constitution of the new leadership of the National Liberation Movement the situation was overcome so that the formation process of the new partisan unit started, the armed struggle strengthened and the preparation activities for the constitution of the Supreme Headquarters of the Macedonian Army were going on, too. In the middle of June in 1942 the provisional Regional Committee of the CPY in Macedonia reorganized and renamed the Regional Military Headquarters. It was renamed the Supreme Headquarters of the Partisan Units for National Liberation of Macedonia (SHQ of the PUNLM). The Supreme Headquarters was constituted of: Mihailo Apostolski a commander; Cvetko Uzunovski, Mirche Acev, Strasho Pindzur and Ljupcho Arsov members. The SHQ of the PUNLM decided to restore the Military Operational Headquarters as a separate body of the Supreme Headquarters. The Operational Headquarters was composed of Trajko Boshkovski a commander, Stiv Naumov a political commissioner and Kiro Krstevski supply (logistic) officer. During 1942 another nine partisan units were created, all of different sizes. After that the temporary Regional Committee had been formed and the Regional Military Headquarters had been renamed into Supreme Headquarters of the Partisan Units for National Liberation of Macedonia different measures were taken for the creation of better conditions for the intensification of the armed struggle. The temporary Regional Committee of the CPY in Macedonia and the Supreme Headquarters of the Partisan Units for National Liberation in Macedonia made a big step forward when they actually put into the focus of interest the issue for the interconnection of the partisan units and the integration of the Macedonians from all parts of Macedonia in the Macedonian Peoples Struggle as conditions for a synergic consolidation of the Macedonian forces. Another large step forward was made by putting into the focus of interest the issue for the creation of a unique Macedonian front for national liberation. This act was particularly efficient as far as further development of the armed struggle was concerned. In this context the temporary Regional Committee and the Supreme Headquarters of the Partisan Units for the National Liberation of Macedonia ordered to the Local Committees in Bitola and Strumica to establish a relationship and collaboration firstly with the Organization of the Greek Communist Party in Lerin and the Organization of the Bulga260

rian Workers Party in Petrich and then through them with the National Liberation Movement in the Aegean and Pirin part of Macedonia. During 1942 the National Liberation Movement in Macedonia was developing through several phases: The first phase initiated with the Aprils formation of the new military units and lasted to July 1942. In that period the political agitation was increasing and the military organization was going on, but in the areas of Skopje, Veles, Prilep, Bitola, Krushevo and Resen the Military Units went on the field and carried out armed actions. The second phase lasted from July to the autumn 1942. In this period The Supreme Headquarters strengthened and some members of the Regional Committee Headquarters went to the field in order to transmit the directive for the intensification of the armed struggle as well as to give support to the Local Military Headquarters and other political organizations. The third phase started in the autumn 1942, when the Supreme Headquarters took measures for reorganization and more autonomy of the Partisan Units. During this phase the military units were supposed to carry out some military action on the railway and travel communication lines, to interrupt the telephone lines, to make diversions in the mines used by the occupiers. For these purposes the military units expanded the range of movement behind that of strictly native or local character. In that way the Partisan Units covered the major part of the territory, the armed struggle intensified in almost all parts of the country and all basic prerequirements for the foundation of the regular Macedonian Army were provided. On the 25th of February 1943 Svetozar Vukmanovich-Tempo arrived in Macedonia as a delegate of the Supreme Headquarters of the National Liberation Movement and Partisan Units of Yugoslavia. His opinion regarding the situation in Macedonia in that period, considering the existing organizational, military as well as political activities of the Macedonian communists, was that there was a clear political determination of the Macedonian people for conducting the armed struggle. Following the concept of absolute recognition of the national rights of the peoples of Yugoslavia and with a scope the National Liberation Movement to be led by an authoritative national political body, the Central Committee of the Communist Party of Macedonia was formed in Skopje, which held its first meeting on the 19th of March 1943 in Tetovo. At the same time five operational zones were defined so that five Area Committees were formed. It was also decided the Central Committee of
261

the Communist Party of Macedonia and Supreme Headquarters of the National Liberation Movement and Partisan Units in Macedonia to be moved on the territory of the western Macedonia and new Partisan Units to be formed. Besides the difficulties as far as the completion of the appointed tasks was concerned the process of leading the armed struggle couldnt have been stopped. The struggle was gradually expanding more and more covering wider territorial range. At the first meeting the Central Committee of the Communist Party of Macedonia was constituted and consisted of: Lazar Kolishevski a Secretary; Mara Naceva organizational Secretary; Cvetko Uzunovski, Strahil Gigov, Kuzman Josifovski and Bane Andreev members. At the same meeting besides the political leadership, the military leadership of the Macedonian national liberation movement was also reorganized and the Supreme Headquarters of the Partisan Units for National Liberation in Macedonia was renamed the Supreme Headquarters of the National Liberation Army and the Partisan Units in Macedonia. It defined precisely the tasks for the headquarters of the operational zones. The concept of the Supreme Headquarters of the National Liberation Army and the Partisan Units of Macedonia was to spread over Macedonia the sufficient number of Headquarters and Partisan Units that the further development of the armed struggle would be based on. This means that during 1943 the implementation process of the approved armed struggle development concept started. At the meeting in Prespa, held on the 2nd of August 1943, it was agreed to organize a larger military unit, capable to act on wider territorial areas in Macedonia. These units were supposed to have better maneuver capacities in the struggle against the occupiers. At that meeting the decision was brought about the start up of the preparation activities for the convocation of the Antifascist Assembly. Here for the first time was discussed and a decision was brought to be formed the highest authority body that at the same time would be a constitutive body of the new Macedonian state. The decisions from the meeting of the Central Committee of the Communist Party of Macedonia in Prespa opened a new perspective of the National Liberation Struggle. They opened the door for the formation of the regular Macedonian Army and for the constitution of the highest bodies of the peoples and state authority in Macedonia. The war successes and the increased number of new warriors created beneficial conditions for the approach to the implementation of the idea for the formation of the National Liberation Army. On the 18th of August 1943, on Slavej Mountain, the first regular Military Unit was
262

formed, named the battalion Mirche Acev. Later on the 11th of November 1943, near Slivovo the first Macedonian-Kosovian Brigade was formed. This started the creation process of a larger operative-tactical formation of the National Liberation Army. This was the way in which a larger liberated territory was being created, used by the military and the political leadership for developing wider political activity. Actually, it started establishing the authority bodies. On the free territory of western Macedonia the political and the military leadership of the National Liberation Movement in Macedonia in the first half of October 1943 issued a document well known as a Manifest of the General Headquarters. The General Headquarters exposed there the basic principles of the National Liberation Struggle and informed about the Macedonian standpoints regarding the future Yugoslav federation. It was underlined there that the Macedonian people in the future community of the Yugoslav peoples would have had an equal status with the rest of them. This had a particular meaning because it was often speculated that the Macedonian people joined the struggle against its wish and that it fought for the renewal of the abolished Kingdom of Yugoslavia. These speculations were also presented within the Macedonian Liberation Movements array. It is important to note that as far as the publishing of the General Headquarters Manifest was concerned reputable Macedonian intellectuals and anti fascists submitted a complaint regarding the Manifest in particular referring to the part that provide the pro Yugoslav future of Macedonia. They were actually seeing the future of Macedonia as an autonomous, independent and united state or as a Balkan federal state. It was also discussed about the body that was supposed to issue the Manifest. There were also doubts and different standpoints regarding the clarity and comprehensiveness of the Macedonian peoples requests for its unification. However, with its actual content that it had at that time, The Manifest was accepted and somehow it united the participants in the liberation struggle and it was later used as a solid platform for further progress of the struggle itself. It represented a stimulus for a more open bringing up of the Macedonian national issue as well as an opportunity to emphasize the idea of absolute unification of the Macedonians as prior objectives of the Macedonian peoples struggle. The Manifest is one of the most well founded documents that have ever been addressed to the people. In accordance with the decision of the meeting of the Central Committee of the Communist Party of Macedonia at Prespa to start the preparations for the convocation of the Anti-Fascist Assembly of the Na263

tional Liberation of Macedonia (ASNOM), at the first part of November 1943, on Karaorman Mountain near the village of Crvena Voda, where the leadership of the National Liberation Movement was staying, an Initiative Board was formed for that purpose. The Initiative Board consisted of the following members: Metodija Andonov Chento (as a President), Strahil Gigov (as a Secretary), Mihailo Apostolski, Cvetko Uzunovski, Borko Temelkovski and Venko Markovski (as members). In April 30, 1943 this board was extended and it counted 22 members. Immediately after its formation, the Initiative Board took over some of the responsibilities of the General Headquarters of the National Liberation Army and Partisan Units of Macedonia as well as of the Central Committee of the Communist Party of Macedonia. With this act it took over the role of a political representative body and the highest authority body within the Macedonian state, which was in a period of its own constitution. The Initiative Board carried out remarkable activities as far as the explanations regarding the standpoints stated in the Manifest of the General Headquarters of the National Liberation Army and Partisan Units in Macedonia and regarding the Antifascist Assembly were concerned as well as regarding the preparation activities for the convocation of the ASNOM. The same year, considering the fact that on the 15th of May 1943 the Cominform self dismissed, the delegates of the Central Committee of the Balkan Communist Parties started to develop the idea for formation of a common Balkan Headquarters. On the 20th of June 1943 near Korcha a meeting was held with the representatives of the Communist Party of Yugoslavia, the Communist Party of Albania and the Communist Party of Greece. They all supported the idea of the Balkan Headquarters and brought a resolution for its constitution. The resolution itself included: highly developed National Liberation Movements on the Balkan, permanent collaboration and implementation of common integrated actions of the National Liberation Forces in all Balkan states and it was foreseen the formation of the common Supreme Headquarters as the only Command Center of the Balkan states. The Bulgarian Workers Party accepted all these resolutions a bit later. But at the same time the question raised if the created Supreme Headquarters was to be a general Balkan Headquarters or the Headquarters of Yugoslavia, Albania, Bulgaria and Greece without Romania and Turkey, which means the Headquarters of the states that Macedonia was divided by. This confirmed the fact that none of the Communist Parties or the states wanted to lose its own part on the Macedonian territory. Because of that, and also on intervention of the Soviet delegates, Tito sent a message to Svetozar Vukmanovich Tempo on the
264

9th of October in 1943 in which was said all the activities for the constitution of the Balkan Headquarters to be stopped. 5.3 The liberated territory during 1943 The process of creation of free territory during the National Liberation struggle in Macedonia in 1943 used to have multiple significances. Its importance can be considered from historical, political and a military aspect. The meaning of the historical aspect is signed in many proclamations, appeals, and other documents issued by the political and military leadership of the Macedonian people. In all of them, the motivations by the liberation ideas of the Ilinden Uprising and the Krushevo Republic as well as the wish for their ideals to be fulfilled after 40 years period of time were obvious. The free territory was defended with great determination as far as it was perceived as a symbol of freedom and of the statehood of the Macedonian people. From military aspect the meaning of the free territory was enormous as well. It was a place where the leadership of the National Liberation Movement was acting, i.e. the military leadership embodied in the General Headquarters of the National Liberation Army and the political leadership embodied in the Party, in the political and mass-political organizations were acting. The authoritative body or bodies of the peoples authority actually become functional exactly on that free territory. It was possible only after the removal of the occupying forces from the territory. Their activity on the free territory that at the beginning was focused only on collecting material support, weapons and munitions was later extended with many other activities. The free territory was also an important factor for the further successful development of the struggle. The creation of the authority bodies on the free territories was particularly relevant for the area of Debar and Kichevo, which were the first liberated towns where the higher bodies of the local authority were formed. The creation process of the authority bodies was basically being implemented at the meeting that besides representing the act of formation of the bodies, the events used to have the character of propaganda. Simultaneously, other mass-political organizations became active such as National Liberation Front (NOF), the Antifascist Women's Front (AFZ), and a youth organization, the National Liberation Youth Union (NOMS), and a Religious Regency was also formed as a core of the Macedonian Orthodox Church and the beginning of the religious life.
265

5.4 Emphasizing of the program objectives of the liberation struggle Simultaneously with the development of the National Liberation Struggle in Macedonia the question regarding the emphasizing of the program objectives was becoming more and more one of the current issues. It is a fact for many reasons that the emphasis of the program objectives could not have happened at the beginning of the Uprising in 1941. At that time the general appeals for the antifascist struggle were being launched while the appeals for a proper state constitution and for the unification of the Macedonian People were being made in much more hidden forms. It was probably under the influence of the common antifascist struggle with the other Yugoslav nations. The popularization of the Macedonian national issue was accompanied by the fear of being accused for Macedonian separatism. The instructors, delegates and other experts were being sent by the Yugoslav leadership in order to help but also to control this situation in Macedonia. The comprehension of the ideas for bringing up this issue as a program request, that would mean new motivation impulse in the liberation struggle, was intensified during the second part of the 1943. The open use of the slogan for national unification should have amortized the propaganda of the opposing streams for the alleged betrayal of the Macedonian national interest. 5.5 The Convocation Initiative Board for the Anti-fascist Assembly for the National Liberation of Macedonia (ASNOM) The carrying out of the decision about the initiation of the preparation activities for the Anti-fascist Assembly of the National Liberation of Macedonia as well as for the constitution of the highest state bodies required the formation of a special body in charge of the preparation activities. Such an organization was the Initiative Board, which was in charge of convocation of the Assembly. The exact date of its constitution is not precisely confirmed but it is sure that from the second half of November 1943 it has already been active in the village of Crvena Voda on the slopes of the Karaorman Mountain. Outstanding Macedonian soldiers as well as state officials appeared as its members. The President was Metodija Andonov Chento, the up coming President of the Anti-fascist Assembly of the National Liberation of Macedonia and of the Macedonian state was a member, and
266

also Mihailo Apostolski, the commander of the General Headquarters of the National Liberation Army and the Partisan Units of Macedonia. After its formation, the Initiative Board was not in charge only of the usual preparation activities of technical character but it took over several political and military functions that previously had been carried out by the General Headquarters or by the Central Committee of the Communist Party of Macedonia. The Initiative Board became a political and representative body and at the same time the highest authoritative body in Macedonia. After its formation, ANOK National Liberation Action Committee, one the general political bodies of the time was abolished because it did not have a clearly defined functions as that of the Initiative Board. The function of the Initiative Board was much more accentuated at the beginning of 1944 when together with the General Headquarters, took part in the political explanations of the objectives of the Macedonia peoples struggle. Besides that the Initiative Board took part in the constitutive activities of the local authority system, while also acting as the administrative division and defining the areas and the election criteria of the delegates for the first meeting of the Anti-fascist Assembly of the National Liberation of Macedonia. The assembly prepared several appeals addressed to the Macedonian people, to several famous intellectuals in Macedonia and to the emigration in Bulgaria, asking them to join the liberation struggle and to give the required support for its absolute success, and to forget the speculation that the liberation struggle has been led with a purpose to renovate the former Yugoslavia in which one nation had the absolute domination. Further on, the Initiative Board took the responsibility to discuss with the supreme Yugoslav leadership, i.e with Josip Broz Tito about the future of Macedonia within the framework of the Yugoslav federation as well as about the standpoints of the Yugoslav leadership for unification of the Macedonian people. The Initiative Board required, the delegation formed by Metodija Andonov Chento, Emanuel Chuchkov and Kiril Petrushev during the discussion with the head of the Yugoslav movement to confer, as it was said, the main problem of the Macedonian struggle the issue of the absolute unification of Macedonia. The Initiative Board also discussed the common struggle with the Macedonians that have taken part in the Anti-fascist Movements in Bulgaria and Greece. 5.6 Macedonian national issue and the Balkan states at the end of 1943

267

An important role played the decisions brought at the second meeting of Anti-Fascist Council of National Liberation of Yugoslavia (AVNOJ), held on 29th of November 1943 in terms of the future prospective of the Yugoslav nations. The decision about the constitution of Yugoslavia stood that the state will be constituted on the base of a federate principle providing totally equal status to the Serbs, Croats, Slovenians, Macedonians and Montenegros people or to the people from Serbia, Croatia, Slovenia, Macedonia, Montenegro and Bosnia and Herzegovina. The decisions of the second meeting of AVNOJ, brought in circumstances of the National Liberation War, were completely acceptable for the National Liberation Movement in Macedonia, because the Macedonian people for the first time had an opportunity to continue its struggle for a constitution of its own, Macedonian state, as an equal member of the Yugoslav federation. However, not only the Great Forces were concerned about the resolutions of AVNOJ but the Macedonian neighboring states were too. Actually, Bulgaria or the Bulgarian Communist Party was the first one that complained about these resolutions. The Party complained about the election of the Macedonians, Vladimir Poptomov and Dimitar Vlahov as members of the Anti-fascist Council for National Liberation of Yugoslavia with a function of delegates in Pirin and Aegean part of Macedonia. The Bulgarian Communist Party held the opinion that with the involvement of Macedonia as a future member of the Federal Yugoslavia the wishes and the interests of the Macedonian people were prejudiced and that this solution was made only for the reasons of the pragmatic nationalism. They also thought that the Macedonian people should have had the right of self-determination and that is why the Liberation Front of Bulgaria rejected the resolution of AVNOJ and with a separate declaration offered and made an appeal to the Macedonians to choose their own delegates in the Peoples (National) Parliament of Bulgaria. But naturally, due to the fact that Bulgaria had been on the part of the Fascists Axis during the war, this Bulgarian request was anachronous and unsustainable, although it was launched with the attractive slogan of an integral, free and independent Macedonia. Besides that, Macedonia was leading a common struggle with the other Yugoslav peoples and it was somehow clear that its right for self-determination was exhausted. On the other side, because of the fact that the Yugoslav peoples were participating in the war by the side of the anti-fascist coalition, Greece was not complaining about the future state structure of Yugoslavia, and the constitution of the Federate Macedonia as a new state. But
268

slightly later, because of the fact that Macedonians were massparticipating in the anti-fascist war and they were emphasizing their national rights, it started opposing the Macedonian national issue not only in the Aegean but also in Vardar Macedonia.

6. German-Bulgarian campaign in the first half of 1944 The German-Bulgarian Winter Campaign in the area of Kozhuf, Meglen and the Pajak Mountains started in a period when the Allied Forces broke through central Italy and were preparing to open the second front in Europe, and the campaigns on the Yugoslav battlefield were intensifying. Considering the fact that Germany was under pressure from all sides, the German Supreme Command decided to make stronger the Group of E armies (GAE) that were situated in southern Greece under the command of the Field Marshal Alexander Lhr. The Macedonian Armys objective was to place their own forces in the area of the main communication points along the valley of the river Vardar and to start a military action targeting mainly the railway lines. The actions of the Macedonian forces intensified the preparations and the start up of the campaign on Meglen Mountain and in the area of Kozhuf and Mariovo. The campaign started on the 5th of January 1944 and lasted to the 20th of January when the German and Bulgarian forces after several unsuccessful attempts to seize the position of the Partisans stopped pursuing them. The Macedonian political and military leadership at the end of the German - Bulgarian Winter Campaign analyzed the carried out actions within the winter operations and brought strategic decisions. In the further actions their main objective was to intensify the battles across the whole territory of Macedonia. At the same time they insisted on reaching the part of Pirin Macedonia, to develop the collaboration with the Anti-fascist Forces in southern Serbia and to reach the common goals. When the analysis of the military and political situation was completed it was realized that the occupier would start an even fiercer campaign, and that was the reason why the Macedonian military and political leadership developed a plan for the February campaign. The main concept of the February campaign was to make a breakthrough with two action groups of a brigade size that would have political and military leadership from the highest forums. It was thought the breakthrough would be carried out with one group in the central and with another group through eastern Macedonia. The third group of a brigade size too, received an order to remain in the
269

area of the Kozhuf Mountain with a task to act in Tikvesh and along the right bank of the river Vardar just south of Veles. With this concept, from the political aspect, the military and political leadership had a task to intensify the battles as much as possible through the whole territory of Macedonia. The successful completion of the campaign (31 January, 1944 22 February, 1944) was a turning point on a military plan in favor of the military units of the National Liberation Army and Partisan Units in Macedonia. After the end of the February campaign operations, a serial of significant actions of the National Liberation Army and Partisan Units in Macedonia ensued, attacking critical occupying points across the whole territory of Macedonia. On the 27th and the 28th of February 1944 at the Monastery St. Prohor Pchinski a military and political conference was held at which firstly, the military actions of the February campaign were analyzed and after that the political and military situation of the World with a particular accent on the situation of the Balkan and Yugoslavia with the focus on Macedonia were considered. Particular attention was paid to the preparation activities necessary for holding the first meeting of ASNOM. Several free zones resulted from the successful battles in the Operational Zones in Macedonia. On the free territories new Regional and Local Command Centers and National Liberation Committees were created. Their main task was to protect the free territory but also to mobilize the population in the Macedonian Army and to form new military units, battalions and brigades. The spring campaign against the National Liberation Army and the Partisan Units of Macedonia in 1944 was led by the Bulgarian and German forces, some Serbian units as well as the military units from Kosovo. Taking into consideration the forces engaged, the territory that was covered and the imposed targets, the spring campaign was an operation of a strategic character.

7. The attempts of the occupiers to cause civil war in Macedonia The Bulgarian and a little bit later on, the German occupiers of Macedonia in accordance with their ideas attempted to mobilize the local population and to form new armed forces considering them as their collaborators in the struggle against the objectives of the national Liberation Movement of the Macedonian people. By doing this the occupiers tried to cause a civil war in Macedonia. The idea for forming the counter-troops
270

was risen by the head of the Bitolas district Anton Kozarov. On the 22nd of August 1942, Kozarov gave an urgent and confidential order, in which he required from his area collaborators: to form an organized armed group of 15 20 or more people in each municipality. Dimitar Raev, the head of Skopjes district, as well as the Bulgarian Minister of Foreign Affaires, Gabrovski also accepted his idea. The Bulgarian government approved the formation of the armed contra-troops, (anti-partisan units), and it was one of the suppliers with weapon, equipment, food and finances. The contra-troops were acting basically within the gendarmes of the Bulgarian Police ranks as well as in the Bulgarian Army and were working for the benefits of the occupying authority. The Minister Gabrovski, on the 10th of April 1943, ordered the liquidation of the National Liberation Movement in Macedonia. After the capitulation of Italy, Hitler showed a particular interest for the activities and the engagements of the armed formations of I. Mihajlov. Because the German forces were suffering more and more losses on the Eastern Front, and the National Liberation Movement in Macedonia was becoming fiercer, Hitler needed new forces in order to destroy the communist disease. In November 1943, upon his invitation, I. Mihajlov went to Berlin where he received orders and instructions from the Frer to increase and to intensify the activities of the counter-troops, and then to direct them towards the Aegean part of Macedonia. At this meeting, with a purpose to destroy the National Liberation Movement and to establish peace and order, I. Mihajlov, Himler and Hitler agreed to form one regiment composed of three battalions formed of Aegean Bulgarians, followers of I. Mihajlov. The Bulgarian government helped by the Gestapo and the SSpolice forces in the second half of 1943 formed 8 troops each of them counting 50-60 persons, and in 1944 the number increased up to 200 persons in each of them. But, this attempt, from the very beginning, was unsuccessful because the Macedonian people had already chosen the side of the Anti-Fascist coalition. The next step was taken after the Bulgarians capitulation (9 September 1944), the Germans calculated that considering the circumstances it would have been much useful to accomplish the idea of Independent Macedonia under leadership of Ivan Mihajlov. Hitler signed the order for the creation of Independent Macedonia on September 5, 1944. For the implementation of this idea he appointed Dr. Garben and the German Consul in Skopje, Arthur Vite. On the 6th of September 1944 Ivan Mihajlov arrived in Skopje and immediately started with the preparations related to the declaration of the Independent Macedonia. Unfortunately,
271

his supporters informed him that the Macedonian state had already been created and that it was late to declare Independent Macedonia. Depressed and deluded that he had not managed to declare the Independent Macedonia populated by Bulgarians, and under the protectorate of Germany, on the 7th of September 1944, in the evening hours Ivan Mihajlov left Skopje. With the failure of the idea of Independent Macedonia the German Military Headquarters that was politically subordinate to Dr. Hermann Neubacher became in charge of the safety of the Macedonian territory. The attempts of the occupators to provoke conflicts among the Macedonian people (civil war) involving the Chetnic movement and to cause ethnic civil war in west Macedonia through the Albanian nationalistic organizations appeared to be unsuccessful as well.

8. The expansion of the military actions and the new military-territorial division of Macedonia during the summer of 1944 During the summer of 1944, after the Spring Offensive and particularly at the end of the counter-offensive, The National Liberation and Anti-Fascist War spread over the whole territory of Vardar Macedonia. New free territories were created and new partisan units, battalions, brigades and divisions were formed. Besides it, the military and political leadership took different activities in order to strengthen the fight and to establish a peoples authority on the free territories as well as to obtain international recognition for it. While the Central Committee of the Macedonian Communist Party and the Initiative Board were mainly dealing with the convocation of the meeting of ASNOM, the General Headquarters of the Macedonian Army was preparing the activities for the final liberation of Macedonia. Due to the increasing number of soldiers, the General Headquarters of the Macedonian Army estimated that a new territorial division of Macedonia was necessary. This was made in accordance with the plan elaborated by the General Headquarters of the National Liberation Army and the Partisan Units of Macedonia. According to this plan, the territory of Vardar Macedonia would be divided in four operational zones. The first zone or Skopjes operational zone consisted of the areas of Skopje, Kumanovo and Veles. The second zone or Bitolas operational zone included the districts of Bitola and Gevgelija. The third zone or the Bregalnica-Strumica operational zone covered the districts of Shtip and Strumica. The forth zone included
272

the districts of Debar and Kichevo. After that with the decision of the General Committee the Operational Zones Headquarters were formed. Due to the lack of adequate professional staff, the Brigades Command Centers of the brigades that were operating on the determined territory were functioning as Headquarters of the zones respectively. With the plan of the Directive N.1, two separate divisions were to be formed in each of the first three zones. At same time, the other smaller Partisan Units were supposed to be formed as a force specialized for doing smaller military hidden actions or of some specially prepared tasks against the occupying forces. 9. Macedonian unification issue during the Second World War Nevertheless there were emotional tensions while the Macedonian unification issue was escalated, as well as Romantic elements and the irrational approach toward the realistic possibility to fulfill the dream of a united Macedonia, the Macedonian Unification issue became basic an essential moving force of the National Liberation Movement in Macedonia. That idea as well as the struggle itself, used to have a proper evolution line connected with the development line of the National Liberation Movement. The dogmatic approach to the Proletarian Internationalism in the first two-year period, the cosmopolitan approach to the national issue and many other circumstances influenced the liberation issue of Macedonia in terms of its setting down of the general framework principles. This liberation and unification issue gained a completely different perception with the beginning of the third phase of the War that means from the summer 1943 when the Anti-fascist Forces acquired remarkable advantage. The Initiative Board members for the convocation of the meeting of ASNOM particularly revised it. At the first meeting of the extended Initiative Board for the convocation of the meeting of ASNOM, which was held on the 30th of April 1944, besides the fact that various decisions and resolutions of the Second Meeting of AVNOJ were adopted as well as the decisions about the composition of the Plenum and of the Presidium of AVNOJ were brought, it was also decided that one of the delegates of the Initiative Board should have been sent to the AVNOJ meeting and to the General Headquarters in order to establish the direct collaboration with the adequate bodies of the Federal Yugoslavia and to expose the real situation in Macedonia, especially regarding the idea of its unification. After that a thorough revision of the meaning of this issue a delegation of the Initiative Board was elected which consisted of: Metodi Andonov
273

Chento, Emanuel Chuchkov and Kiril Petrushev. This delegation went on the island of Vis to meet with the leadership of the National Committee for the Liberation of Yugoslavia. The session of the National Committee for the Liberation of Yugoslavia was held on the 24th of June 1944, and Tito with some other members of the leadership of the National Committee for the Liberation of Yugoslavia, were present there. Two items were on the agenda: The Initiative Boards report and the Macedonian issue. Emanuel Chuchkov, Metodi Andonov Chento and Kiril Petrushev spoke in this order and exposed the content and the problems relative to the both items. At the end, Chento, asked how it was possible to link the Macedonians in the Aegean and Pirin Macedonia and to establish and propose a memorandum for Macedonia to be issued by the National Committee for the Liberation of Yugoslavia that should have confirmed that the Macedonian people too had been leading the struggle against the common fascist enemy simultaneously struggling for its own liberation and unification. But the question related to the creation of a collaboration link with the Aegean and Pirin Macedonia and of issuing a memorandum for Macedonia by the National Committee for the Liberation of Yugoslavia remained somehow hushed up during the discussion. In the end Tito proposed to bring decisions about the Macedonian issue laying emphasis on the fact that: the historical ideals of the Macedonian people for unification are its own national right considering the situation in the neighboring countries and the agreements with the allied forces, it is premature to open the question and this could weaken the struggle against the common occupiers; in terms of fulfillment of this right it might be the best solution to keep collaborating with all National Liberation Movements; it is absolutely necessary to hold the meeting of ASNOM as soon as possible and to form a National Liberation Front. The analysis of the idealistic orientations for united Macedonia and of the practical steps of the National Liberation and Anti-fascist War in Vardar Macedonia confirmed the permanent existence of the Macedonian issue for the unification of the Macedonian territories. However, also the influence by other factors, such as the international opposing of the idea for united Macedonia above all by the Great Britain was present. The influence of the international factor regarding the unification of Macedonia resulted as the most decisive event in the period when actually real possibilities for the unification of Vardar and Pirin Macedonia had already been created.

274

10. The constitution of the Macedonian state (1944) 10.1 The election of the ASNOM delegates The election of the delegates for the meeting of ASNOM within the Macedonian National Liberation Movement Framework was considered as an important organizational and also political question. It was important because of its legitimacy but also because of the legitimacy of the state. It was needed to make a selection of people that would be capable of giving their own real contribution in the constitution of the highest authority body and highest state body. Due to the fact that the Initiative Board was directly in charge of this issue, it made extraordinary efforts in terms of implementation of the basic determination regarding the election of the candidates. After that the Initiative Board informed the Peoples Councils in the places where they had been previously formed about the election procedures of the delegates. As far as the composition of the delegates that were supposed to be elected for the Assembly is concerned, the Initiative Board insisted on persons who would above all support the idea of the formation and constitution of the Macedonian state. The exact number of the elected delegates has not been confirmed because the number is different in various historical records. But 115 delegates or exactly the same number was stated in the ASNOMs Manifest. The fact is that slightly more than a half of the delegates were present on the Assembly as a consequence of the conspiratorial conditions of traveling to the place of the meeting as well as of other obstacles that stopped some of the delegates to arrive on time. Some of the delegates used to have their own authorized persons to represent them in the meeting. The educational, social and national composition of the group of delegates was diverse. 10.2 The First Meeting of ASNOM and its Decisions After the one-year preparation period, the First Meeting of ASNOM was held on the 2nd of August, 1944 in the Monastery St. Prohor Pchinski near Kumanovo. The meeting started in the late evening hours and lasted until the early morning hours. The resolutions that were brought as well as other documents at the First Meeting of ASNOM might be classified into three groups. In the first group of documents belongs the Platform on which the Macedonian state was constituted; documents that were used for its constitution belong
275

in the second group and in the third group are the documents with which the Macedonian people together with the national minorities that were living on the territory of Macedonia were invited to join the struggle for final liberation of their own state. These are so called, proclamation documents. 10.3 Computing the Platform of ASNOM At the opening of the session, the honor belonged to the oldest participant in the Ilinden Uprising, Panko Brashnarov associated all previous struggles of the Macedonian people with its current struggle against fascism. Although it had been a long-time wish of all generations, with his metaphorical meaning of the relationship between the river Pchinja, on whose banks the Assembly was held, and the rivers of Mesta and Bistrica, P. Brashnarov underlined the wish of the Macedonian people for its unification within the ethnical borders of Macedonia. This wish was exposed exactly in front of the convened constitutional auditorium. In his speech, the first President associated the contemporary Macedonian war with the Ilinden traditions and with traditions of the medieval state of the Csar Samoil. The mentioning of the Macedonian historical pilasters of the Liberation struggle was not missed, the Ilinden Uprising and The Republic of Krushevo. There were two papers of the Initiative Board for the convocation of ASNOM, in which the Platform of decisions of ASNOM that should have been brought was determined. In the first paper, entitled The struggle against the occupier, the accent was put on the entire struggle of the Macedonian people exposed through historical retrospective, but with a special accent on the last struggle which caused the birth of the Macedonian state. On the other hand, the second paper, entitled Peoples and democratic authority its meaning and tasks, made an overview of the institutional bodies of the future state authority, of their characteristics and functions, but in its political part it touched some of their political characteristics too. Actually the paper explained the real need for the constitution of the Macedonian state, under that time conditions, within the framework of the Federal Yugoslavia. In the part of the paper dealing with the legislative issues, the Initiative Board marked the authoritative body, focused on their characteristics and determined their functionality and their hierarchical position in the system of the state authoritative bodies.
276

10.4 Constitutive acts of ASNOM The first meeting of ASNOM brought nine legislative acts, in the form of resolutions or in other forms. The resolutions for the establishment of ASNOM as a supreme, legislative and executive peoples representative body and as a highest state authoritative body of the Democratic Macedonia; Declaration of the basic right of the citizens in a Democratic Macedonia; the Resolution for recognition of the Macedonian language as an official language in the Macedonian state; the Book of regulations for the work of ASNOM; the Resolution for formation of a Legislative Commission within the Presidium of ASNOM; the Resolution for the State Committee for Occupiers Violations Assessment and violation Assessment of their collaborators; the Resolution for the resolutions, the orders and tasks approval, assigned by the General Headquarters of the National Liberation Army and the Partisan Units of Macedonia as well as by the Initiative Board for convocation of ASNOM; the Resolution for rewards and recognitions of the National Liberation Army; the Resolution for the declaration of Ilinden the 2nd of August to be considered as a national holiday of the Macedonian state. All the above listed decisions do not have equal state constitutive power. In the tighter context the constitutive power was appropriated only by some of the decisions such as the Resolution for the resolutions, orders and tasks approval, assigned by the General Headquarters and by the Initiative Board for convocation of ASNOM, The resolutions for the establishment of ASNOM as a supreme, legislative and executive peoples representative body and as a highest state authoritative body of the Democratic Macedonia, the Resolution for the recognition of the Macedonian language as an official language in the Macedonian state and the Resolution for the declaration of Ilinden the 2nd of August as a national holiday of the Macedonian state. Actually, the Resolution for the resolutions, orders and tasks approval, which was brought as a consequence of the need to keep the continuance from the period of the Uprising and the resolutions for establishing of ASNOM as a supreme, legislative and executive peoples representative body and as a highest state authoritative body of the Democratic Macedonia have had legislative i.e. constitutional and legal power. This constitutional and legal power derived from the fact that this was the way in which the continuity of the struggle and the state authority system in the Macedonian state were determined. With this a new stage of its constitution was indicated. So the highest state authoritative bodies were founded and basically remained unchanged during the
277

whole period of the Macedonian state existence. The Resolution for recognition of the Macedonian language as an official language in the Macedonian state as well as the Resolution for declaration of Ilinden the 2nd of August as a national holiday of the Macedonian state were determined. These are the constitutional marks that every single contemporary state should have. It should be emphasized that the Declaration of ASNOM for the basic rights of the citizens in the Democratic Macedonia had a particular constitutional as well as political and legal power. Nevertheless it was prepared in war conditions. The Declaration proclaimed the future absolute equality of the citizens in front of the laws, without regard on their national, racial, sexual or religious affiliation. With this the minorities rights and all other civil rights were recognized in the Republic of Macedonia. The sense of this document is much larger just because of the fact that very subtle human rights were proclaimed with it. During the process of incorporation of these determinations, one of the authors of the documents, Vladimir Polezhinovski, PhD of Law Sciences from the Sorbonne University, was guided by the French Laws regulations, determined after the victory of the French Revolution. 10.5 Proclamation of the results from ASNOM Considering the place and the meaning of the first meeting of ASNOM, it did not take part in the engagements regarding the proclamations of its results. It was obvious that without that political and operational activity the resolutions that were brought should not have had the effect that they had achieved. For Macedonia, the first Meeting of ASNOM represented an essential and inevitable state and constitutional body. Its base was laid on the armed national liberation struggle of the Macedonian people, which was derived from the essence of the Macedonian people. The present delegates expressed the sovereign will of the entire Macedonian nation and they were obliged to do this considering the essential meaning of the struggle itself and the long-time yearnings of the Macedonian people for liberation and for creation of an independent Macedonian state. The conditions for the fulfillment of the Macedonian long-time desire were much more different and more favorable compared with those in the period at the beginning of the Uprising. All these values were incorporated in the content of ASNOMs Manifest as a specially prepared document for the proclamation of its results. The content of the Manifest was based on
278

three main targets: to review the achieved results, to put an end to the Anti-fascist war with the other Yugoslav peoples, to adopt the most consequential stance regarding the unification issue of the Macedonian people. Although the last target was not achieved, it is worth mentioning that it an enormous step was made forward regarding this issue. Quoting the statement that ASNOM proclaims in front of the whole world the justified and non-compromised request for unification of the whole Macedonian people on the base of self-determination and sufficiently prove that this unfulfilled wish of the Macedonian people was being deeply suppressed for a long-time period. That wish in the most explicit way was expressed at the first meeting of ASNOM and the Manifest of ASNOM representing its written form. The Macedonian Leadership with good reason thought that the unification of the Macedonian people from all three parts of Macedonia would put an end to its slavery and would represent a condition for permanent peace in the Balkans. However, the concept and the modalities for unification of all three parts of Macedonia remained not clearly defined because this issue had not been connected with the struggle for national liberation and independence of the Macedonian people but with the issue of participation of the Macedonian people from all three parts of Macedonia in the unique Antifascist Front, with the right of their unification within the new Federal Yugoslavia. But such unification was not possible because the three states in which Macedonians were living had different points of view regarding this issue. 10.6. The Presidium of ASNOM in the process of implementation of its resolutions and decisions In accordance with the constitutive acts, the First Meeting of ASNOM elected its own bodies i.e. Presidium (Presidency) of ASNOM composed of 22 articles. Metodija Andonov Chento, who had also been the President of ASNOM, was elected as a President of the Presidium. This fact found a justification in the conditions of war of that time. Six Committees headed by commissionaires were acting within the Presidium. They played the role of public administration bodies. Accordingly, the legislative power and at the same time the executive power was given to the Presidium of ASNOM so that the Presidium was a key body of the authority. The legislative function of the Presidium of ASNOM focused on three key points: further organization of the authority bodies, the revitali279

zation of industry and economy in the country and organization of the activities of public and social character. As far as the implementation of the activities regarding the first point was concerned, the Presidium of ASNOM adopted several key documents. In this context, particular significance had the Decision for organization and work of the national liberation boards, supplemented by the instructions in which were given detailed explanations of that how these boards should be organized and what kind of activities they should undertake. The Presidium of ASNOM paid great attention on the National Liberation Boards because it considered them as a fundamental base of the state administration. It also made enormous efforts in organizing the judicial authority and on the work of the security bodies. Thats why later, the Presidium formed a separate Committee for the organization of the state administration. At the same time the Presidium took in consideration the fact that these institutional bodies should have implemented the basic activities in the field, in term of backstage support to the struggle and carrying out of the political life at local level. With a purpose of achieving this objective, the territory of Macedonia was divided into several regions. The revitalization of the industry and the economy was a priority task of the Presidium of ASNOM. The Committee of Peoples industry and economic reconstruction, which prepared the program and the revival priority, directly dealt with these issues. The Presidium of ASNOM also paid particular attention to the social activities. The priority of ASNOM was in the field of education and culture. It was a priority task to overcome the enormous rate of cultural regress and illiteracy that during this world war, significantly increased. In this context the first elementary schools opened but without well prepared teaching staff. Besides that the most relevant cultural institutions were also revived. The situation in the field of health and social affairs was not better, first of all due to the appearance of contagious diseases. For that reason, initially the primary health assistance institutions were organized. The Presidium of ASNOM was also active in other fields of social life giving its contribution for its complete organization. 10.7 The response to the First Meeting of ASNOM and the implementation of its resolutions It is understandable that the First Meeting of ASNOM received a massive response. Besides the positive reaction in Vardar Macedonia, the
280

Meeting also had response in all other parts in which Macedonians were living. The impressive reaction, above all, was due to the acceptability of the results related to the creation of the new Macedonian state. It should not be underestimated the role of the Presidium of ASNOM which made remarkable efforts to explain the resolutions that had been brought. Its President was acting in a very suggestible way because, nevertheless he was not a communist, he had accepted the appeal of the National Liberation Movement himself and agreed to join the Movement in order to help the process of fulfillment of the long-standing ideal the struggle for liberation and the creation of Macedonian state. The fact is that the largest part of the exposed remarks about the results of the First Meeting of ASNOM was related to the fact that the Macedonian state was being created only on one part of the ethnical territory of Macedonia. There were complaints that Serbs had led the war in Macedonia as well as the state creation process. Such reactions were more concentrated in the Bulgarian circles. Macedonian leadership, especially the President Metodija Andonov Chento, had insisted in convincing the unlike-minded people that although there were some Serbs participating in the Anti-fascist war, there were also some Bulgarians and some representatives of other nationalities of Macedonia too. But, according to Chento, the Serbs that were participating in the war were not those Serbs from the period when Macedonia had been under Serbian rule who had not recognized the Macedonian nation and Macedonian state. Actually, it was necessary to dispute the converse claims that ASNOM, its resolutions and their implementation were not in function of the creation of Macedonian national state. The Macedonian newspapers such as Young Fighter (Mlad Borec), Macedonian Women (Makedonka), Our Chronice (Nasha Hronica) and some others took an active part in the presentation and popularization of the resolutions of the First Meeting of ASNOM. The Meeting got also response from the Macedonians who were living in the Aegean part of Macedonia. They saw in it as an example of something similar to their way of political organizing, including the right of self-determination. The resolutions of ASNOM encouraged and stimulated the Macedonians to make the requests for their rights in Greece in a more open and more decisive way. These resolutions were also positively accepted by the Macedonian emigration in Bulgaria. It was particularly evident after the 9th of September 1944 when the Imperial Bulgaria capitulated and found itself in a very invidious situation of international isolation. The First Meeting of ASNOM and the constitution of the new Ma281

cedonian state received great response in the other Yugoslav republics and in more European countries but also in the United States of America.

11. Liberation of Macedonia Macedonia and the Vardar valley i.e. the communication line Salonica-Skopje-Belgrade were marked as significant places in the German plans during the summer 1944. For the Germans the Macedonian territory was not important only for the withdrawal of the German E group of army (GAE). They also carefully observed the development of the National Liberation Struggle in Macedonia. According to the estimates made by the Economical Headquarter of the South East, the armed attacks on the railway line to Greece were done by the Macedonian military formations while the Bulgarian armed force (The Fifth Army) was absolutely incapable in preventing or stopping the attacks in this region. Before the capitulation of the Fifth Bulgarian Army, the German Command center regrouped its own forces in order to eliminate the gaps on the Macedonian ground. At the end of August two divisions were transferred in Serbia. One of them stayed in Kumanovo, and other parts that became under enemy control were the garrisons in Ohrid and Bitola. In eastern Macedonia and along the Vardar valley two more divisions from the army group E were sent. In western Macedonia the ballistic division Skender Bey was consolidated and on the 8th of September 1944 the German Command Center for Macedonia was formed in Skopje, led by the General Scheuerlen, with a task to organize a defense front line on the territory of Macedonia and later to form a similar front in the region of Belgrade. With the activities of the operation named The rats week which started on the 1st of September 1944, the British forces started disabling the communication railway and road lines in Macedonia. The same day The Third Brigade and the Eighth Brigade defeated one occupiers Artillery Battery and made several attacks on the railway line Veles Skopje. On the 1st of September 1941 the Macedonian National Liberation division blocked the tunnel on the road in direction Prilep-Veles. At the same time the Fourth Brigade started the actions for wiping out the Bulgarian Occupying forces in the regions of Kochani, Shtip, and Strumica. The operation The rats week in western Macedonia started on the 26th of August 1944, with the cleaning of the Kichevo Debar valley. During that week all communication in the directions of Kichevo-Struga, Struga-Debar, Debar-Kichevo and Debar-Gostivar were completely cut off. On the 1st September the
282

First Macedonian Brigade liberated Kichevo. The British military missions were informed their own Headquarters about the activities and the success of the Macedonian military forces within the The rats week operation and they emphasized the combativeness and determination of the Macedonians to obtain their freedom. On the 5th of September the British aviation forces bombarded the railway line Kichevo-Struga, on the 6th of September they attacked the bridges on south of Veles, on the 7th of September the German motorized units were attacked by them and on the 8th of September they attacked the south of Skopje. With the completion of the operation The rats week the first phase of the withdrawal of the German E Group of Armies from Greece ended too. The operation Ratweek in accordance with the military planners ended on the 7th of September 1944. But satisfied with the activities of the National Liberation Army and the Partisan Units of Macedonia, on the 10th of September 1944, the British background military mission of Ficroy Maclean, sent a message to the mission in Macedonia in which the General Headquarters of the Alliance Forces asked for a prolongation of the The rats week operation activities with a purpose to cause hard damages to the railway lines in order to stop the withdrawal of the enemy forces from Greece and to kill as more Germans as possible. The code name of this operation was Helium. The priority objectives of operation Helium were the railway line Skopje-Veles- Bitola and the Macedonian sector on the lines of Kralevo-Skopje and Nish-Skopje. It was also required that the destruction of the vital buildings on the railway line VelesGevgelija. For the carrying out of the activities of this operation was brought the explosive and other war materials. The second phase of the withdrawal of the German E Group of Armies lasted from the 26th to the 31st September. In that phase, as a support of the existing military units in Macedonia, the Germans sent more specialized units (engineering, infantry, and construction) strictly ordered to stop the interruption of the railway line. It was particularly required to guard the big railway bridge located on south of Gevgelija. The Macedonian Army had different approaches during the second phase of this operation. The activities were enriched with acts of sabotage. Besides that, the 42nd Division of the Macedonian Army had already been formed and the experience gained as well as the increased number of soldiers enabled the warriors to use new tactics such as small diversionary groups were setting ambushes. The diversions were created in the moment of the arrival of the train and after that, larger troops or battalions would attack, while the
283

people were collecting the rest of the spoils. With such a tactic, during the second phase, in less then 5 days six trains, six bridges, one tunnel, three railway stations, seven cranes for clearing the railway lines were destroyed and the roadways were damaged in over 100 places. The third phase of the withdrawal of the German Army started at the beginning of October 1944. Due to the deterioration of the situation on the fronts, on the 4th of October 1944 Hitler ordered an unconditional withdrawal of all German formations from Greece and from southern Macedonia and defeating of the front line Skadar-Veles-Osogovo Mountain-Klisura-(Serbija)-Bela (the line was called the blue line). The General HQ of the Macedonian Army carefully followed the intensive movement of the German troops and carried out adequate actions. The General HQ required from all HQ and formations to intensify the attacks on communication points, to obstruct the withdrawal of the German troops toward north and to obliterate them completely. The 41st and 42nd Divisions of the Macedonian Army were engaged in that special task. On the 26th of October the Command Center of the German E Group of Armies ordered the Corps Command Centers to limit the railway transport because of the often and heavy human losses. The last units of the German E Group of Armies finally crossed the Yugoslav-Greek border on the 1st of November 1944. The Commander in charge of the southeast personally ordered the German forces during the withdrawal to demolish all the buildings in all directions of movement without regard of their significance from the military aspect and above all to disable and destroy completely the railway line Salonica-Skopje-Kosovska Mitrovica. On the base of the decision of Tito and Dimitrov, which was brought in Moscow, an agreement was signed on the 23rd of September 1944 in Pehchevo in which the Bulgarian Fatharlend Front Army was allowed to participate in the operation activities for the liberation of Macedonia. This treaty, from the Macedonian i.e. from the Yugoslav part besides Mihailo Apostolski and Bane Andreev was also signed by Svetozar Vukmanovich Tempo, the delegate of the Supreme HQ of the National Liberation Army of Yugoslavia and from the Bulgarian part was signed by the General Keckarov and another three officers. At the meeting the General Pavle Ilich was also present, the chief of the staff of the General HQ of Macedonia. The operations for the final liberation of Macedonia started in October 1944. The General HQ of the National Liberation Army and the Partisan Units in October 1944 became part of the Yugoslav Army and got the official name National Liberation Army of Yugoslavia. In the fi284

nal operations for the liberation of Macedonia the Macedonian Army hold the following positions: in eastern Macedonia, the Corps from the region of Bregalnica and Strumica with the 50th Division were acting in the area of Berovo-Pehchevo-Delchevo, and with the 51st Division were acting in the region of Strumica and Radovish; the 16th Corps, i.e. the Division of Kumanovo was acting in the area of Kriva Planka, Kumanovo, Bujanovac and Skopska Crna Gora; the 42nd Division was acting at the region of Skopje-Veles-Suva Gora; in the southern and the western part of Macedonia the 15th Corps was located acting with the 41st Division at the area of Pletvar-Gradsko-Kavadarci-Gevgelija, the 48th Division was located in western part of Macedonia and the 49th Division was acting in the region of Bitola and Resen. The military action for the liberation of Macedonia started in the middle of October 1944. The whole territory of Vardar Macedonia was liberated by the 19th of November 1944. Macedonia terminated the war in possession of 33 brigades, 8 divisions and 3 corps.

12. Participation of the Macedonian Army in the liberation actions of Yugoslavia The General HQ of the Macedonian Army, in accordance with the new formation received from the Supreme HQ of the National Liberation Army of Yugoslavia, on the 8th of December 1944, mobilized the population which were of the age of 18 to 30, in the orders of the army and over the age of 30 the people were mobilized within the police forces. In accordance with the order from the General HQ of the Macedonian Army on the 6th of December 1944, within the 15th Macedonian Corps were included the 42nd Division and the 48th Division. Besides the mentioned military units, from the 18th of February 1945 the First and the Second Artillery Brigades were included in the 15th Corps. After that the military and political as well as material and technical preparations had been completed, the General HQ of Macedonia, in accordance with the order of the Supreme HQ of the National Liberation Army of Yugoslavia, on the 1st of January 1945, ordered the transfer of 15th Corps units from Macedonia to Srem. This Corps completed its transfer by the 16th of December1945, except for the First and the Second Artillery Brigades, which arrived in Srem on March 1945. After their arrival in Belgrade they were grouped in Belgrade and around Zemun. In the meantime, on the 5th of January 1945, one part of the National Liberation Army of Macedonia stationed in
285

Skopje and then in Shtip, openly opposed the idea of Macedonian Armys participation on the Srems Front launching the slogan For Salonica. The soldiers required the prolongation of the military actions for the liberation of the parts of Macedonia that were still under Bulgarian and Greek occupation. But these requests were not, at that moment, in favor of the general Yugoslav strategy and policy for the future of the Yugoslav Federations and were condemned by the political and military leadership of the National Liberation Army and the Partisan Units of Macedonia. The numerical power of the 15th Macedonian Corps on the 21st of January 1945 was 15,400 soldiers from which 126 were women. In the additional brigade used as a supplement of the units during the war there were 4,000 people. The artillery brigades reached a number of 1,250 people. It should be added that through all that battle period in Srem and even later until the end of the war, the military contingents from Macedonia were being constantly sent there. In this way almost 25,000 people from Macedonia were sent in the final operation for the liberation of Yugoslavia. It was the most representative part of the Macedonian Army or one third of its capacity. Besides the 15th Macedonian Corps, the Macedonian Battalion Jane Sandanski took part in the battles of the Srems Front. This battalion was composed of Macedonian volunteers that were living in Belgrade and its suburbs. It counted 350 soldiers. During the liberation of Vardar Macedonia, the Macedonian National Liberation Army was considered as a respectable force. The General HQ of the Macedonian Army, which after the achieved Macedonian statehood at the First Meeting of ASNOM became the executive body of the Presidium of ASNOM, in November 1944, at its own disposal had 24 infantry, 4 artillery, three engineering, 1 cavalry and one transportation brigade. The brigades were grouped in 8 units total and they were grouped in three corps. At the end of 1944 the Macedonian National Liberation Army counted 66,000 warriors and warrant officers, in March 1945 the number increased to around 83,000 and during the summer 1945 the number reached 110,000 people. In total, during the Second World War, only in Vardar Macedonia around 24,000 people were killed. The Macedonian leadership took fierce measures for the legalization and international admission of the gains to the Macedonian people from the National Liberation and Anti-Fascist War. In such dramatic conditions, the Macedonian people succeeded, at least on a part of its own ethnical territory, to materialize its centuries-old aspiration of the various revolutionary generations, fighters and patriots, and as a gain from the war to create and to maintain the Macedonian state.
286

13. Macedonian state in the period from 1944 to 1945 13.1. The First Meeting of ASNOM as a stimulus of the further growth of the National Liberation Army of Macedonia Until the First Meeting of ASNOM, there were five Macedonian and one brigade from Kosovo and Metohis as well as five independent Partisan Units which were formed and were actually active. After the First Meeting of ASNOM, the number of active units significantly increased. In August 1944, seven brigades were formed and in September another seven and then on October 8 more brigades were formed that means that in total 22 brigades which were active within the divisions were created. Considering the fact that ANOM was the highest liberation board, and at the same time it was the highest body of the state authority, its activities for further organization of the bodies of the authority in Macedonia were always present, nevertheless, they were performed in coordination with the General HQ and the political leadership of the movement. ASNOM was also responsible for everything that was going on in relation to the struggle and to the acquisition of the political domination. Namely, the process of creation and further organization and the fortification of the peoples boards continued with the unchanged intensity even after the first Meeting of ASNOM. Surely, the increased number of the military units that were created and the liberation of the new territories made their own contribution in this process. The conditions improved remarkably after the capitulation of Bulgaria because the illegal authoritative bodies in many places that had been liberated from the Bulgarian rule were legalized. In the places where they did not exist new bodies were created. In the period when the final operations for the liberation of Macedonia were led 2, 000 members from the Peoples boards were already active however their number as well as the intensity of their work was not equal everywhere. At the end of 1944 the need for reorganization of the authority bodies emerged. It appeared as a result of the enormous number of National Liberation Board (3,184 with 37,870 board members). It was thought that the bodies should have been integrated into bigger units so called Regional Boards with fewer district or local National Liberation Boards. 13.2. Preparations and the Second Meeting of ASNOM
287

At the end of 1944, Macedonia was liberated. Exactly at the end of the year (28-30 December 1944) the Second Meeting of ASNOM was held, which was considered as another important national and political event. The Second Meeting of ASNOM (in documents marked as the first extraordinary meeting) was a result of the previous success, but also as a result of the needs related to the projected course regarding the formation of the new state to be continued. At this meeting, through the applauses of the international community in particular by the Great Forces, plenty of international admissions were received regarding what had already been completed. The Bulgarians also condemned the role of Bulgaria during the Second World War and they also supported the Macedonian plan about the creation of its own state. The Bulgarian Liberation Front also expressed its principled standpoint regarding the creation of an integrated Macedonian state. It was also supported by the Macedonian emigration. In this context the Macedonians from the Aegean and Pirin part of Macedonia were not missing, too. It was probably necessary to talk about the common struggle of the Macedonian people with the other Yugoslav nations. But in some segments that union got an exaggerated character. Namely, during the Second Meeting of ASNOM, some delegates from the Yugoslav supreme bodies such as Edvard Kardelj, represented a thesis of a strong and centralized Yugoslav state as a guarantee for the future of Macedonia. It was a result of the voices previously spread over regarding the alleged Macedonian separatism. Actually, it should be admitted that, at the end of 1944 and the beginning of 1945, there was a certain amount of euphoria in Macedonia. It was the first liberated part in the region and this verified the achieved results through the Meeting of ASNOM but it should be absolutely excluded the possibility for the presence of separatist ideas. There was a lack of pre conditions for any kind of different development of the situation so all the efforts were focused on the support to the other Yugoslav people for definite liberation of Yugoslavia. There was also an unjustified self-criticism expressed by some members of the leadership in Macedonia, estimating the Macedonian participation in the common struggle with the other Yugoslav people as insufficient, but this reaction was coming from the necessity to follow strictly the pro Yugoslav line regarding the general processes. It was also noticed that there was a presence of an unjustified anxiety, due to the belief that some alleged reactionary forces were active and that was why some honest people such as
288

businessmen and intellectuals who did not agree with the general assessment were directly bearing the brunt. The security bodies by the use of self-willed acts applied strong repression against them using their dominant position. 13.3 The activities of the Presidium of ASNOM during the first months of 1945 The position of the Presidium of ASNOM within the state administration framework during the first months of 1945 remained basically unchanged, except in the content of its activities. It kept dealing with the organization of the life in the newly liberated state. The number of the Presidium members increased on the Second Meeting of ASNOM, from 17 to 33 members. The number of the Committees increased too. However, due to the opinions and points of view expressed, the bodies of the Federation started up an initiative for the change of work relative to the organization of the Presidium of ASNOM. Namely, the Federation required from the Presidium to form an operational body consisting of a few commissioners that would be headed by the Vice President of the Presidium. (Lazar Kolishevski). This request was quite confusing, because such a body did not exist in the Federation or in the other republics. The Presidium kept the right to bring the legislative acts, but due to the fact that its operational capacity declined, it relinquished its tasks to the Operational Body, and the Presidium itself became completely marginalized. During the first months of 1945 hundreds of legislative acts were brought in the form of decisions, decrees or orders for regulation of various issues of general interest for the people and for the state. The weak staff efficiency of the National Liberation Boards that initially were being elected directly could have been overcome through organizing of elections. Bringing the special act for invitation to election, the Presidium of ASNOM proclaimed the first law - based principles of the election system after the liberation of Macedonia. On that base the elections were held in the period from the 11th to the 25th of March 1945. They had enormous political significance because they were the first elections in the free state and the first direct elections too. The elected members of the Boards with great enthusiasm approached to the tasks however in many places the newly elected members of the Boards were not resistant to the bureaucratic tendencies.
289

13.4 Transformation of ASNOM in the Peoples Parliament and the election of the first Government of the Democratic Federal Macedonia With the holding of the Third Meeting of ASNOM (14-16 April 1945) a very important historical period was concluded in Macedonia, which had started with the transformation of ASNOM in the Peoples Assembly of Macedonia and with the establishment of the first Government of the Democratic Federative Macedonia. Because of this, the 16th of April should be considered as a date of an end of the National Liberation and Anti-Fascist War in Macedonia (1941-1945) and after which the socalled, post-war period of development started. The holding of the Third Meeting of ASNOM was conditioned by a series of different factors. First of all, Macedonia had already been free for several months. The period after the Second Meeting of ASNOM was full with many different activities. The Presidium of ASNOM thought that the highest state body should have verified the activities. Besides this, the question about establishment of the first Government was still open. The second factor was derived from the necessity to harmonize the organization of the single republic authority with the organization of the Federation authority. Namely, instead of the National Committee for Liberation of Yugoslavia, which during the war was functioning as a Government, on the 7th of March 1945 the Provisional Government of the Democratic Federal Yugoslavia was formed. The same should have been done in the republics, i.e. the process of the creation of the so-called Provincial Governments and the process of equalization of the ruling principles of the republics with those of the Federation should have started. So, on the 16th of April 1945, on the base of the acts brought at the Third Meeting of ASNOM, the first Government of the Democratic Federal Macedonia was formed. The establishment of the Government of the DFM had deep statehood significance. It was the first Government in the history of the Macedonian nation. Regardless its program determination related to the future of DF Macedonia within the Federal Yugoslavia, it had political as well as historical importance. As it was mentioned, in the period from the 2nd of August 1944 to the 16th of April 1945, the governmental functions were performed by the Presidium of ASNOM, which at that time had a triple role. After the 16th of April 1945 the Presidium of ASNOM continued to function as a Presidium of the Peoples Assembly of Macedonia, however with drastically decreased authorizations in the field of legislation. The Government of the DF Macedonia became the basic bearer and pilaster of
290

the state policy in Macedonia and it was the creator of the whole legislative mechanism. Of course, it was not absolutely independent because of the interventions made by the Communist Party of Yugoslavia, which were mainly expressed in the fusion of the functions in these bodies. Regardless of the fact that immediately after the establishment, the Government of the DF Macedonia, accepted to adopt the centralized social system of Yugoslavia, there were still some fields in which it should have acted independently. As it was the constitutional element of the ASNOMs determination for the creation of Macedonian state, Macedonia completed the formation of its own proper system of authority bodies that were typical for a contemporary state.

14. The educational, cultural and religious life (19411944) During the National Liberation and Anti-Fascist War (1941-1945), the Macedonian people including the national minorities led cultural, educational and religious life in Macedonia. It took part simultaneously with the military and political activities of the liberation struggle and was expressed in different segments of the social life among which were educational activities, cultural and the religious life. For example, in the field of education, the National Liberation Army of Macedonia was considered as a follow up of the long-age struggle of the Macedonian people for creation of their own Macedonian base of education, culture, language, art, i.e. a struggle for emancipation of the Macedonian nation. At the same time, this struggle was led against the foreign educational repressions and cultural programs present on the Macedonian territory in the period of its occupation. Just from the beginning of the war, or from the beginning of the Uprising in 1941, the leadership of the National Liberation Army of Macedonia started developing the idea for the national sovereignty. This idea was implemented by the use of the Macedonian language in direct communication and in written documents. Various instruction books, appeals, recommendations, and similar material were written in the peoples Macedonian language, which became official with the Resolution of ASNOM for introduction of the Macedonian Language as an official language in Macedonia. Since 1943, several different departments for agitation and propaganda worked in the highest political and military bodies of the state. In this context, in the General Headquarters, services were organized and
291

carried out by educational and religious referents. They were taking measures in order to make the schools operational, and to implement various religious activities in the inhabited places, always within the possibilities and depending on the war conditions. The first Macedonian schools were opened in September 1943 on the liberated territory in Western Macedonia, or more precisely in several villages where the conditions allowed. On this free territory the religious referent also organized reunion of the orthodox priests. At the First Meeting of ASNOM the literacy and education problem of the Macedonian people was one of the most analyzed issues. It was proposed to be formed a special commission to determine the basic principles of a standard Macedonian language and to prepare the official written language as well as to prepare the speller and other elementary text-books. In the Presidium a specialized Educational Committee was formed that overtook the role of a sectoral body for education and culture. At the beginning the scripture was also taught, but later it was excluded due to the determination for separation from the Church. Soon, different literacy courses were organized and a series of operational activities were undertaken for the organization of the education system. Just in November 1944, in most of the cities in Macedonia, a great number of high schools and vocational education schools were opened. The education system was being upgraded by the organization of a complex approach to the educational needs of the population and by the opening of the first schools in the languages of the national minorities in Macedonia. There were a great number of cultural manifestations, too. They were performed presenting the artistic works of the participants in the war, as well as by spreading of that creativity and of other artistic values among the participants themselves. That way, during this period, the Macedonian literary works continued and successfully upgraded the thematic and esthetic values, the tradition and the continuance of the literary activity. The writers were fighting simultaneously with words and with arms, being a moral support of their own companions just in order to make them persist in the struggle for liberation. Naturally, the heading places as far as the literary works are concerned, belong to Kocho Racin, Kole Nedelkovski, Venko Markovski, but besides them many other authors emerged that enriched the literary treasure trove. To this highly appreciated literature triplet could be added the creativity of Mite Bogoevski, Aco Karamanov, Volche Naumovski, Ceko Stefanov Popivanov, who were writing in Macedonian and later came the new post-war generation literature au292

thors such as Blaze Koneski, Slavko Janevski, Vlado Malevski, Aco Shopov, Kole Chashule and others. The leadership of the National Liberation Movement since the beginning of 1941 particular attention paid on the publishing activity. The organization of the secret printing techniques, above all, contributed to the spreading of the Macedonian language, education and culture. The first forms of publishing were the issuing of various declarations, newspapers, bulletins, and other kinds of written material. During the war around 50 informative newspapers, bulletins and similar informative bodies appeared by different names. The most popular among them were: Grandfather Ivan (Dedo Ivan), Peoples Voice (Naroden glas), Young Fighter (Mlad borec). The bulletin of the General HQ of the National Liberation Army and the Partisan Units of Macedonia Ilindenski pat and so on. At the beginning the publishing was being implemented by the so-called Partys technique, led by the Regional Committee of the CPY in Macedonia but later the activity was being done through other structures and bodies of the struggle. In this context, it is due to be mentioned the fact that almost every brigade or larger military formation of the Macedonian Army was issuing its own newspaper. From the 29th of October 1944 in the village of Gorno Vranovci started the printing of the first Macedonian newspaper, called Nova Makedonija, one of the symbols of the Macedonian statehood. The Womens Anti-Fascist Association (AFZ) was issuing the newspaper named Macedonian Women (Makedonka). Another relevant activity in this field was the formation of the radio station Free Macedonia Slobodna Makedonija which started working in Gorno Vranovci, too, on the 28th of December 1944, Radio Skopje another symbol of the Macedonian statehood, initiated its work with the first direct broadcasting. Its own contribution in terms of developing the publishing sector was marked by the Macedonian literates that were publishing their own written works in the Macedonian language in various Macedonian newspapers. Nevertheless it was the period of war, within the framework of publishing sector, that were marked with 32 published titles of brochures, 60 declarations and information books, the booklet of the ASNOMs documents, one collection paper of Macedonian war songs and so on. In this way it was created a fertile ground for further development of the publishing activity and for the development of the Macedonian language and culture in general.
293

The presence of the musical activity, as an immanent part of the everyday life and warfare, was particularly emphasized. People were spontaneously expressing their feelings, messages and the reverence to the National Liberation Movement through the songs. On the other hand, the song itself was giving its own contribution in terms of strengthening the moral consciences and the combative moral too and was treated as their integral part. That way the partisan song was born, that emerged from the tones of the musicologists or was sung in some peoples motif. Thats why in the Macedonian collection of partisan songs there were a lot of authentic partisan songs as well as musical works with assumed motifs. The songs were performed by solo-singers or by the partisan choirs, which appeared during 1943. In May 1944 in Lokov the ensemble named Opereta was formed which in a short period of time became very popular among the warriors and the population. At the second half of 1944 more ensembles were formed and the same year in the autumn in Gorno Vranovci more music writers arrived such as: Petre Bogdanov Kochko, Todor Skalovski, Trajko Prokopiev, Vlastimir Nikolovski and some others. They contributed to the affirmation process of the Macedonian song as one of the basic inspiration resources for the struggle and for the creativity. In a parallel way with the music art, the theatre art was also performed. On that base, the cultural and entertaining activities were carried out within the partisan circles. The cultural and entertaining performances, mostly scenic, were happening after the meetings that were thematically of a propaganda character. The first forms of theatre performances were recitals, short satirical works (Vrapce), monodramas, oneact plays and others. The performances usually ended with folklore part, but they regularly contained some presentation of theatrical type. The theatrical troupes and ensembles derived from these activities and later the National Theatre was formed. Todor Nikolovski, Petre Prlichko and others were some of the first actors. Nevertheless it was not led by the persons of the first pre-war generation, the art laid its bases during the war. It made direct connection with the new thematic waves, starting from the second part of 1944, i.e. with the integration of some artists in the struggle such as: Vasilie Popovich Cico, Tomo Vladimirski, Dimo Todorovski, Nikola Martinoski, Borko Lazeski and some others. They were included in the work of Agitprop in Gorno Vranovci or directly in the units of the National Liberation Army. Considering the fact that they did not have the necessary condi294

tions for the artistic creation the number of the art creations in that period was relatively small. The period of artistic creativity from 1941-1945, although not very rich, is pretty typical and created a base for the future development of this artistic activity. The art works related to the National Liberation Struggle in Macedonia, sometimes created on the battlefields, in the most expressive and authentic way artistically testify and document the struggle itself. Certain narrative tendency is noticed in these works followed by a sincere artistic expression. As a consequence of lack of working material and some other pre-conditions of work, the main types were designs, mostly in pencil, prepared as illustrative material ready for printing, then works in woodcarving or linoleum carving and other similar techniques while works in aquarelle, tempera or oil paints were really rare art forms and created in small number. However, the art activity of the artist of Macedonian origin that was found in the camps is not sufficiently studied. Only the works of Vasilie Popovich Cico are known, who was several times in some concentration camps in Germany and used to be affirmed as an artist even in the period before the war. Famous art painters from the period of the National Liberation War are as follows: Stevan Nestorovski, Dragi Tozija, Angele Ivanoski, Lazar Lichenoski, Branko Shotra (he is not by origin Macedonian, he was only fighting in Macedonia), Tode Ivanovski, Borko Lazeski, Nikola Martinoski, Tomo Vladimirski, Niko Tozia, Risto Lozanoski, Jordan Grabuloski, Slavko Brezovski, Vangel Kodzoman and others.

295

296

AEGEAN MACEDONIA DURING THE SECOND WORLD WAR

1. The occupation and separation of the Aegean part of Macedonia The Liberation War (1941-1945) in the Aegean part of Macedonia was carried out within the framework of the Liberation and Anti-Fascist Movement in Greece. Due to this fact it can be divided into three phases: The first phase, from the beginning of the Second World War in 1939 to the 8th of November 1940, when the aggressor by the use of its absolute power managed to crowd out the Greek Army from some sectors; the second phase, from the 8th of November 1940 to the 6th of April 1941, when the strengthened Greek military units attacked the Italian forces, turned them out of the Greek territory and seized some cities in Albania (Korcha, Moskopole, Podgradec); the third phase, after the 6th of April 1941. On the 6th of April, when the German forces had attacked Yugoslavia and Greece, in both countries the resistance was quickly overpowered and suffocated. After the occupation of Greece, the Aegean part of Macedonia was divided into three occupying zones that belonged to the
297

following three states: Bulgaria, Italy and Germany. The largest part or the Central and Western area from the Aegean part of Macedonia, where the majority of the population was Macedonian, remained under the rule of the quisling General Georgios Tsolakoglou. His quisling rule was particularly watchful of the Macedonian population. It created its own army, terrorized the population and was permanently collaborating with the German authority in the struggle against the Liberation Movement. Undefined comprehension or the lack of sufficiently clear understanding of this part of Macedonia by the part of the occupying forces caused permanent tensions and pretensions against one another. Bulgaria has pretensions to the whole Macedonia, but Hitler somehow showed affection for the Greeks, with purpose to gain their support in order to accept the Government of Tsolakoglou. This was the way in which he managed to stop the Bulgarian attempts of extending their own occupying zone. The same thing was going on with Italy, which was working on expanding its self-made creation, that of Great Albania. On the other hand, it was a reason for reactions by the Greeks. Tsolakoglou made an apparatus for elimination of the propaganda persistence and was often manipulating with the alleged Autonomy of the Macedonians. Italy recognized the national identity of the Macedonians, its language and culture and disapproved the Bulgarian territorial pretensions, motivated by the fact that Bulgaria was struggling for the Bulgarian population in Greece.

2. The Macedonian Anti-fascist Organizations The Macedonian Anti-Fascist Organization (MAO) during 1941 was the first Macedonian organization that existed in this part of Macedonia. It was anticipated by the relatively favorable conditions, in that year, for the expression of the political, religious and cultural interests of the Macedonians. They were accepted by the Plenum of the Greek Communist Party in January 1942 that encouraged Macedonian in the anti-fascist struggle. As a result of this, in 1943, SNOF the Slavo - Macedonian National Liberation Front was formed at the area of Kostur and Lerin whose constitutional Assemblies were held in December 1943, when the local leadership for both of the regions were elected. SNOF managed to get massive support but only for a short period of time because the leadership of the Greek Communist Party with its nationalistic behavior required disbandment of this Front and its inclusion in the EAM The National
298

Liberation Front of Greece. In the phase of disbandment of SNOF one group of Macedonian activists that did not accept that request seceded, and continued with the implementation of the ideas of SNOF. But, military actions were taken against them. In accordance with the General HQ of the National Liberation Army of Macedonia, they were forced to withdraw and to move on the territory of Vardar Macedonia, or exactly on Karaorman Mountain.

3. Macedonian military units Military units composed of Macedonians from the Aegean part of Macedonia were formed in July and August 1943 in several places at the region of Kostur. They were composed of activists and authoritative people. Their formation had political and national significance for the Macedonians and it is due to be mentioned that they took part in the struggle against the occupying forces for the liberation of Greece by the side of ELAS (the Greek Liberation Army). Later, during 1944, on the base of the same principles, the Macedonian Battalion of Voden and the Macedonian Battalion of Lerin and Kostur Goce (on the 2nd of August 1944) were formed. Their number of soldiers, which was constantly increasing, up to October 1944, reached almost 1,500 fighters. Talking about the disbandment of the Macedonian military units the key factors are located in the political events in Greece. In Caserta, Italy, an agreement was signed between the Prime Minister Papandreou in the presence of the representative of the Great Britain, which decided ELAS to come under the command of the coalitional Government. The activities of the Macedonian units burdened the position of the Greek Communist Party, which also took part in the coalitional Government of Greece. Papandreou and the representatives of other political parties that had not been recognizing the Macedonian minority in Greece actually did not accept the participation of the special Macedonian military units in the common struggle against the occupier taking in consideration the national aspirations of the Macedonians. That is why the leadership of the Greek Communist Party decided to disband the Macedonian Battalions. However, due to the fact that they refused to obey, they were immediately attacked by the troops of ELAS and then forced to leave the territory of Greece, and position themselves in Vardar Macedonia. The withdrawn
299

units and the unit Goce Delchev from Bulgaria, on the 18th of November 1944, formed the First Aegean Attack Brigade.

4. Macedonian political organizations and the attitude of the Greek Communist Party towards the Macedonian national issue The attempts of the Macedonian in the Aegean part of Macedonia for autonomy and independence of their National Liberation Movement were not successful. There were several reasons for that but as a key reason the fact that Macedonia had been divided. The Great Forces, in particular the Great Britain and USA, respected the Greek will that was opposing the idea for separation of Macedonia from Greece in whatever form, for the autonomy or integration of Macedonia with any Slavonic state. But the Macedonian National Movement existed, was developing and from time to time managed to impose itself as a factor. In the period of the Second World War the Communist Party of Greece, this also disapproved of the recognition of the Macedonian nation, united to the Greek Civil Parties. Sometimes, the CPG was manifesting different signs regarding their declarations related to their support of the concept for equal treatment of the Macedonian national minority in Greece, but it was often abandoning these positions being under pressure of the other Civil Parties. So, the CPG regarding the Macedonian national issue had more tactic approach then principal one. In the situations when CPG was trying with the use of arms to resolve the issue of the authority establishment in Greece it was always opening the Macedonian national issue offering to the Macedonians certain civil rights. But when it was in a situation to negotiate with the other Greek Civil Parties for achieving national unity related to the issue for the liberation of Greece, the CPG totally abandoned these positions and the respect of the given rights and moreover it was openly fighting against them. The CPG did not understand thoroughly the significance of the Macedonian political parties as well as the significance of the Macedonian military units for the struggle against the occupier and worried about the fact that it should have recognized the right of national self-determination of the Macedonian national minority in Greece. The formation of the Macedonian political organizations and Macedonian military formations on this territory initially was tolerated due to the need of more people and places to be involved in the Anti-Fascist War. These political organizations and military units played out the role of opposing the Anti-Macedonian propaganda by each side, but they did
300

not succeed to impose themselves or to impose the Macedonian national issue as a factor that should be used in terms of gaining a positive outcome of the issue. Their activity was later obstructed due to the loud expression of their political standpoints. Of course, these organizations could not be blamed for the weak activity but the external factors played the key role. The basic content of the ideological and political activity and propaganda of MAO was focused towards popularization of the objectives of the liberation struggle, declaring that they were continuing the traditions of Ilinden Uprising and that way the Greek and the Bulgarian propaganda were unmasked. Due to these standpoints MAO became a large irritation to the Greek nationalistic parties (IVE, PAO, EKA) and was accused of acting as an autonomist and separatist organization. On the other hand, some Macedonian political organizations (SNOF), besides the general conditions in Greece and the existing animosity, it demonstrated proper weaknesses as well. In this context the SNOF did not even mange to institutionalize the districts of Kostur and Lerin in the only organization, and above all as a result of lack of a leading political subject and the existing mutual misunderstandings.

5. The liberation of the Aegean part of Macedonia Because of the importance of Greece, i.e. the importance of the northern part (The Aegean part of Macedonia) the German forces imposed a pressing battle (3-22 July 1944) in order to protect the occupied territory. The German forces facing the threat to be cut off by the Alliance Forces, took measures for protection and safety of the road determined for withdrawal of their troops towards North. The important communication points for this purpose were the communication lines Kozani Lerin Bitola and Kozani Berrat Salonica. On these communication directions the units of ELAS were being destroyed. At the beginning they suffered losses but after the newly created situation they were quite consolidated. The liberation forces, or ELAS, gradually and with pressing battles managed to liberate the cities that were under German rule. The regional leadership of the CPG in Macedonia was of the opinion that the Greek reaction, with the help of the Great Britain, wanted to prevent the breakthrough of ELAS in Salonica and their conquest of the territory between the rivers of Vardar and Struma. But ELAS on the contrary did not give up of the idea for liberation of Salonica and concentrated its own forces and on the 31st of October liberated the city, and just at the beginning of
301

November 1944 the German forces left Northern Greece what means that the Aegean part of Macedonia was finally freed.

6. Defeat of ELAS The armed uprising and the resistance in Greece, led by the CPG, ended with defeat because the left forces did not succeed to take over the rule so that the pre-war regime was brought back in Greece. For such development of the events during the war and after it the Great Forces resulted as a key factor. Greece entered in the sphere of dominance of the Western Alliance Forces. The defeat of ELAS was inevitable. The Prime Minister, Mr. Papandreou, in accordance with the Commander of the British Military Forces, the General Scobie, ordered demobilization of ELAS. But this order was not an easy task to be implemented because the ELAS rejected its demobilization. Protest meetings were organized that required the use of weapons in order to be calmed down. The British Military Forces intervened, and in a one-month period of time armed battles were being led between them and the units of ELAS. The conflict ended with trust required by the CPG. So at the end of February 1945, ELAS was completely disarmed. Macedonians from the Aegean part of Macedonia were mass joining the Anti-Fascist War as a part of ELAS and made remarkable contribution to the victory over the fascism. During the war almost 3,000 Macedonians were killed and around 20,000 were constrained to leave their own homes just because they had asked for their national rights.

7. The cultural and educational benefits for the Macedonians from the Aegean part of Macedonia The Macedonians from the Aegean part of Macedonia, participating in the National Liberation War gained only few cultural and educational benefits. Knowing the aspirations of the Macedonians from the Aegean part of Macedonia, the leadership of the resistance in Greece, aiming to the acquisition of their support and mass-participation in the struggle, made several concessions in favor of the Macedonians. These concessions were mainly present in the field of publishing activity and some other sectors. So, at the end of 1942, the Regional Committee of CPG started is302

suing the newspaper Prespa Voice Prespanski glas in the area of Prespa near Lerin. Macedonian Anti-Fascist Organization (MAO) was issuing the newspaper Red star Crvena zvezda in the area of Voden and the Local Committee of SNOF was publishing the newspaper Slavmacedonian Voice Slavjanomakedonski glas. These and some other editions were printed in the Macedonian language. Simultaneously with these activities the question about opening the schools in the mother tongue was raised, too. The preparations for this were made in August 1944. A special commission composed of the Macedonian speller and the textbook because it was impossible to imagine the literacy campaign without this didactic material. The speller was published in 1500 copies, which were distributed in the districts of Lerin and Kostur. Also some teaching courses were initiated in which the Macedonians teachers took part. The participants followed the courses in Macedonian language. At the middle of October the courses participants became teachers themselves and started working in the schools in Lerin and Kostur. However, due to a lack of textbooks, some Greek ones were used which were later translated into Macedonian for the needs of the Macedonian children. For the affirmation of the Macedonian national culture and idea, in February 1944, in Kostur, Macedonian cultural and artistic societies and groups were formed in several Macedonian villages. On the performances the most performed was the theatrical performance by Vojdan Chernodrimski called Macedonian bloody wedding Makedonska krvava svadba. A lot of Macedonian songs were created, too, such as Netram for instance. But with the re-establishment of the pre-war regime from February 1945 everything that had Macedonian characteristic stopped being used.

303

304

PIRIN MACEDONIA DURING THE SECOND WORLD WAR

1. The preparations, the beginning and the course of the Uprising The Germans attack on the USSR was a reason for the Central Committee of the Bulgarian Workers Party (BWP) to bring a decision for beginning of the Uprising. The preparation activities were the most intense in Pirin Macedonia. It could be explained by the fact that in that part of Macedonia strong party organizations, which were supporting the policy of the BWP, were being active so they accepted the resolution for the beginning of the Uprising. The initiator of that activity was the Local Committee of the BWP for Pirin Macedonia. This organizational body took measures to protect and hide the activists that were under risk of being arrested, to create the underground movement and after that to approach the armaments. The members received tasks as well as areas on which they were supposed to be active. At the area of Razlog, the First Partisan Unit was formed and the first armed actions were carried out at the end of June 1941 and at the end of July 1941 another one was formed.
305

Simultaneously with the armament the Pirin Units political propaganda was also very prominent. The population, especially the young people, was gradually accepting their activity. So, on the 23rd of September, Nikola Parapunov was appointed a Secretary of the Local Committee of the BWP. Several changes within the Party leadership were made during the autumn with his help. However, during the winter the partisans were forced to withdraw to the mountains and to continue their life in a legal or in a half legal way. The acting of the partisans groups was burdened because of the increased vigilance of the Bulgarian police. Due to the fact that the army supply canal that was coming from the south or the so called Metaxas line was detected more activists were arrested. Among them were some activists of the Local Committee that had a remarkable impact on their activities. Some of the arrested were condemned with the death penalty and one of it was effectuated. This was a reason for other negative impacts. So certain indetermination appeared especially within the central leadership of the BWP so that they were somehow trying to postpone the struggle until some better period. Parapunov did not agree to this opinion and he thought some changes in the working model were needed. He used to emphasize that without participation in the Antifascistic War Macedonia and the Macedonian people would not be in a position to gain its freedom. In this context, some measures were taken in order to connect the partisan movement in Pirin Macedonia with the movement in the Aegean part of Macedonia as well as with the movement in Vardar Macedonia. In this period an action was taken in the city of Gorna Dzumaja.

2. The armed struggle during 1943 During the spring of 1943 the Antifascist movement intensified its activities in Bulgaria. The reorganization was made. Pirin Macedonia was a part of the so-called the Forth Zone. In this period the Partisan Unit of Gorna Dzumaja Nikola Kalapchiev was formed. After its formation the Unit undertook several significant actions. Some political activities were carried out in April 1943 and in the 1st of May 1943 was formed the socalled Jane Sandanski unit. The first edition of the newspaper The Workers Flag (Rabotnichko zname) part of the Workers Party in Razlog was printed. Its military actions were limited only to the area of Razlog and partially in the districts of Nevrokop and Sveti Vrach. Before the coming of winter 1943/44 it was divided into three parts.
306

3. Mass joining in the Arm struggle during 1944 In 1944, because of the changes in the general war situation a certain new progress of the Uprising was noticed. The capitulations of Italy on the 8th of September 1944, as well as the forwarding of the Alliance Forces (USSR, USA and Great Britain) on the fronts were mainly the key factor for that new situation. That situation was also reflected in other countries, which were leading the Antifascist battles (such as Greece and Yugoslavia) but it was also reflected in Bulgaria. However, the Nikola Kalapchiev unit suffered heavy loses (the Commander Arso Pandurski and Nikola Parapunov were killed) that could not be compensated easily. New administrative bodies were formed and their Headquarters were dislocated in the area of Razlog so that the situation was relatively consolidated. The Partisan Unit of Razlog was renamed Nikola Parapunov and the number of partisans increased to 75. This unit made several successful actions in the area of Pirin. The actions caused fierce reaction by the Police Forces when without proceeding on the 29th of May 1944, 14 fighters were killed. The tendency of increasing the number of the Partisan Units during 1944 as well as of the number of warriors continued. The Partisan Unit of Razlog was reorganized in three battalions, which carried out actions in Gorna Dzumaja. In 1944 other partisan units were formed in Nevrokop, Sveti Vrach and Petrich. After a three-year period of struggle, the partisan movement in Bulgaria strengthened significantly, and received a groundswell of support, just before the 9th of September 1944. In this period it reached its peak. The Partisan Units took control over the situation in this region. On the 9th of September when the Bulgarian Empire capitulated completely, they entered in all cities with a purpose to join the process of creation of the new authority of the so-called Fatherland Front.

4. Attempts for unification It should be taken into consideration that the Antifascist Movements of the Macedonians in Bulgaria, Greece and Yugoslavia were not coordinated from one center. It was true that they were lead by the Com307

munist Parties but they all had different points of view regarding the Macedonian national issue. However, the ideas for collaboration and potential unification of the Partisan movement and the Macedonian people after the liberation emerged among the warriors. The initiatives derived from all three sides nevertheless they were not of equal intensity. So the main contacts between the Macedonians of the Pirin part and the representatives of the Supreme Headquarter of the National Liberation Army and the Partisan Units of Macedonia were established on the 10th of October 1944, excluding the delegation of the representatives of the Pirin Macedonia at the First Meeting of ASNOM (the 2nd of August 1944). The general Mijailo Apostolski and Bane Andreev were representing the Supreme Headquarter while Kiro Stojchev and Krum Radonov were delegates from Pirin Macedonia. In the next period these contacts happened more often especially after the 9th of September 1944, when they were also spontaneous and on various levels of collaboration. At the first meeting Kiro Stojchev supported the idea of unification of the Macedonian people. That wish was explicitly expressed by the delegate of the Bulgarian Government and the Fatherland Front, at the Second Meeting of ASNOM held in Skopje in the period from the 28th to 30th of December 1944. These standpoints of the Government of the Fatherland Front, made the Macedonians start believing that the unification however would be accomplished after the end of the Second World War. But after a short period of time due to the unbearable obstacles that were created the fulfillment of that ideal of the Macedonian people was again under suspension although the Macedonians really deserved it, if you take into consideration their mass participation in the war.

308

FEDERAL MACEDONIA IN THE YUGOSLAV FEDERATION (1945 1991)

The period after the Third Meeting of ASNOM in 1945 until the Republic of Macedonia became an independent country in 1991 is unique and in essence the same presents an indivisible period, but from a historical-periodization aspect this period can be divided into several characteristic phases. Each phase has its individual characteristics, although, essentially, every phase is a new step towards the independence of the Republic of Macedonia. Therefore, one must bare in mind that the development of Peoples Republic of Macedonia (NR of Macedonia) had been greatly under the influence of the development of the Yugoslav Federation, which, at that time functioned, as a country with centralized government. In that way, with the renaming of ASNOM into National Parliament of Democratic Federal Macedonia (DFM) and the foundation of the
309

first Government of DF Macedonia on April 16, 1945, begins the first phase, in other words the period of administrative-centralistic governing, a period of state socialism during which, besides the rebuilding and renovation of the country, all the activities were directed towards strengthening of the Federation and its power. Towards the following year of 1946, the Constitution of NR of Macedonia had been passed. This was the first constitutional document on the history of the Macedonian people, which was put in service of the etatization of the authority that was part of the Constitution of the Federative Peoples Republic of Yugoslavia (FNRJ), passed at the beginning of the same year. After using these documents for several years, the same were substituted with new constitutional documents in 1953. The new documents contained such changes that provided for the loosening of the administrative-centralistic system of governing and relations in the country. Such changes had a profoundly positive effect in comparison to the situations that were present in other countries of the so called people democracy in southeast Europe, but this was not enough for a more independent development of NR of Macedonia in respect to the Federation.

1. Administartive-centralistic period (1945-1953) The administrative-centralistic period in NR of Macedonia was formed parallel with the introduction of the administrative-centralistic system in the Yugoslav Federation, because the former was put into function of strengthening of the latter one. But, there existed certain specifics and particularities. With all its weaknesses, during this period, the first steps of the Macedonian country were made forward, in contrast to some of the other republics which already had some sort of constitutional tradition. Here, the difficulties, which were bound to happen in this phase, had been much greater. Namely, during the first few years after the liberation of the country, with the existing delirium from the success in the war and the constitution of the Macedonian country, with a great amount of enthusiasm, partly motivated by the aggressive party propaganda, the renovating of the country and organizing of the countrys economy had begun. The technological handicap, which in turn was mostly evident in Macedonia, was substituted with manual labor and primitive means. Getting foreign capital into the country was completely impossible, because of the ideological prejudices against capitalist relations in Macedonia that were ex310

tremely hard to overcome, because the country was the most fervent conveyor of the ideals of the Federation. Such conditions prevented the possibility for taking advantage of the realistic opportunities offered by the USA through the so called Marshals plan for reconstruction of the countries devastated in the antifascistic war. Immediately after the liberation the changes in property relations were started with great intensity. These changes were in function of transferring private property under government rule, and the changes themselves were quite painful. Confiscation, expropriation and the agrarian reform, as means of transferring private property into government hands, were meant to conduct a change in the ownership of property, but they also contained political goals and an intention to distribute property to the former participants in the war. Namely, many of the fighters took part in the war with such motivation, and it is also a fact that such promises were given to them by the leaders in the combats. Some privileges that needed to be fulfilled were quite evident and were expected by the fighters. The changes conducted in respect of the agrarian ownership were particularly difficult. Since the existing agrarian tradition was being destroyed, land was given to fighters who neither could, nor wanted to work on the given land. Private ownership of land was limited to small portions of land that was not enough for accumulating goods, but merely for the satisfaction of basic survival needs. On the other hand, people who produced food, had to sell their products under the price policy determined by the government, which had a de-stimulating effect on production. The changes made in the overall ownership structure, were not calculated to stimulate productivity, but to stimulate state ownership. The companies were included in the huge and bureaucratic main and general offices, which collected the revenues from the production process on the one hand, and on the other distributed budget assets to the workers. The production process and growth were planned in the framework of fiveyear plans following the example of the soviet five years plan. In addition to this, it was of no relevance if the planned products were wanted on the market or not. This clearly closed any possibility for market economy, and this had its negative impact on the economic growth. Immediately after being constituted, the Government of DFM, appealing to military successes and especially the success in the constitution of the Macedonian country as the highest historical goal achieved until then, released an act known as the Declaration of the Government of DFM. This Declaration was to a great extent a copy of the Declaration announced by Josip Broz Tito in the beginning of March, 1945. This Dec311

laration discarded some of the basic solutions that were part of the documentation from ASNOM, such as the decisions of the Declaration of ASNOM, although the former was based on the latter. Primarily, this concerned the issue of property, which in the Declaration of ASNOM was guaranteed as one of the basic human and citizens rights. The Declaration of DFM dealt with political and ideological issues, such as the strengthening of brotherhood and unity between the people of Yugoslav. The Declaration was bound to serve for the creation of a solid Yugoslav Federation as a country in which Macedonia would be its member state. This was considered to be the only right choice to be made for the future of the Macedonian people and state. This was the reason why, from its very beginnings, the Government of DFM provided intensive support in the implementation of hard pro Yugoslav policy, also actively conducting the same policy on its behalf, instead of being actively engaged in improving the overall economic development of the underdeveloped federal state of Macedonia. On the contrary, the expectations were aimed towards Yugoslavias elite. Favoritism of the administrative-centralistic model of governing of the Yugoslavia Federation, and its constituent republics, was to a great degree influenced by the general social-economic and political circumstances in Yugoslavia. In such circumstances, when it was still not clear how the public would react to the implementation of the communist regime, when certain oppositional declarations and discontent regarding the assume of the ownership of the property, as well as the solution of the national issue, still existed, the Yugoslav governing structure feared that the implementation of the new government system was brought into question. There existed a realistic fear from the restoration of the former prewar system of the monarchist Yugoslavia. It is a known fact, that separate foreign countries, active participants in the fight against fascism, supported the restoration of capitalist relations in the new Yugoslav country. Therefore, constituting the new government in Yugoslavia and Macedonia was being conducted in a state of inviolable conditions dictated by the foreign factor. Separate foreign countries expressed their open dissatisfaction with the choice of the Soviet model as a governing system in Yugoslavia, because the basic doctrine of these countries was the fight against communism, as an evil not that different than fascism. The USA asked for a reevaluation of the bilateral agreements signed between them and the monarchy Yugoslavia, where as Great Britain was already in the process of setting up the iron curtain towards the East. The support that Yugoslavia was receiving from the Soviet Union was perceived by the West as an attempt by the Soviet Union to control middle and southeast Europe.
312

The gap of misunderstanding was increased even more, after the beginning of the Civil war in Greece in 1946, when Great Britain undertook military action to prevent the alleged sovietization of the country. This event was taken advantage of by the Greek side, for spreading terror and exile of the Macedonias from the Aegean part of Macedonia, which besides the political consequences, also brought about serious economic hardships sprung by the need to provide for the refugees. The aggressiveness of the Greek right party was also motivated by some tactless statements made by certain officials from the federation, but, also from the mood of the Macedonian liberation movement in Greece towards the newly constituted member state of the Yugoslav Federation. Because of the obvious determination to implement the communist regime in Yugoslavia, capitalist countries led a long tactful process and refused to accept the changes made in the country. Such climate of fear was present in Macedonia, although, realistically, there was no such danger as was plotted by the existence of the alleged Macedonian separatism. Nevertheless, certain such separatism was shown by some groups of Albanian nationality, which were set up during the war in the system of Bali Kombtar, but such leftover groups bared no strength and all of them were destroyed in the course of 1945. Quite often the danger of an existing alleged public enemy was skillfully launched so that a strong government could be set up for a much larger control of the public. Such a policy led to repression towards those entities that expressed their discontent with the new regime. Not only that Macedonia did not elude such occurrences, but, as the most obedient member sate of the Federation, these were the basis for establishing a positive climate to deal with the existing opponents. Passing the constitutional documents was considered to be a key issue in the foundation of the administrative-centralistic government. But, as mentioned before, this was to be realized in inviolable political and economic conditions. This had to be done, because neither Yugoslavia as a federation, nor its republics, had their own acts, which would serve as a basis for their functioning as states. General regulations, were indeed passed, which stated that the law of the former monarchy, which had collapsed during WWII, would only be used if they are in no direct opposition to the new government system and the new social relations that were coming into being, but all of this was not enough. Such a rule was also accepted in the documents from ASNOM and was consistently obliged when the regulations of Macedonia were in question. But, different from some other republics, the preparations for the passing of the first constitu313

tion of NR of Macedonia were not based on some certain political platform, instead of which, first of all, it was awaited for the passing of the constitution of the Federation, and only after came the passing of the constitutions of the republics. The framework of the constitutions of the republics were determined by the constitution of the Federation, but in Macedonia, the public debate for the suggested constitutional solutions never came into being, different from some of the more developed republics, where this debate provided for more liberal solutions. Therefore, the Constitution of FNR of Yugoslavia and the Constitution of NR of Macedonia were the results of the overall ambient that were present in the country. With these documents the administrative-centralistic tendencies were constitutionally sanctioned, as well as the determinations for the constitution of the Yugoslav Federation. With the passing of these documents the deciding role of the Communist Party was of utmost importance and aside f the passing of these documents, the party maintained its further leadership. The Constitution of NR of Macedonia, although with many imperfections, being the first document of such nature in the history of the Macedonian people, was an exceptionally important document. This document verified the efforts for the foundation of the Macedonian state with the highest state act, which brought about a new quality in its government. Some of the existing issues were of purely formal nature. Many rights were constituted as government rights, but because of the existing centralized system in the Federation, this was not feasible in practice. The key government functions (such as, defense, internal and foreign affairs) belonged in the domain of the Federation, and for the remaining issues the government needed to consult the Federation authorities. This brought about the denomination of certain rights of republic jurisdiction that the republic had since 1944 until 1946, in accordance with ASNOM documents. Of course, this had a clear impact on further centralization of the government and for a gradual disregard of the solutions from ASNOM and a faster paced centralization. The main issue of the Macedonian people, immediately after the war, was the issue of unification of the people. This was even more emphasized, as a result of the unfortunate events during the civil war in Greece. The people were led towards this cause by the many calls for unification during the war. This issue was particularly of interest in the Pirin part of Macedonia. An anti-fascist movement was formed in Bulgaria, but Bulgaria was a monarchy and because of this it belonged to the Hitler coalition. This led Bulgaria to a certain inferior condition, so after establishing the government of Bulgaria on 9 September 1944, with the help of the Soviet Union, it was believed
314

that the unification of the Macedonian people from the three parts of Macedonia is quite near. The accomplishments of constituting the Macedonian state, as a member of the Yugoslav Federation, were widely accepted in Bulgaria, disregarding the degree of autonomy of the state. Macedonian Diaspora, and certain officials in Bulgaria, called for the implementation of the same Yugoslavian constitutional model for the government in Macedonia, i.e. for the Vardar part of Macedonia. Amond other things, Bulgaria opened up towards Yugoslavia for the upcoming peace negotiations in Paris in 1946, and its releasing of the responsibility for paying war reparations, so, although formally, Bulgaria accepted some of the solutions for solving the Macedonian national issue. But, at the Paris peace conference, the Macedonian national issue was not presented as a request by the Yugoslav side, but the same was set aside as a result of Greek opposition, which resulted with the issue becoming a part of the informal context of Greek territorial pretensions towards Yugoslavia, i.e. Macedonia. Nevertheless, after the signing of the Paris peace conference in 1947, as well as the bilateral agreements between FNR of Yugoslavia and NR of Bulgaria signed in the same year on Bled, mutual collaboration was intensified, which also led to the Bulgarian recognition of the Macedonian nation, culture and history. As a part of the well-known cultural autonomy, in the Pirin part of Macedonia, several Macedonian schools and cultural institutions were opened. Also, the negotiations for forming a federation between the two countries were intensified, which was to include Macedonia as a part of this federation, which was presented as a longlasting solution of the Macedonian issue, as it was requested in the Macedonian program documents - the unification of the Macedonian people. But, there was no real interest on either side, and also all that was achieved to that period was destroyed with the appearance of the dispute between Yugoslavia and the member countries of the Inform bureau. The dispute with the Inform bureau was the key event that led to serious consequences. It was a typical product of the centralistic-etatist relations in Yugoslavia and the Soviet Union, but it also contributed for the further processes in the centralization of the Yugoslav Federation. This dispute arose in 1948 between Yugoslavia on the one hand, and the countries of the people democracy led by the Soviet Union on the other. This dispute arose in a period when in Macedonia there was evidence of achieved results in the constitution of the government, economic renewal, the production process, and the organization of the educational and cultural life, as well as the functions of social activities. The annulment of the agreements that Yugoslavia had with the countries that stayed under
315

the influence of the Soviet Union had a profound effect on the Macedonian economy, which was far weaker than the economies of the remaining countries. Yugoslavia, as an isolated country by the East, was facing a political crossroad. The issue of how to proceed with the building of the Yugoslav communist system of governing yet to remain different from the Soviet one became evident. In this respect, attention should be given to the fear (or the reality) of Soviet intervention in Yugoslavia, which was the instigator of some rather painful political repressions. Nevertheless, from the conflict between Josip Broz and Yugoslavia on the one side, and the Soviet Union and Stalin together with the countries that supported him on the other, there were some positive aspects after all for Yugoslavia. This presented itself as economic aid from Western countries, and on the political field in the form of movements in the democratic development of certain democratic processes, which were banned in the countries of the people democracy. But, for Macedonia the consequences were far more negative, because it bought to an end of the hopes for integral solution for the Macedonian national issue. The nebulous political situation and oscillations in Yugoslavia emphasized the need for the Yugoslav society to rely on the confidential structure, i.e. the members of the Communist Party of Yugoslavia (CPY). This brought about the increase of the party, administrative, and especially of the police apparatus. Party official, were deemed as most competent, and therefore were assigned with the key functions in the party and in the state apparatus. To gain better control of the local authorities in Macedonia in 1949, the regional committees were renewed, after being closed in 1945. Party hegemony ideology was cemented in all aspects with the First Congress of the Communist Party of Macedonia (CPM) held in 1948, although the Congress was said to be held in order to remain on the anti-Stalinist course and to create room for a political settlement with the forces which supported him. The achievements of the Peoples Liberation Front were treated with a positive, although predimensional, aspect by the Congress as it was the case of the creation of the Macedonian state, and all the events that took place after that, but the Congress did not address many other questions, especially the ones referring to democracy, which remained only a formal note in the congress documentation. Nevertheless, in a short period of time it became obvious that economic development was not possible only by means of constituting a powerful government. This was shown by the lag in the production process. In a short period of time it was realized that something needed to be done
316

in the domain of production relations and to provide for a higher degree of autonomy of the producers themselves and the management with their products. It was of utmost importance to begin with a process of restructuring of the massive main and head offices, which were part of the production companies. Therefore, after 1948 and during 1949 as a key issue was presented the restructuring of the production process. It became clear that the administrative-centralistic system of governing and managing was coming to its end, especially in the production domain. The limitations of such a system were preventing the overall development, especially the development of the production process. Serious political changes were not contemplated, but a step was made towards the initiation of changes in the production process, in regard to the management of the production companies and heir decentralization. This resulted with a step towards the following changes in transforming state property into social property.

2. Conducting the experiment of self-management (1953-1970) The labor committees started the envisioned changes in 1950 with the passing of the Basic Yugoslav law for managing with state production companies and production associations. Attempts for decentralization were made in the domain of agriculture with abandoning the concept of agrarian associations founded by the kolkhoz example in the Soviet Union. Nevertheless, such reforms in the production process were felt after 1953 with the passing of the new constitutional documentation, and with the death of the dictator J.V. Stalin. Changes were also conducted in the administration and the organization of the local authorities. For example, in Macedonia the regional committees were cancelled just after a year of existence. In the attempts for democratization of the CPY, at its Sixth Congress held in 1952, two main positions of action were determined: from an internal aspect - acquiring labor self-management, and on an external aspect - battle against the Stalinist movement. The CPY changed its name into Communist Alliance, and this was considered to be a serious democratic change, although it was a question of a literal change. The period during which CPY was conducting its task with the highest priority, in other words the struggle for labor self-management, lasted for some 20 years. The envisioned transformation, which in public circles acquired the slogan factories to the workers, seemed quite con317

vincing at the beginning, nonetheless very realistic. But, the elected labor councils, which had a relatively positive role in the beginning, at least with the abandonment of the huge head offices of state monopoly, gradually became transformed into state organs for manipulation with workers rights in the realization of their gain. It became evident that, party, and state organs, were not prepared to easily let go of the newly formed value, and therefore they found various ways to remain in control of the allocation. Because of all previously mentioned, there arose two currents in the CC, one of which interceded in favor of changes, and the other one for retaining of positions in the CC. The ones, who were about changing the official position of the CC and its transformation into a democratic party, were accused for anti-communism and pro-western orientation. The introduction of municipalities as the basic societal-political communities in 1955, had a positive trend to a certain degree, in the direction of the envisioned decentralization, but some of them, especially the richer municipalities, used this position to enclose themselves in their own framework of activities. Some of the municipalities were trying to satisfy the interests of the municipality, which had an impact on the economy, because there was a struggle for every municipality to build its own, so called, political factory. The Seventh Congress of the Association of Communists, held in Ljubljana in 1957, was presented as an attempt to reform the Association. Although there was slight reservation towards self-management, the main focus of the Congress was party discipline, which was considered to be one of the basic reasons for things going astray. After all, for some reasons, mostly because of the help that Yugoslavia was getting from the USA and some other western countries, in the period from 1951 to 1957 the highest degree of development was achieved. For example, only in NR of Macedonia statistical indicators showed an increase of 17%, which was considered to be a result from self-management and was presented to be the right solutions for future development. Several social and production changes and short-term reform was the road to new constitutional changes that were passed in 1963. During the phase of their passing, there was a great debate. The goal of these changes had profound political motives, and the main idea was further strengthening of the system, and that time presented as a political system of socialist self-management. In the more developed republics (Slovenia) the debate was directed towards obtaining greater political and production autonomy, and in the less developed ones (Macedonia) the debate was
318

kept in the framework of ideological advantages of self-management. Because of the oppositions in respect of the production development, the constitutions of 1963 did not bring about for some radical changes, just for some irrelevant modifications of the existing. In order to strengthen the socialist and communist basis of the system, the terms were changed in the constitutional documents. The word people was changed with the word socialist, and this was regarded to be a success. Instead of the term government the term executive council was introduced. The catastrophic earthquake that happened on 26 July 1963 deepened the lag of NR of Macedonia, the consequences of which, besides the unreserved aid from the Yugoslav republics and western countries, remained evident for a long period of time. During the period of the sixties and seventies, the discontent with the constitutional changes brought about the appearance of two currents: etatistic and liberal. The former one was all about stronger federalization, and the latter one for greater freedom in the development of the economic system. The lag in the development of the production and the discussions for greater democracy resulted with the expansion of nationalistic currents, especially within Kosovo. The reasons for this were not located in the areas where they existed, but quite often were found in the used phrase lag in the socialist self-management relations.

3. Period of political liberalism, delegation system and planned economy (1971-1991) Since the beginning of the seventies a new phase had begun, characterized by the efforts to implement political liberalism, delegation system and planned economy (1971-1991). Naturally, these tendencies were opposed to each other, which was the reason that no success could be achieved. During this period several changes were made in the socialeconomic system and the political system, which led to a crisis and created the needed conditions for the independence of the Republic of Macedonia, as well as the other member states of SFR of Yugoslavia. Of course these processes did not take place overnight, but there were efforts in political and other areas to find the solution for the deep crisis in which the Yugoslav state was. The initiatives for constitutional changes became present once again. Now these were initiated by the frequent party assemblies, which served as a basis for the planning of further strategic parameters of development. What was proclaimed in the party documentation was afterwards used in the constitutional documents. They
319

were deemed as not satisfactory, and because of this there was an initiative for new constitutional changes in 1967, the only difference now being amendment changes. This kind of orientation was determined by the clash in the political top of Yugoslavia, which resulted with the removal of some of Serbias officials (Aleksandar Rankovich), who were blamed for the alleged pledging for centralism and the use of a strict method in the governing of the Federation. The changes were also stimulated by some liberal changes that took place in Croatia, which were announced as a spontaneous movement, (MASPOK), backed up by the ideology for independent Croatia. Macedonia did not remain immune to such tendencies, but these were not strongly expressed or they were not enough serious and that the same were underestimated by the political top of Yugoslavia. After the amendment changes of the Constitution of the Association, at the end of 1971 there was an amendment intervention (I-LXXXI amendments) in the Constitution of the Socialist Republic of Macedonia (SR of Macedonia). These changes were ultimately integrated in the Constitution of the Socialist Federative Republic of Yugoslavia (SFR of Yugoslavia) and the Constitution of SR of Macedonia in 1974. The decentralization of the Federation and greater rights of the republics were the basis of these constitutional changes. In addition to the verified self-management as a permanent determination of the Yugoslav system, the implementation of a delegate principle of selection of delegates followed, which was nominated as a delegate system. Party congress meetings, as a result of the new spirit, started being held in the opposite order, i.e. republic Congress meetings first, followed by the Congress meeting of SKY. In essence this did not have some relevant impact on the existence of the basic principle in the domain of CC, called democratic centralism. During Congress meetings, the topic of struggle for socialist self-management became inevitable, and also the association of Communists for the first time was formally promoted as a leading and ideologically directional force in the Constitution of SFR of Yugoslavia. In the production process, under the pressure of the market economy and an economy in which this kind of position could be maintained, a new solution was promoted known as agreement economy. The essence of this solution was in the formation and connection of large systems of production and other companies, which would be organized into associations, which would agree what to produce and what price would they sell these products. This was outside the limits of market economy, but nevertheless it was good for the developed republics because they were dictating market prices, which in many cases were even
320

higher than world prices. Besides this, these republics decided which companies would produce and what products they would produce. For the undeveloped republics and the province of Kosovo, a special fund was founded, whose assets were not proportionally allocated.

4. The disintegration of SFR of Yugoslavia and the independence of the Republic of Macedonia Towards the end of the seventies SFR of Yugoslavia was experiencing its worst economic crisis. Its disintegration was announced earlier, but it seemed as if the culminating point had been reached. Nevertheless, even from this point in time, it is still difficult to determine all the reasons and to locate the starting point of the disintegration of the SFR of Yugoslavia. It is clear that these problems did not pass by Macedonia, but on the contrary they were at full strength. At the beginning of May 1980, when Tito, the founder of postwar Yugoslavia, passed away, although collective Presidency was implemented in the state and in the SCY, these state agencies could not manage and be successful in leading the country, which was left without its undisputed authority. Titos name remained a synonym for the future, a unifying logo for the country, but it became more and more clear that the country was on its road to disintegration. In the summer of 1980 the economic crisis culminated with the highest inflation rate in postwar Yugoslavia of 45%. The living standard as decreasing, dissatisfaction was increasing and national intolerance increasing. After a long period of misunderstandings, pressures and discussions about which republic should suggest the next President of the Yugoslav government, at the beginning of 1989 Ante Markovich was elected President, who was from Croatian nationality. It should be noted, that Markovich through several liberal and reformist government moves brought back to a certain degree the trust with the people. His policy received unreserved support from Macedonia. Nevertheless, the republics which were preparing for independence for a longer period of time (Slovenia and Croatia), not satisfied at all with the election of a Prime Minister, they refused his loyalty and they stopped to pay them financial obligations towards the Federation. Serbia, on the other hand, as a response to this act, made an intrusion in the balance of payments, acquiring a large sum of money from the Federation. The request for a greater war budget on behalf of YNA, which probably had secret plans for military intervention, was not approved by Ante Mar321

kovich and this was suggested as a reason for his resignation from the Prime Minister position. The political crisis culminated in the domain between the nationalities and between the republics. Although this crisis was not strongly expressed in Macedonia as it was in Kosovo and some of the other republics, it remains as a fact that Macedonian leadership was unprepared and disoriented. Not having its own vision, it supported the requirements of Slovenia and Croatia, interchangeably, - independence, or the requirements of Serbia, maintaining of the Federation and its recomposing. The leadership of Slovenia was proposing the disbanding of the republics, and afterwards the same to be united on economic basis, whereas Serbia was not in a position to discard the Federation in order for all the Serbs to live in one state. Serbia was not able to accept the process of disbanding of the republics and as a result of the unclear status of the provinces, which were functioning almost as independent republics, based on the constitutional changes of 1974. Additional pressure was brought about by the Memorandum of SANU for the solution of the Serb national question, which some of the republics interpreted as a tendency for new Serb domination in Yugoslavia. The final act in the disintegration of Yugoslavia was the referendum of SR of Slovenia held on 23 December 1990, where 85.5% of the population voted to step out of the Federation, and the act of independence was followed by the war of several days after which Slovenia, with international support, had no chances to remain in the Federation. The Republic of Macedonia announced its Declaration of Independence and sovereignty on 15 January 1991, which was passed in the National Parliament of Macedonia, and the same was realized by the Referendum for Independence from 8 September 1991 and the Constitution of the Republic of Macedonia, which in its preamble had installed the historical aims of Ilinden and ASNOM as its highest realizations for an independent state.

322

INDEPENDENT REPUBLIC OF MACEDONIA

1. Dissolution of Yugoslavia The dissolution of Yugoslavia was a result of deeper economic and developmental contradictions which socialism, without democracy, without the protection of human rights and without a market economy could not have been resolved. The turning point was with no doubt the 14th Congress of LCPY in January 1990. The events, disputes and the split at the 14th Party Congress had a cathartic effect on the public in Macedonia. They caused an immediate discharge of the party elite, a massive conversion and migration of the membership to the newly established parties and finally a reconsideration of the position of Macedonia in the federation. In this respect, the media and researchers revealed unfavorable facts unknown or only partly known to the public. Historians revealed
323

documents on the suppression and elimination (by secret services) of noncommunist groups and well-known leaders striving for Macedonian independent statehood or union before or after Liberation in 1944. The nationalistic wave appearing at that time in Yugoslavia and particularly in Serbia, had much added to the cathartic and transforming pattern of Macedonian political public opinion. A fear of the overall Serbian predominance, whose trade mark was protection of all-Yugoslav national interests, was given rich ground to grow in. The Serbian Orthodox church strengthened its claims over the jurisdiction of the autonomous Macedonian church, while strong Serbian political parties renamed the republic into South Serbia or Vardarska Banovina, a name given by the Serbs after the occupation of Macedonia in 1913. In Serbia there were even some who were deleting Macedonia from the new maps of the reconstructed Yugoslavia. Generally the psychological ground had been laid for consideration of possibilities of dissociation from the federation, although a real strategy for gaining independence and sovereignty was still lacking. In the spring and summer of 1990, four fairly serious political parties were registered and gained considerable support among the electorate, together with some twenty-four smaller parties. At the first parliamentary elections, in November 1990, these parties won the 120 seats in parliament. The parliamentary elections in 1990 produced three results, which had far-reaching effects on the early period of Macedonians independence: - The nationalistic parties did not win the majority in the parliament. This was the first and only such case among the former Yugoslav republics and a rare case among the East European countries at least at the first free elections. - An expert government was established which was dependent on consensual support from civil and ethno-oriented parties. - For the first time again, in the East European countries in transition, an ethnic minority party was included on an equal footing not only in the government but in all governmental bodies, ministries, agencies, etc. sharing the responsibility in the process of government. On January 25, 1991, the newly-elected, multi-party Assembly, adopted a declaration on the Sovereignty of the Republic of Macedonia, by which, among other things, the Republic of Macedonia was defined as a sovereign state, which, in conformity with its own interests, would decide independently about its future relations with the states.

324

In May-June 1991 followed another attempt of Gligorov and Izetbegovic for an asymmetrical confederation, which was the last attempt in a series of negotiations. The bloody dissolution of former SFRY began at the end of June 1991 with the intervention of the YNA in Slovenia. Then followed Croatia and Bosnia. With the Dayton Peace Treaty from November 1995, Bosna and Herzegovina became a protectorate of the international community.

2. Steps toward independence Accordingly, as a result of the disintegration of Yugoslavia, for Macedonians, staying any longer in the federation would have meant taking part in conflicts which were not their own, and aligning themselves with one side of the conflict would have been to risk losing the sovereignty which had been for centuries a dream of Macedonians. From September 8, 1991 until December 17, 1991 internally Macedonia strengthened its independence: a referendum was held and 95.1% of the citizens voted for independence; on the basis of the referendums results the Assembly of the Republic of Macedonia adopted a declaration by which a sovereign state was constituted; on the 17th of November 1991 the new Constitution of the Republic was adopted and proclaimed; it was adopted a Declaration of the International Recognition of the Republic of Macedonia as a Sovereign and Independent State, demanding its international recognition. On 17 December 1991, the Ministry of Foreign Affairs delivered to the Badinter Arbitration Commission all the necessary documents for the recognition of the Republic. On the 11th of January 1992, the Badinter Commission Report positively assessed the conditions of Slovenia and Macedonia in meeting the EU criteria for recognition and recommended that the Union should recognize both countries. Having already had some questions from Greece relating to the name of the state, the Badinter Report clearly stated that the name of the state does not imply any territorial claims. The report was published on the 15th of January. A few hours later, news agencies broadcasted that the European Council had decided to recognize Slovenia and Croatia but not Macedonia, which caused shock and great disappointment in the country. In that moment Macedonia found itself in an extremely difficult foreign and internal position. Disillusion soon replaced the euphoria of
325

the easy and even process of recognition. The public had been deeply convinced that the international community would this time have corrected the unjust and unfair policy towards Macedonia in the course of modern history, and that the state would be given the place that it morally deserved in the community of independent states. The leading political circles that for a year and a half had been contributing so well on both the foreign and domestic stage were also caught by surprise. The nationalistic forces immediately used the non-recognition for causing pressure in terms of inciting to conflicts and struggle since allegedly nowhere was the independence won through letters and without struggle and victims. By exerting pressure on the Republic of Macedonia, Greece imposed an undeclared, severe commercial blockade in the autumn of 1992 and closed its border with Macedonia on February 17, 1994, with the aim of causing a great economic crisis and getting its northern neighbor on its knees. This coincided with the UN trade sanctions against neighboring Serbia in June the same year, which increased additionally the difficulties of the Republic of Macedonia. Since railway connections with Bulgaria and Albania did not exist and road traffic was almost inoperative, Macedonia was completely isolated. To the public, these facts seemed paradoxical: Macedonia, which did not permit the victory of the nationalist forces, which did its best to avoid conflict and war and which peacefully, legally and democratically dissociated from Yugoslavia, was de facto punished and deprived of normal life. At the beginning of 1992 neither the EU nor the USA manifested particular concern about the conflicts and disputes in former Yugoslavia. Most of the earlier or similar federations and states in the process of disintegration had similar problems but they did not develop into wars or sharp conflicts. So it seemed that the issue of the recognition of Macedonia and Greeces first demand to postpone its recognition would be soon overcome. Immediately after the EC meeting at which it recognized the independence of Slovenia and Croatia on the 15th of January, it was stated that the matter was only postponed for a short time to clarify some Greek reservations, but that it would need no more than a few weeks to find a solution. However, the Greek policy obviously coordinated or matched with the interests of Serbia, become more determined, more offensive and active in the EU and elsewhere. As a result of this at several EC meetings the decision to recognize Macedonia was being either postponed or made unacceptable for Greece. Finally, in Lisbon, on the 27th of June 1992, the declaration adopted by the EC was a severe setback for Macedonias expectations,
326

stating that it would recognize it but only under a name not containing the word Macedonia. The document shocked the Republic and gave a victory to Greece, as it went furthest in the denial of the countrys independence, national identity and international position. The reaction of the public to the document even in Western Europe and the USA was unfavorable, while some observes anticipated immediate intervention from neighboring countries. This was the peak of the EU compromises with Greece, coinciding with a variety of internal controversies in the Union. The question is what were the motives for such a Greek policy towards the Republic of Macedonia? Why did the Republic of Macedonia provoke such great emotions in Greece (more than one million people at the demonstration in Athens and Salonica? Why was it being linked to Greek security and the people were made to feel that the Greek borders were not safe? One of the elements for the answer lies in the internal consequences from the recognition of the Macedonian state. If the Greek government recognized the state, it would have to recognize the ethnic identity of the large Macedonian population that still lives in northern Greece, to accept that Greece is not nationally homogenous, but actually a multinational country, with all the potential political consequences, as well as to accept European regulations on the treatment of minorities and the protection of their cultural rights.

3. Worldwide Recognition Most probably the middle of 1992, the period that immediately followed the Lisbon Declaration of the European Summit on Macedonia, was a time of penultimate and critical importance both for the international communitys approach towards Macedonia and for Macedonias policy towards recognition. Two policies were put to a critical test. For Gligorov and Macedonia it was felt to be a historical test and great risk. Meanwhile several scenarios had been worked out in the neighborhood of Macedonia, taking into account the potential consequences of the Lisbon Declaration. The government took the risk of not changing the policy. The policy began to bring results. The huge Greek propaganda campaign was not effective and as a rule proved to be counterproductive. The overall pressure on Macedonia caused by the lack of its recognition led to new threats and it had to be relieved. The dissociation of
327

the European Union from Greek policy and rising Greek nationalism had an impact on three important decisions: - To hand over the dispute to the UN, - To reconsider and change the rigid stance on the name issue from the Lisbon Declaration and - To enable Macedonia to utilize international funds and assistance. The decision were embedded in the EU declaration at the summit in Edinburgh on the 12th of December 1992, on the basis of the report of the EU mediator between Greece and Macedonia, Robert ONeil, considering also the advice of the YU-conference coordinators. In addition the EU welcomed the proposal of the UN General Secretary to send UNPROFOR troops to Macedonia with a monitoring mandate. Humanitarian assistance from most EU countries largely increased. A real gain for the Macedonian policy was the fact that a process of recognition and establishment of diplomatic relations on an individual basis began. More and more countries declared their recognition, many of them using the constitutional name of the state - Republic of Macedonia. But the turning point in strengthening the position of the Republic was the recognition by Russia on the 5th of August 1992. The Russian decision meant a lot, demonstrating first of all a more balanced approach to the Balkan crisis, then a reconsideration of their hitherto unreserved support for Serbia and Greece. Later on, the Peoples Republic of China recognized Macedonia, like Russia, by the constitutional name and this meant not only a further relaxation of the position of the Republic of Macedonia but also a large channel of support in the UN Security Council. Despite the large and sophisticated affirmation of Macedonia as well as the influence of the powerful Greek lobbies in the USA, Canada and Australia, (strangely enough, countries with the largest Macedonian communities and emigration) the wall of isolation could not have been sustained. International organizations, both non-governmental and governmental, began to accept Macedonia membership, many of them, again, under the constitutional name. With such a pretext Macedonian Question was internationalized at the end of the year-that is, directed at the global and complex mechanism of the United Nations.

4. The way to wards the United Nations

328

In the beginning of 1993 the Macedonian government delivered a Memorandum to the Secretary Council and to Secretary General B. Ghali. The Memorandum renewed the application for full membership, now followed by the recommendation of EU. The stance of the Greek memorandum was in complete contrast: to prevent the reception of Macedonia in the UN, to show that it would create new dangers and risks for the peace and stability in the Balkans. It was the first time in UN history that one country had objected to the reception of another country, to require giving it a new name or to make it conditional for the reception of it. For many legal experts and UN members the case was curious and strange, but the case was created and existed. It was clear it could not have resolved either by force or by application of mere principles of ethics: it required consultation, talks and negotiations. It was also clear to Macedonia that in the course of negotiations it would not be possible to reach an agreement without some concessions, or by convincing the other side. After difficult talks and consultations, finally on the 7th of April 1993, the Security Council recommended the General Assembly to accept the application of Macedonia, using a delicate formulation-the state which, for the use in the Organization will temporarily be referred to as the Former Yugoslav Republic of Macedonia until the solution of the differences on the name of the state. So Macedonia becomes unconditionally the 181st member state of the UN. At the General Assembly session, President Gligorov made a speech of gratitude and promised that Macedonia will respect the principles of the UN. The Macedonian flag that had also been disputed by Greece was not hung on the East River. Meanwhile, apart from Greece (although Macedonia was a full member of the UN), relations with neighbors were not regulated: FR of Yugoslavia (Serbia) refused to normalize relations and to establish any diplomatic links having fully harmonized policies with Greece, and kept open the whole packet of claims (the minority issues, the border issue, etc.); Bulgaria, having recognized the state of Macedonia refused to recognize the Macedonian nation and Macedonian language, while Albania insisted on the name the Former Yugoslav Republic implying that Macedonia belonged to Yugoslavia so that the Albanian issue would be resolved in a unified way. All of the neighbors of Macedonia counted on some concessions and profits arising from the dispute and negotiations with Greece. Realistically, most of the open issues of the foreign positions of Macedonia, in the second stage, are connected with and interdependent on
329

the outcome of negotiations with Greece in New York. There, instead of a quick agreement on the issue of the name of the state, the talks developed into long-lasting informative contacts on the overall positions and policies of both state. Finally, in the first days of September 1995, by the indispensable assistance of Mr. Vens and his diplomatic-legal services a draft Interim Accord was prepared. Later, this was qualified by some as a pearl of diplomacy. The governments accepted the paper not without hesitation and difficulties and not without risking a fall. On September the 13th, the Foreign Ministers and the mediator signed the act in New York. By the Interim Accord, Macedonia obliged itself to change the national flag, whose design allegedly reflected the symbols of the antique Macedonian dynasty of Philip II and whose heritage, Greek or Macedonian, was disputed. In return, Macedonia got most of its substantial demands; recognition as an independent and sovereign state, establishment of diplomatic relations, confirmations and inviolability of the existing frontier, a packet of confidence-building measures, promotion of economic cooperation and trade, cultural exchange, and even refrain of objection from the Greek side to application by or membership in international, regional or multilateral organizations. With the agreement, Macedonia did not under take an obligation for change of the name. Negotiations about the name are still ongoing. The recognition process was accomplished on the 8th of April 1996 when Serbia signed in Belgrade the Agreement on regulation of the relations and promotion of the cooperation between the Republic of Macedonia and FR of Yugoslavia. This act had a long-reaching significance for Macedonia, since Serbia was directly involved and represented an interested party to the Bucharest Treaty from 1913 on the partition of Macedonia, and also was the only member of the Former Yugoslav federation to object to the independence of Macedonia. In breaking with the former Serbian-Greek strategy on Macedonia, Serbia went a step further. It not only returned to the conception of national statehood and identity name of Macedonians, but also recognized state continuity and the existence of Macedonia as a state back to 1944. By that act, the story of the battle for independence and sovereignty of Macedonia was almost finished. So, the question that used to be known in the end of the XIX and the whole of the XX century as the Macedonian question has been answered. After 1998 Macedonia speeds up the process of privatization. The third parliamentary elections were held. The IMRO-DPMNE won. On the
330

30th of April 1998, the new government was elected with Ljupcho Georgievski as a Prime Minister. DPA (Democratic Party of Albanians) enters as a coalition partner.

5. Kosovo crises However, Macedonia was again in the spot light at the beginning of 1999. In the first months of 1999 the war in Kosovo began. NATO threatens intervention. On the 24th of March 1999 the most powerful war machinery in the world attacked Yugoslavia. Macedonia had about 16,000 NATO troops on its territory during the time of the air strikes. In the two and a half months while the war crisis was going on, the Republic of Macedonia had to receive 360,000 refugees, this was between 17-18% percent of the total population. Today the largest numbers of them have returned. In 1999 the elections for president was held. Boris Trajkovski was elected as a President.

6. On the edge of inter-ethnic war On the 16th of February 2001 a group of Albanian extremists started a firing on the army of the Republic of Macedonia. Behind the proclaim aim for collective rights of the Albanians in Macedonia, which could be solved through the institution of the system having in mind that the Albanian parties participate in the sharing of the political power, was hidden the real aim: destabilization of the state, and if possible annexation of the north-west parts of Macedonia towards Albania or Kosovo. This little firing for only one month became a real war, when in March in Tetovo in the time when a meeting was organized by three nongovernmental organizations under the slogan Stop for the State terrorism against the Albanians started an armed conflict among a group of Albanian extremists, from one side, and police and army from the other side. After this waves of refugees started to leave Tetovo. At the end of the month, under the order of the Supreme commander of the security forces president Boris Trajkovski started an operation for cleaning the Albanian extremist. But the situation had not changed. In a situation when the conflict almost became an ethnic civil war, in May 2001 the Government of political unity was chosen.
331

In June 2001, the war actions came almost to Skopje. The village Arachinovo, 15 km. far from Skopje, was in the hands of the Albanian so called National Liberation Army (NLA) (Ushtria lirimtare KombetareUK). On the 24th of June the representatives of the Macedonian security forces started an operation for cleaning of the NLA fighters from Arachinovo. When a final blow was expected under the intervention of the representatives of the European Union and NATO, the action was stopped. The NLA fighters, under international protection, were pulled out from the village. Under the pressure of the International Community on the 5th of July the cease fire was signed. But this was respected only from the Macedonian side. The NLA continued with the attacks on Macedonian security forces.

7. Ohrid Agreement and the events after that After long negotiations on the 8th of August in Ohrid the agreement was reached. On the 13th of August 2001 in Skopje the Framework Agreement was signed by the leaders of International Macedonian Revolutionary Organization-Democratic Party of the Macedonians for National Unity (IMRO-DPMNU), Social Democratic Union of Macedonia, (SDUM), Party for Democratic Prosperity (PDP) and Democratic Party of Albanians (DPA), the President Boris Trajkovski and international representatives. Until the end of the year the process of the implementation of the Framework agreement started in the Constitution and the institutions of the system. On the 15th of September 2002 the parliamentary elections were held. The coalition Together for Macedonia won with 60 representatives in the Parliament. On the 31st of October the new coalition Government was elected with Prime Minister Branko Crvenkovski. The party of the Albanians in Macedonia, Democratic Union for the Integration became a part of the Government. The biggest statistic census operation was realized in the period st the 1 to the 15th of November. According to the census total population of Macedonia was 2,022,547 from which 1,297,981 were Macedonians (64.18%), Albanians 509,083 (25.17%). The President Boris Trajkovski died in a plane crash on the 26th of February 2004. On the presidential election of the 28th of April 2004 Branko Crvenkovski was elected as a President of the Republic of Mace332

donia. On the 1st of April 2004 the Agreement for stabilization and association between the EU and the Republic of Macedonia came into power, which was signed on the 9th of April 2001. On the 22nd of March 2004 the Application for membership in EU and NATO was handed over. On the 5th of July 2006 the fifth parliamentary elections were held. The coalition of IMRO-DPMNU For better Macedonia won with 44 representatives in the Parliament. On the 27th of August the new coalition Government was elected with Prime Minister Nikola Gruevski. The Democratic party of the Albanians (DPA) became a part of the Government. 8. NATO summit in Bucharest From the 2nd to the 4th of April 2008 the Summit of NATO was held in Bucharest. Albania, Croatia and Macedonia were the states, which had to receive invitations to be a part of NATO. Although the Republic of Macedonia fulfilled all the criteria for the membership in NATO, only Albania and Croatia received invitations. The application of the Republic of Macedonia was refused because one of the member states, member of the NATO, determines the invitations with the change of the name of the Republic of Macedonia. The negotiations for the name are still going on under the mediation of the UN. Common acceptable decision for the Republic of Greece and the Republic of Macedonia is a condition for sending an invitation for membership of the Republic of Macedonia in NATO. Due to some obstructions, which the opposition did and the impossibility the Parliament to bring determinate laws it self-dismissed on the 12th of April 2008 create. Irregular elections were held on the 1st of June. The coalition For better Macedonia won with 63 representatives in the Parliament. The new Government was elected on the 26th of July with Prime Minister, Nikola Gruevski. The party of the Albanians from Macedonia, the Democratic Union for Integration became a part of the Government. After the fall of the Berlin wall democratization processes, which took part in South-east Europe, had reflections in the change of the attitude of some Balkan states toward Macedonian minority in it. 9. Macedonian minority in the neighboring countries The Republic of Greece, which did not recognize the Macedonian minority, was faced with the formation of the political party of the ethnic Macedonians under the name Rainbow. On the 8th of September 1995
333

they opened an office in Lerin (Florina). In its political Manifesto, Rainbow stands for collaboration with all democratic anti-nationalistic forces in Greece in their fight for peace and European integration. They issue the newspaper, New dawn (Nova zora). In the Republic of Bulgaria, instead of the negation of the existence of the Macedonian minority, the ethnic Macedonians formed several associations. The first organization was formed in 1990 under the name United Macedonian Organization (OMO) Ilinden. Later on, the United Macedonian Organization Ilinden-Party for Economic Development and integration of the people (OMO Ilinden-PIRIN) distinguishes with its activities. The party was registered as a political party in 1999 and took part in the local elections of the Blagoevgrad Region. In the meantime on the 29th of February 2000 the Constitutional Court of Bulgaria proclaimed the registration of OMO Ilinden-PIRIN as unconstitutional and was characterized as separatistic. On the 25th of November 2000 the European Court of Human Rights in Strasburg condemned the Republic of Bulgaria for suppressing the OMO Ilinden-PIRINs liberty of organizing meetings. The main aims of the organization are: protection of the human rights, preservation of the spiritual values, traditions and culture of the population from the Pirin Mountains' area and refugees from Vardar and Aegean Macedonia settled throughout Bulgaria and condemnation of any form of violence, extremism and nationalism against the persons or their consciences, regardless of whether or not they are exercised by the state, the Party, a group or by individuals. Although the status of OMO Ilinden-PIRIN was not defined in April 2007 the party became an equal member of the European Freedom Alliance. They issued the newspaper, Peoples will (Narodna volja) The first organization of the ethnic Macedonians in the Republic of Albania was formed on the 3rd of April 1991 in the village Pustec. After its formation many organizations and associations of the Macedonian minority in Albania were formed. On the 24th of March 2002 in Tirana all organizations and associations of the Macedonian minority united in Community of the Macedonians in Albania. The seat of the Community is Tirana, and the symbol of the Community is Macedonian sixteen leg yellow sun on red base. The program aims of Community are as follows: introduction of the Macedonian language in the compulsory education in Elementary and Secondary schools for the Macedonian students; organization of the new census of the population with separate line for ethnical belongings in census lists; introducing the programs of Macedonian language on the state radio, television and local radio-stations for example.
334

At the last local elections in the Republic of Albania in 2007, for the first time in its history, Macedonians took part in it with its own political party, the Macedonian alliance for European Integration (MAEI). The Macedonians voted in a large number and they won the mayor post in the municipality of Prespa, Edmund Temelko while MAEI acquired eight posts in the municipality council. They issue the newspaper, Prespa. In Kosovo, the Macedonian minority, which lives in the region of Gora, was also organized in association for the protection of the Macedonian national identity. In Serbia the Macedonian minority was organized in associations which activity was not suppressed by the Republic of Serbia.

CONTENTS
MACEDONIA IN THE PREHISTORIC TIME (Aneta Shukarova, Ph.D.)................................................................... 5

MACEDONIA IN THE ANCIENT WORLD (Aneta Shukarova, Ph.D.)................................................................... 1. Historical and geographic borders of the Ancient Macedonia (the oldest historical records about Macedonia)............................. 2. The ethnogenesis of the Ancient Macedonians............................... 3. The language of the Ancient Macedonians..................................... 4. The religion of the Ancient Macedonians....................................... 5. The Macedonian Emperors from the Argeadas dynasty................. 6. The battles for the Macedonian Throne.......................................... 7. The growth of the Macedonian State the King Philip II of Macedonia................................................................................... 7.1. The state of Philip II a paradigm of social and political system of Ancient Macedonia................................................... 7.2. Military and political achievements of Philip II...................... 7.3. The breakthrough on the territory of the Hellenic Tribes........ 7.4. Political speeches of Demosthenes, Isocrates and Aeschines historical testimony about the antagonism between Macedonia and the Hellenic city-states....................
335

11 11 12 14 15 15 20 22 23 25 27 27

7.5. Ancient world of the Hellenic city-states divided between philipomyses and philipophyls................................................. 7.6. Macedonia - dominant historical factor of the ancient world. 8. The battle of chaeronea the historical turning point in the ancient World....................................................................... 9. The political activity of Demosthenes in the period of Alexander III of Macedonia and Antipater.....................................

29 31 33 36

ALEXANDER III OF MACEDONIA (336 BC-323BC) MACEDONIA THE WORLD EMPIRE (Aneta Shukarova, Ph.D.)................................................................... 1. The Eastern campaign..................................................................... 2. The conquering of Egypt................................................................ 3. Alexander-the King of Asia............................................................ 4. Holy wedding in Susa..................................................................... 5. The idea about World Empire.........................................................

39 40 42 43 45 45

THE FORMATION OF MACEDONIA EMPIRES AFTER THE DEAD OF ALAXANDER III OF MACEDONIA (Aneta Shukarova, Ph.D.)................................................................... 1. The destiny of the Alexanders Empire after the dead of the King...................................................................................... 1.1. The Wars of the diadochs......................................................... 1.2. The rivalry between Antigonus and Demetrius I..................... 2. Demetrius I Poliocretes the new King of Macedonia.................. 3. The new generations of rulers Epigones...................................... 4. The Macedonian-Roman War in the period of Philip V (221BC179BC) ............................................................................ 5. Perseus (179BC168BC) the last Macedonian King of the Antigonit Dynasty........................................................

47 48 50 52 53 54 55 57

MACEDONIA IN THE PERIOD OF ROMAN RULE (168 BC to the end of III century) (Mitko B. Panov, Ph.D.)..................................................................... 1. Territorial partition of Macedonia ................................................. 2. Rebellion of Andriscus (149148 BC)........................................... 3. Macedonia - the first Roman province on the Balkan.................
336

59 59 60 60

4. The new tendencies of the Macedonians for restoration of the state................................................................................................ 5. Macedonia the first Christian country in Europe........................ 6. Macedonia in the period of the Roman Civil Wars (4931 BC).... 7. Macedonia in the period of Pax Romana.......................................

61 62 63 64

MACEDONIA BETWEEN EAST AND WEST IVV century (Mitko B. Panov, Ph.D.)..................................................................... 1. Macedonia in the period of Tetrarchy ........................................... 2. Macedonia in the period of Constantine I (306337) and his successors................................................................................. 3. Theodosius I (379395) and Macedonia........................................ 4. Macedonia between Byzantium and the Western Roman Empire. MACEDONIA AND THE SLAVS (the middle of the VI century the middle of IX century) (Mitko B. Panov, Ph.D.)..................................................................... 1. The appearance of the Slavs on the historical scene...................... 2. Macedonia in the political and religious conception of Justinian I................................................................................... 3. The first raids of the Slavs in Macedonia and the sieges of Thessalonica................................................................................... 4. The Settlement of the Slavs in Macedonia and the attempts for political unification........................................................................ 5. Macedonian Sklaviniai and Byzantium.......................................... 6. The continuity of the ancient Macedonians and their symbiosis with the Slavs................................................................................. MACEDONIA THE CRADLE OF THE CULTURAL AND SPIRITUAL PROCESES (from the middle of the IX to the middle of the X century) (Mitko B. Panov, Ph.D.)..................................................................... 1. Constantine-Cyril and Methodius and the creation of the first Slavic alphabet in Macedonia....................................................... 2. The activity of Clement and Naum and the formation of the Ohrid Literary School.................................................................... 3. The Bogomil movement in Macedonia.......................................... THE CREATION OF THE MEDIEVAL STATE IN MACEDONIA
337

67 67 68 69 70 73 73 74 76 77 81 82

85 85 88 91

(Mitko B. Panov, Ph.D.)..................................................................... 1. The uprisings against Bulgaria and Byzantium and the creation of the state...................................................................................... 2. Samuel the symbol of the power of the Macedonian state.......... 3. The battle at Belasica (1014).......................................................... 4. The rule of Gavrilo Radomir and John Vladislav and the end of the state.......................................................................................... 5. The character and the identity of the state......................................

95 95 97 99 101 102

MACEDONIA BETWEEN THE BYZANTINE AND OTTOMAN EMPIRE (XI-XIV century) (Mitko B. Panov, Ph.D.)..................................................................... 1. The uprisings in Macedonia at the XI century............................... 2. Macedonia in the focus of the conflict between the new Balkan forces............................................................................................. 3. Serbian conquests in Macedonia (the end of the XIII the middle of XIV century)................................................................ 4. The creation of the independent states of Volkashin and Ugljesha...................................................................................

107 107 110 113 114

MACEDONIA UNDER OTTOMAN RULE (from the end of XIV to the end of XVIII century) (Dragi Gorgiev, Ph.D.)........................................................................ 1. The appearance of the Ottomans in the Balkan Peninsula............. 2. The fall of Macedonia under the Ottoman rule.............................. 3. Territorial and administrative organization of Macedonia within the Ottoman state........................................................................... 4. The Ottoman feudalism.................................................................. 5. Demographic changes.................................................................... 5.1 Colonization............................................................................ 5.2 Islamization............................................................................. 6. Social structure of the population.................................................. 7. Decline of the Empire and changes in the timarli-sipahi system................................................................ 8. The period of anarchy and banditry............................................... 9. The resistance against the Ottoman authority................................ 10. Ohrid Archbishopric..................................................................... 11. The culture and the lifestyle..........................................................
338

117 120 124 126 131 131 134 137 138 141 143 146 149

MACEDONIA IN THE XIX CENTURY (Krste Bitovski, Ph.D.)........................................................................ 1. Decay of the Ottoman feudal system in Macedonia and the birth of the new capitalistic system......................................................... 2. The struggle for the peoples Church and education...................... 3. Liberation struggles in the second half to the XIX century............ 4. The affirmation of the Macedonian national identity after the events at Kresna.............................................................................. 5. The formation of the Macedonian Revolutionary Organization.... 6. The formation of the Macedonian Committee in Bulgaria and its first actions.......................................................................... 7. The Macedonian Revolutionary Organization after the Congress in Salonica (1896)........................................................................... 8. Secret Macedonian Adrianople Revolutionary Organization (TMORO) and the neighbors......................................................... 9. The Ilinden Uprising....................................................................... 9.1. The suppression of the Uprising............................................. 9.2. Macedonia after the Ilinden Uprising..................................... 10. Young Turk Revolution (1908).....................................................

155 155 157 162 169 173 178 179 181 185 191 193 198

MACEDONIA IN THE PERIOD FROM THE BALKAN WARS FROM THE BEGINNING OF THE WORLD WAR II IN THE BALKAN (19121941) (Ivan Katardziev, Academician)......................................................... 1. The struggle of the Macedonian people for liberation and creation of an autonomous state as one of the reasons for the beginning of the Balkan Wars......................................................... 2. The Balkan Wars and the destiny of Macedonia............................ 3. Macedonian people at a crossroad during the period of the wars (19121918) and after that..................................................... 4. The end of the wars the new stage in the development of the Macedonian Peoples struggle for liberation and state constitution..................................................................................... 5. Macedonia after the Peace Conference in Paris.............................. 6. The situation of the Macedonians under the rule of the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenians/ The Kingdom of Yugoslavia......
339

203 203 204 208 213 216 217

7. The situation of the Macedonians under the rule of Greece........... 8. The situation of the Macedonians under the rule of Bulgaria......... 9. The Macedonians National Liberation Movement challenged by the new situation....................................................................... 10. The political forces of the National Liberation Movement in the period after the wars.....................................................................

219 224 227 232

MACEDONIA DURING THE SECOND WORLD WAR (1941-1945) (Vanche Stojchev, Ph.D.).................................................................... 1. The Second World War on the Balkan Peninsula........................... 2. The April War from 1941 and the division of Macedonia.............. 3. Establishment of the occupying authority in Macedonia................ 4. The Bulgarian Action Committee................................................... 5. Arms struggle in Macedonia from 1941 to 1945........................... 5.1. Political and military preparations of the National Liberation Movement (NLM) for the struggle against the occupiers............................................................... 5.2. Intensification of the arm struggle......................................... 5.3. The liberated territory during 1943....................................... 5.4. Emphasizing of the program objectives of the liberation struggle.................................................................. 5.5. The Convocation Initiative Board for the Anti-fascist Assembly for the National Liberation of Macedonia (ASNOM)................................................................................ 5.6. Macedonian National Issue and the Balkan States at the end of 1943............................................................................. 6. German-Bulgarian campaign in the first half of 1944.................... 7. The attempts of the occupiers to cause civil war in Macedonia..... 8. The expansion of the military actions and the new military teritorial division of Macedonia during the summer of 1944......... 9. Macedonian unification issue during the Second World War........ 10. The constitution of the Macedonian state (1944) (Novica Veljanovski, Ph.D.)......................................................... 10.1 The election of the ASNOM delegates................................... 10.2 The First Meeting of ASNOM and its decisions.................... 10.3 Computing the Platform of ASNOM..................................... 10.4 Constitutive acts of ASNOM................................................. 10.5 Proclamation of the results from ASNOM............................
340

249 249 250 251 252 254 254 258 264 265 266 267 268 270 272 273 274 274 275 275 276 278

10.6 The Presidium of ASNOM in the process of implementation of its resolutions and decisions................... 10.7 The response to the First Meeting of ASNOM and the implementation of its resolutions.................................... 11. Liberation of Macedonia (Vanche Stojchev, Ph.D.)..................... 12. Participation of the Macedonian Army in the liberation actions of Yugoslavia................................................................................ 13. Macedonian state in the period from 1944 to 1945 (Novica Veljanovski, Ph.D.)......................................................... 13.1 The First Meeting of ASNOM as a stimulus of the further growth of the National Liberation Army of Macedonia........ 13.2 Preparations and the Second Meeting of ASNOM................ 13.3 The activities of the Presidium of ASNOM during the first months of 1945....................................................................... 13.4 Transformation of ASNOM in the Peoples Parliament and the election of the first Government of the Democratic Federal Macedonia................................................................ 14. The educational, cultural and religious life (19411944).............

279 280 281 285 286 286 287 288 289 291

AEGEAN MACEDONIA DURING THE SECOND WORLD WAR (Novica Veljanovski, Ph.D.)............................................................... 1. The occupation and separation of the Aegean part of Macedonia.. 2. The Macedonian Anti-fascist Organizations................................... 3. Macedonian military units.............................................................. 4. Macedonian political organizations and the attitude of the Greek Communist Party towards the Macedonian national issue............. 5. The liberation of the Aegean part of Macedonia............................ 6. Defeat of ELAS............................................................................... 7. The cultural and educational benefits for the Macedonians from the Aegean part of Macedonia................................................

297 297 298 299 299 301 301 302

PIRIN MACEDONIA DURING THE SECOND WORLD WAR (Novica Veljanovski, Ph.D.)............................................................... 1. The preparations, the begging and the course of the Uprising...... 2. The armed struggle during 1943..................................................... 3. Mass joining the arm struggle during in1944.................................
341

305 305 306 306

4. Attempts for unification..................................................................

307

FEDERAL MACEDONIA IN THE YUGOSLAV FEDERATION 1944-1991 (Novica Veljanovski, Ph.D.)................................................................ 1. Administrative and centralistic period (1945-1953)....................... 2. Conducting the experiment self-management (1953-1970)........ 3. Period of the political liberalism, delegation system, planned economy (1971-1991)..................................................................... 4. The disintegration of SFR of Yugoslavia and the independence of the Republic of Macedonia......................................................... INDEPENDENT REPUBLIC OF MACEDONIA (Todor Chepreganov, Ph.D.)............................................................... 1. Dissolution of Yugoslavia............................................................... 2. Steps toward independence............................................................. 3. Worldwide Recognition.................................................................. 4. The Way to wards the United Nations............................................ 5. Kosovo crises.................................................................................. 6. On the edge of the inter-ethnic war................................................. 7. Ohrid Agreement and the events after that..................................... 8. NATO summit in Bucharest........................................................... 9. Macedonian minority in the neighboring countries......................

309 310 317 319 320 323 323 324 327 328 330 331 332 332 333

342

INSTITUTE OF NATIONAL HISTORY HISTORY OF THE MACEDONIAN PEOPLE For the publisher Todor Chepreganov Ph.D. Translation and adaptation: Biljana Mufisovska Proofreading: Emily Ellis Nikoloski

Grafhic design and preparation for printing SAK-STIL, Skopje

The edition is supported by the Government of the Republic of Macedonia

CIP- Katalogizacija vo publikacija Nacionalna i univerzitetska biblioteka "Sv. Kliment Ohridski"
343

94 (497.7) ".../2008" HISTORY of the Macedonian people/Aneta Shukarova... [i dr.]; translation and adaptation Biljana Mufisofska]. - Skopje : Institute of national history, 2008. - 345 str. ; 24 sm. ISBN 978-9989-159-24-4 1. [ukarova, Aneta [avtor]. I. Shukarova, Aneta vidi [ukarova, Aneta a) Makedonija - Istorija - Do 2008 COBISS.MK-ID 73757706

344